Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱми – бӱткӱл тӱӱки

18.03.2025

Бу улус эрмек-куучыныла да, кылык-јаҥыла да, чырай-кебериле де – башка улус. Олор Алтайыстыҥ аркаларында эмди де каа-јаа туштап турган кызыл тыттардый.
Јууныҥ-чактыҥ ӧйин кӧргӧн, бала-барказын азырап, кызыл колыныҥ кӱчиле ороонын макка кӧдӱрип чыккан бу улус бойлоры да бӱткӱл тӱӱки. Олордыҥ бирӱзи — быјыл 89 јажы толуп, тогузонго алтаган Капшай Тасовна ТИЖИМЕЕВА.

Угы-тӧзи керегинде

– Мени 1936 јылдыҥ јаан изӱ айында, кызылгат быжып турарда чыккан деп айдар. Энем мени уй саап јадала чыгарып алган дежер. Колхоз башталып турар ӧйдӧҥ ала энем уй саачы болуп иштеген. Оогошто, баштамы класстарда ӱренип турарымда, мен эрте таҥда 4-5 часта энемле кожо ло туратам. Ого болужып, 10 кире уйды саап ийетем – деп, Капшай Тасовна куучындайт.

– Адам моҥускан сӧӧктӱ Тижимеев Тас деп кижи болгон. Јалаҥай-Бажында Тас кобызы деп јер бар. Ол кобыда адам јаан тура туткан эмтир. Адамныҥ эјези, Карган деп кижи: «Сен бу јанында јатпа, ол јанында тӧҥниҥ ӱстинде јат. Ондо јадар керек» – деген. Карган эјебис неме билер, јаан кӧсмӧкчи кижи болгон. Ол 100 јаштаҥ ажыра јӱрген. Адам туткан туразын чачып ийеле, бир орустаҥ тураныҥ срубын садып алала, јаҥы јерде ойто тура туткан. 1922 јылда ол турада акам Федор Тасович Тижимеев, алтай адыла Бӧдӱйке, чыккан.

Энем, Чымыл Тайборина, мундус сӧӧктӱ кижи болгон. Оныҥ адазы Тайборин Тӱймеш 1915-1916 јылдар киреде Јалаҥай-Бажында баштапкы школ ачкан кижи. Оныҥ балдары кӧп болгон. Олорды бичикке ӱредерге эмдиги Шабалин аймактыҥ Мыйту јуртынаҥ Ялбачев деп ӱредӱчи экелген эмтир. Уулдары, ончозы бичикчи улус, коммунисттер, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, бирӱзи де јанбаган: Мӧрӧй таайым, Адучы таайым, Борзон таайым…

Адам эки кижи алган, јаба тоолозо, 12 балалу болгон. Баштапкы ӱйинеҥ Кучыйак, Эртечи деп кыстарлу ла Шыр деп уулду болгон. Ол ӱйи божоордо, бистиҥ энебисти алган, олордыҥ балдарынаҥ Федор акам, Айтпас эјем (ортоны), мен арткан болгоныс. Оору-јоболдоҥ, кӧр оорудаҥ ол ӧйлӧрдӧ кӧп балдар короп туратан.

Кучыйак эјебис Казахстандӧӧн айдуга барганын сананза, бай кижиге барган ошкош. Айдуныҥ јеринде Јабаганнаҥ Тордоков Јаш, Турачактаҥ Пыжанкин деп абыс кижиле, айдаткан ӧскӧ дӧ улусла кожо бир јерде болгон. Эјем бир кысту ла бир уулду болгон. Уулы та кандый да оорудаҥ божогон. Вера деп кызы ол Пыжанкиндердиҥ уулына барган, алты балалу болгон. Кучыйак эјебис балдарыла кожо Алтайына келип јӱрген, балдары токтобой, ойто јӱре берген. Мен де ол эјемдерге јолугарга Казахстанга барып јӱргем.

Шыр акабыс шофер болуп туратан. Јууга аткаратан кошты Бийскке јетире тартып турарда, оноҥ ло ары апарган. Шыр акабысты Бийскте кӧргӧнин Санаш деген кижи куучындап туратан: «Бир кижи јӱгӱрип келеле, эзендежип, јууныҥ јериндӧӧн неме апарып јадыс деген …». Шыр акабыс Дон сууны кечер јуу-согуштарда корогон. Балдары бар, тӧрӧӧнзижип јӱредис.

Адам 90 јаш, энем 80 јаш јажагандар. Иштеҥкей улус болгон, карыганча колхозто иштеген.

Јууныҥ балдары

– Јалаҥай-Бажында 7-чи класска јетире ӱредӱлӱ школ болгон. Качылар болгон эр улус јууга атана берерде, 5-чи класстаҥ ала балдар Экинурда ӱренген.

Јалаҥай-Бажында аш јакшы бӱдетен. Бис, школдыҥ балдары, бугул тартып, ашты јуунаткан кийнинде, тӱшкен мажактарды јууп, табыштырып туратаныс санаама кирет. Курсак коомой болгон, улус бойыныҥ туткан мал-ажыныҥ эдин-сӱдин, кайчылаган тӱгин – бар-јогын ӱзе табыштыратан.

Бистиҥ јер укту мал ӧскӱрген, кажы ла бее паспортту болгон. Черӱге алатан малды база ылгап, талдап алатан. Фронтко бистиҥ колхозтоҥ кӧп мал барган. Аттарды Бийскке апарып, Бийскте вагонго кийдирип турза, олордыҥ киштежине улус кожо ыйлап туратаны керегинде куучындар санаада арткан.

Јууныҥ јылдарында улус почтаны сӱрекей сакыйтан. Оны Экинурдаҥ экелетен. Энемниҥ энезине бир уулы, оноҥ јаан удабай экинчи уулы божогоны керегинде телеграмма келген. Ол чаазындарды тудунып, уулдарым кайда деп, энеме келер – јӱӱле берген не. Оны туйуктаган-эштеген, санаазы ордына кирбей, оной ло божогон. База бир кижи «похоронка» алып, ол ло тарый буурайа берген, унчукпай ла отурар деп айдыжып туратан.

Улус фронтко самараларды кӧӧни сууга чейип эмезе свекланы ооктой кертип, оныҥ јулугыла бичип туратан, эмдигидий черне бар эмес.

Мен 5-чи класста ӱренип турарымда, областьтыҥ национальный школынаҥ Василий Константинович Плакас деп кижи келип, аймактаҥ городто ӱренер балдар јууган. Бистиҥ јердеҥ Петр Казазаев, Дарья Тайборина, Иван Арбаков, Валентина Ятышкина, мен ле о. ӧ. балдар адалган. Валяныҥ адазы Тихон Ятышкин таайым ус кижи болгон, ол бис экӱге агаш бир чамадан эдип берген. Мен городто ӱренерге башпак ӧдӱктӱ, уул баланыҥ тонын ла бӧрӱгин кийген баргам. Оноҥ биске интернаттыҥ кийимин берген: платье, ботинка… Бойыстыҥ кийимисти кайда да салып койгон болбой.

Валя јеҥемниҥ сыйны болгон, оныҥ эјезиле мениҥ Федор акам јуртаган. Оныҥ учун экӱ најылажып, интернатта кожо јадып, кожо уйуктап турганыс. Валя чемет оорула (туберкулез) оорыган, југуш ооруны мен «ӱлежип» албай.

Бир јылды чыкпай, бисле кожо келген балдар кӧдӱрези качып јанган. Бис экӱ оогош, јанар јолды билбес, ӱстине оору – артып калганыс. Јайгыда јанып келеле, Валя бир айга јетпей, божоп калган. Мени Јалаҥай-Бажында јаткан Васса Казазаева деген эмчи орус кижи аргадап алган. Ол уч-тӱбинде кайын энем болорын кем билген.

Васса јаанак чий сӱттиҥ творогыныҥ сарсузына алой деген ӧзӱмниҥ бир стакан јулугын, бир стакан мӧтти, бир стакан спиртти ле та маралдыҥ ба айса ӧскӧ тазылды ба салып ачыдала, эртен тура барзам, бир стопкага уруп, «Ич!» деп айдар. Оноҥ айлыҥа барып, тӧжӧктӧҥ турбай јат деп јакыыр. Мен эзирип калатан болбойым, эҥир-тӱн киргенче уйуктаарым. Туруп келзем, кийимим ӱзе ӱлӱш. Мынайып эмденип, кӱскиде национальный школго ӱренип келеримде, рентген ӧкпӧм оҥдолып калганын кӧргӱскен. Неле эмденгеҥ деп, эмчилер сураар-да, айуныҥ, борсуктыҥ ӱзин ичкем деп турарым. Байла, мындый улуска эмденери тудулу ба кандый, айтпазын деп јакып салган болбой. Онойдо ло айтпаган эдим. Больницага апарып, јаттыргызып эмезе уколдоп турар. Качыларыс та, воспитательдерис те кандый јакшы улус болгон.

Интернатта бисти јакшы азыраган. Је берген кисельди, балыктыҥ консерваларын ла ӧскӧ дӧ билбес курсакты јаманзынып, јибейтенис. Базардаҥ помидорды садып алала, таштап ийерис. Бир катап Василий Константинович бисле коштой отурып, ажанганысты кӧрӱп, слер курсак јибей јадыгар, оныҥ учун оорыйдыгар деп айткан. «Кандый курсак јиирге тургаҥ?» деп менеҥ сураарда, картошконы ла сӱтти дегем. Оноҥ биске, оорып турган балдарга, башка стол эткен. Меге кӧмӱп быжырган картошко, сӱт ле каймак экелип, «Слердиҥ јакыганаарла» – деп айткан эди.

Национальный школдо бойыныҥ сады болгон. Бисти эртеледе экелип, ол садта аламаларды ла јиилектӱ агаштардыҥ ӧскӧ дӧ јиилектерин тойо јигер деп, ого божодып ийетен…

Јеҥӱниҥ кӱнин бистиҥ јуртта темдектегени санаама јакшы кирет. Бисте радиоузел болгон. Столмодо јазалдаҥ јууны Советский Союз јеҥип чыкканы керегинде Левитанныҥ айтканын уккам. Колхозтыҥ конторазыныҥ јанында камык улус јуулган, канча мал сойып, эт-кӧчӧ кайнаткан. Бис айак-калбагысты тудунганча барганыс.
Калашты бистиҥ јерде улус ол ӧйдӧ бойы быжырып турган. Сууныҥ теермени болгон, база јос јаратан пилорама. Олордыҥ болужыла болбой, Јеҥӱге учурлай электроотло айландырган салют аайлу табыш-неме чыгарган. Бу кӧдӱриҥиде јуудаҥ шыркалу јанган солдаттар база болгон. Улус кем ыйлап, кем каткырып, ончозы сӱӱнип турган…

Јиит специалист

– Јалаҥай-Бажында «Светлый путь» колхоз јуу да ӧйинде, оныҥ да кийнинде озочыл иштӱ колхоз болгон. Ол укту мал ла саар уйлар туткан, кой, чочко, такаа азыраган, адару туткан, сад ӧскӱрген. Бойы электростанциялу, аш согор теермендӱ, агаш јарар пилорамалу, сарју ла сыр эдер заводту болгон.

1950-60 јылдарда колхозты акам Федор Тасович Тижимеев башкарган. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, ӧкпӧзинеҥ оорыйла, јанып келген. Оноҥ јууга экинчи катап барала, чек тирӱ сӧӧк јанган. Бисте Казбек деп ийт болгон. Оны сойоло, карын јуузын акама ичирип, эдин јидирип турар. Акам чек болуп албас, куза берер. Айдарда, кожо јизин деп, коштой кижи отургузып туратан. Ол јуудаҥ јанып, бухгалтер болгон, агрономго ӱренген, партийный школды божоткон. Колхозко керектӱ јиит специалисттерди ӱредерине јаан ајару эткен.

Мен национальный школды божодоло, зоо-веттехникумга ӱренерге киргем. Адам Кызыл-Ӧзӧктӧҥ укту јылкы мал, Рубцовсктоҥ укту кучалар экелип, олорго кажаан-чеден тудуп, јулукту азырал белетеп туратан. Ол кучалардыҥ бирӱзинеҥ ле 7-9 кг тӱк кайчылайтан. Бу иш меге таныш болгон.

Каланыҥ јуугында Карлушка јуртта зооветтехникумныҥ «учхоз» деген бӧлӱги болгон, ондо ӱренеечилер јуртээлем иштиҥ ченемелин ӧдӧтӧн: малга азырал белетеер, силос салар, картошко ӧскӱрер… Бистиҥ областьтыҥ балдары ЗВТ-да јал тӧлӧбӧзинеҥ ажанатан, одоштой чӧлдиҥ аймактарынаҥ келген јииттер дезе акча тӧлӧйтӧн.

Мында ӱренип, Оҥдой аймактыҥ Коркобы ла Кайырлык јурттарында практика ӧткӧн эдим. Коркобыда бистиҥ угы-тӧзибис јаҥыс Шалбаа Марков деген кижиле танышкам. Ол моҥускан сӧӧктӱ бала иштеп турган деп угуп, уулы Степанды мени экелзин деп ийген. Кайырлыкта бир кижи мен Тижимеев Тас деп кижиниҥ балазы болгонымды угуп, «Мен јӱгӱрӱк боро атту болгом, сениҥ адаҥла јарыжып туратаныс» деп айдып, турлузына апарып чайладып, бир тизӱ курут сыйлаган. Ол курутты студенттерле ӱлежип јиген эдис.

Зооветтехникумда ӱредӱни мен 1960 јылда тӱгезип, тӧрӧл јуртыма иштеп келгем. Акам Федор Тасович бисти, ӱренеле келген јиит специалисттерди, кандый ла керекте «штурмга» ийер: фельдшер Дмитрий Яшевти, электрик Петр Казазаевти, культишчи Роза Оминаны, ветэмчи мени ле о. ӧ. Тӱжиле иштеген, эҥирлер сайын клубта гармошкалу, патефонду бијелеген-ойногон кӧӧрӧм јараш ӧйлӧрис болгон.

Эпши салымы ла ижи керегинде

«Мениҥ таҥынаҥ эпши јӱрӱмимди ырысту деп айпазам да, је иштеги јолым јаантайын једимдӱ болгон, јозокту иштегем» – деп, Капшай Тасовна айдат.

Чын, ол колхозында јозокту ишчи ле коммунист, јербойында профсоюзтардыҥ биригӱзиниҥ башкараачызы, КПСС-тыҥ райкомыныҥ ла обкомыныҥ турчызы болуп, тӧрӧл аймагына ла јуртына кӧп тузалу керектер эткен. «Бойымныҥ јеримниҥ сурактары учун јаантайын турумкай туружатам. Јаҥыскан арткан улуска, кӧп балдарлу билелерге болуш јетирерин кичеейтем» – деп, Капшай Тасовна куучындайт.

«За освоение целинных земель», «В ознаменование 130-летия И. В. Сталина», «За трудовую доблесть» медальдар, 1973, 1976, 1981 јылдарда соцмӧрӧйдиҥ јеҥӱчили болуп чыккан темдектер ле оноҥ до ӧскӧ кайралдар — Капшай Тасовна Тижимееваныҥ јозокту ижиниҥ кереестери. «Мен амыралтага чыгып та каларымда, улустыҥ айбызына качан да «јок» дебейтем ле ижим учун акча албайтам. 70 јашка једип те каларымда, Коргондо баламла кожо јадарымда, улустыҥ айбызыла айгырлар акталап, тӧрӧп болбой турган уйларга болужып, оорый берген ӧскӧ дӧ малды кӧрӱп, болужып јӱретем»– деп, ол айдат.

Капшай Тасовна ӱредӱзин божодып, тӧрӧл јуртына јанып келерде, јаба ӧскӧн Петр Казазаев эш-нӧкӧри болзын деп сӧстӧӧрдӧ, мойноп ийген. Оноҥ, ӱч јыл ӧткӧн кийнинде, Юрий Иташев деп уулга барган. Бу база бир солун тӱӱки.

Юрий Иташев ӧскӱстердиҥ туразында ӧскӧн. Оныҥ адазы јууда корогон, энези орус кижи болгон. Энезиниҥ Оҥдойдо јаткан сыйны ӧскӱс арткан уулчактарды, Юраны ла Петрды, ӧскӱстердиҥ туразына табыштырып ийген. Мында Петр божогон. Юраны Барагаштыҥ јуудаҥ јанган бала јок офицер кижизи балазынып алган. Бу кижини Барагаштыҥ сарју-сыр заводыныҥ башкараачызы болуп иштеп ийерде, уулчактыҥ Кан аймакта јаткан тӧрӧӧндӧри угуп, барып танышкан-куучындашкан, јаҥыс болчок ийнибистиҥ уулын берип ийигер деп сураган. Ол кижи јӧпсинбей турарда, учкаштырала уурдай берген.

1963 јылда Капшай Тасовна Ийинде механизатордыҥ ӱредӱзин божоткон Юрий Иташевке барган эмтир. Је балазы алты айлуда адазы божогон ло оныҥ кийнинде 15 јылга Капшай јаҥыскан јӱрген. Оны баштап сӧстӧгӧн уул Петр Казазаев дезе бу ӧйгӧ канча катап кижи алып айрылган. Бир катап оныҥ адынаҥ келген улус Петрды мактап, Капшайды сӧскӧ кийдирип ийген. Эртезинде ле куда једип келген, јаан удабай той-эҥир болгон.

«Тӱш јеримде Петрдыҥ энези Васса јаанак јараш арчуулды мениҥ ийниме јаап турган. Карындажымныҥ ӱйине кандый да тон сыйлаган. Кийнинде мен кысту, ол келин уулду болгон» – деп, Капшай Тасова айдат. Је кызычагы 3 јаштуда Петр Казазаев, каныныҥ тебӱзи бийик болуп, бажы айланып, электрооттыҥ столмозынаҥ јыгылып божогон.

Эмди Капшай Тасовна Кызыл-Ӧзӧк јуртта Настя кызыныҥ айлында јадып, бала-барказын кӧрӱжип јӱрет. Анастасия Петровна Санарова-Казазаева бу јуртта ӱредӱчи болуп иштейт. «Мен бистиҥ билениҥ угы-тӧзин 11 ӱйеге јетире тургузып бичигем, оноҥ до ары кожуп бичиир керек» – деп, ол айдат.

Капшай Тасовна Тижимеевала мен тӧрӧл Коркобы јуртымда јаткан кайчы Шалбаа Марковтыҥ угы-тӧзиле, эмди бар тӧрӧӧн-тууганыла јилбиркеп турала танышкам. Олор јаҥыс укту ла кайчы эзен јӱрерде, билишкен-тӧрӧӧнзишкен улус эмтир. Је бу база бир башка куучын.

«Јаш ӱйеге, балдарга ӱрензин, иштеер ӱредӱлӱ болзын деп айдар кӱӱним бар. Балдарын тӧрӧл тилин, калыгыныҥ чӱм-јаҥын, ада-ӧбӧкӧзин – ада јанынаҥ, эне-јанынаҥ тӧрӧӧндӧрин билип јӱрзин деп тазыктырар керек» – деп, Капшай Тасовна јакып айдат.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан