Алтайдын Чолмоны

Ӱйелер ээчиде ӱйелер келгилеп, Ӱзӱлбей, тӱгенбей јӱрӱмис улалар

27.03.2025

Бистиҥ адабыс Чекурашев Барзыҥ Бочиевич 1928 јылдыҥ ӱлӱрген айында Кайырлык бажында чыккан. Адазы кара тодош сӧӧктӱ Чекурашев Бочыйдыҥ ла энези кӧгӧл майман сӧӧктӱ Майманова Чычаҥныҥ билезинде ӱч уул ла эки кыс болгон. Олордыҥ билези 1925 јылда Теректӱниҥ сынын ажып, Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Кайырлык бажына келген. Бу «улу кӧчӱштиҥ» шылтагы – граждан јуу тушта Оймондо болгон керектер ле кӧчӱп келген орус-јаржактарла аайлашпастар. Ол ӧйлӧрдӧ Оймонныҥ кӧп алтайлары Оҥдой аймакка кӧчкӧн – Инеген, Ийин ичи, Јаан Јаламан, Хабаровка, Кулады, Јоло-Кайырлык ла оноҥ до ӧскӧ јурттарга.

Таадабыстыҥ билези Куладыга, бодоштыра алза, 1929-1930 јылдарда кӧчӱп келген. Бу кижи агаш чабар, оноҥ тудунар-кабынар не-неме эдер ус, узанатан аҥылу мастерской-јерлӱ болгон. Јуртта 1929 јылда школ тудулып ачылган, оныҥ парталарын, столдорын, досколорын ла ӧскӧ дӧ керектӱ эдимдерин таадабыс эткен. Јурт улуста оныҥ эткен столдоры, айак салгыштары эмди де бар.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, адабыс 12 јашту болгон. Оныҥ адазы удабай ла јууга барган. 1942 јылдыҥ кӱзинде 17 јашту Багыр аказы база фронтко атанган. Энези тӱни-тӱжи колхозтыҥ ижин бӱдӱрип, уй саачы болуп иштеген. Ол тушта уйды 3 катап саар, кышка азыралды уй саачылар бойлоры белетеер болгон. Мындый айалгада адабыс бойынаҥ кичинек карындажын ла эки сыйнын кичееп, айылдыҥ ижин эдип, ортозынаҥ школго јӱрген.

Курсак, кийим-тудум јок сӱрекей кӱч ӧйлӧр келген. Энези эҥирде иштеҥ јанганда, бир болуштоп сӱтти јажырып экелер, онызы кичинектерине ле једер. Колхозто аш јакшы бӱтпес, картошконы та нениҥ де учун отургуспас, мал-ашты сойып јиирге јарабас – ончозын фронтко берер керек. Бу ӧйдӧ уурданыш тыҥыган, фронттоҥ качкан дезертир улус табылган.

Шашыкманныҥ Шибилигинде, Урсулдыҥ Талдузында аш јакшы бӱткен јылдарда, балдар јуулыжып, ол јерлерге арбабаштап баргылап турар болгон эмтир. Адабыс Алтыгы-Сооруны ӧрӧ Шибиликтиҥ боочызын ажып, Шибилик-Оозында идиргеннеҥ јаскыда арба тергенин куучындайтан. Оныла кожо бойынаҥ кичинек јеени Анатова Јалаҥ барган, ол кӧӧркий арыйла, аштайла, кайра јанар кӱчи јетпеген. Карын, олорго Бичиктӱ-Боомноҥ ол јердӧӧн кижиге барган майман сӧӧктӱ келин туштайла, айлына апарып, бар-јогыла азырап, Јалаҥды айлына артыргызып алган.

Адабыс јууп алган бир баштык арбазын јӱктенип, кайра Шибиликти ӧрӧ јанган. Сооруныҥ оозына тӱжӱп келеле, амырап аларга тыттыҥ тӧзине отурала, арыганына ойто туруп болбой, агаштаҥ тудунып јӱк ле арайдаҥ турала, аралды кечире таралјып туруп јуртка јеткен…

Јууныҥ ӧйинде коштой јаткан Монголия бистиҥ ороонго јаан болуш јетирген – эт, тӱк, тере тондор, јылу ӧдӱк ле меелей, фронтто мылтык-јепсел тартатан ла кавалерияга муҥдар тоолу аттар берген. Јууныҥ кидим ӧйинде Кош-Агаштаҥ Бийск город јаар айдап апарып јаткан малдаҥ соок кыштаҥ ла јаан кардаҥ улам чыгым башталган. Оныҥ учун ол малды айдап болбой, Оҥдой аймактыҥ кобы-јиктеринде одорлу јерлерге кыштадар деп артырган. Јиир курсагы јок улус ӧлгӧн малдыҥ сегин бедиреп, кардыҥ алдынаҥ оны казып, келишкенче ле терелӱге кезе чабып, отко эргизип, кайнадып азыранган.

Бир јыл јаскыда колхозтыҥ кыжыла азыралда турган Ойрот деп чололу укту айгырына «шатун» деп оору тийип, ӧлгӧн. Сегин Селеме деп јерде силостыҥ куру орозына кӧмгӧн лӧ улуска оныҥ эдин јиирге јарабас деп јарлагандар. Је ол ло кӱн эҥирде адабыс нӧкӧри Ерехонов Школчыла кожо ороныҥ јанына једип барган. Кӧрзӧ, ондо фронттоҥ јанып келген ӱч эр кижи айгырдыҥ эдин караҥуй ороноҥ чыгарып јаткан болтыр. Олор, байла, кичинек уулдарды килеген болгодый, чоҥ эттеҥ арбынду кескилеп берген. «Азыраган айгырдыҥ эди семис эмей, бир канча ӧйгӧ тойо јиген эдис» – деп, адабыс куучындаган.

Јас келерин јаанду-јашту энчикпей сакыйтан. Јалаҥдарда, кобы-меестерде, сууга јуук јерлерде ичегендерге суу уруп, чакпылар салып, ӧркӧлӧп-момондоп азыранган. Чакпы деп неме ол тушта табылбас, јаан суруда болгон. Онойып јатканча, кандык, маҥыр, кӧжнӧ чыгар, јастыҥ, јайдыҥ јылузыла јӱрӱм кичинек те болзо јеҥиле беретен.

Јигедий не-неме бедиреп, кичинек сыйындарын ла карындажын кичееп јӱргени уулдыҥ ӱредӱзине тутакту болгон. Школдо ол ӧйдӧ Адуков Карл Иванович деп ӱредӱчи иштеген. Јууда тамагына осколок тийип шыркаладала, фронттоҥ јанган кижи. Оноҥ улам оныҥ тегин де јоон ӱни, куучындаза, баркырап турар. Школго јазап јӱрбей турган балдардыҥ билгири коомой болгон эмей. Оныҥ учун ба айса су-кадыгы јууга јӱрӱп ӱрелип калган учун ба, ӱредӱчи балдарды «кӧстӱ кӧҥдӧй тӧҥӧштӧр, чирик кайыҥдар, тӧҥӧзӧктӧр, ӧлгӧн тӧӧниҥ баштары» деп айткылап, арбап туратан. «Ӧлгӧн тӧӧниҥ бажын ол та кайдаҥ кӧргӧн болбой» деп, адабыс каткырып эске алатан.

Эр кемине јеткелектеҥ ала ол колхоз-тыҥ кандый ла ижин бӱдӱрген – атту салдала кыра сӱрген, јылкы мал кабырган, ӧлӧҥ, агаш белетеер уур иштерди ӱзе эткен. Јаскы арык аттар кӱчи чыгып, кырага јыгылала, турбай јадар. Олордыҥ амыражы једип, тыны-чагы киргенче сакыыр керек. Иш ортозынаҥ Ойбоктоҥ кургак ӧлӧҥ јулуп экелер, оны малтала чечкелеп, сулага кожуп, аттарды эҥирде азыраар. Адабыс кыра ижинде кӧп лӧ сабада бойыла јажыт Кемдиков Упандала кожо јӱрген.

Колхозто оҥду трактор јок, газогенераторный дейтен тракторы ӱрелип ле калар, јазаарга артыкту темири јок. Оныҥ учун бастыра иш аттыҥ ла колдыҥ кӱчиле эдилген. Кышкыда узун тоормошторды аттыҥ чанагына колбогон кыскачак чанактыҥ (орустап подсанка дейтен) болужыла тартатан. Оны јаан чанакка аҥылу эп-сӱмеле колбоор керек, кичинек чанак јааныныҥ изинеҥ чыкпас учурлу. Адабыстыҥ айлында бир кичинек чанак бу јуук ӧйлӧргӧ јетире турган. Ол оны «озогы иштиҥ ле Кебезенниҥ кереези» деп айдатан.

Јууныҥ кийнинде ороонныҥ кӱнбадыш јанында оодылып-чачылып калган албаты ээлемин орныктырарга, Чой, Турачак ла Майма аймактарда агаш белетеп аткаратан јаан иш башталган. Ол туштагы областьтыҥ кажы ла колхоз-совхозына агаш белетеп, оны суула агызатан эмезе машиналарга коштойтон јерлерге тартып белетеер план салынган.
Агаш белетеечилер кӱчӱрген айда Кебезенге барып, кыжыла иштеп, план бӱтсе, эрте јаста, бӱтпезе – кар кайылганча иштейле јанатан. «Кебезен, Кебезен, барала келзе, тербезен» деп сӧскӧ кирген јерге адабыс эки кыш иштеп јӱрген. Баштапкы катап аказы Чекурашев Јорпоҥды солып барган. Ол кижи јуудаҥ сыҥар колду јанып келген, улус јоктыҥ керегинде колхоз оны Кебезен ийип јаткан. Адабыс оны угала, аказыныҥ ордына барарга суранган.

Бу тушта ол Шумарова Тыйыкла, Шумаров Боктула кожо колхозтыҥ текши ӱӱр јылкызын кабырган. Бӧрӱ деген аҥ јууныҥ ӧйинде ле оныҥ да кийнинде сӱрекей кӧптӧгӧн. Малды бир учынаҥ айдап јандырып јатканча, экинчи учынаҥ кулун-јабаганы бӧрӱ тудуп јадар. Чыгым јаан болгон. Оныҥ ӱстине колхоз бӧрӱ туткан малды малчылардыҥ мойнына салар деп јӧптӧп алган. Улус, јаан ла болзо, јаҥыс уйлу, бозу-торбоктузы дезе јокко јуук. Јылкы кабырган улус јаҥыс уйын чыгымныҥ ордына айрыдып алатан. Мынаҥ улам јылкы мал кабырганча, Кебезен барза торт дежетен. Адабыс онойып јылкы малдаҥ айрылган.

Ол тушта Кебезенде Куладыныҥ колхозыныҥ бригадазын Кахаев Кӱдер Майманович деп кижи башкарган. «Бу кижи 30-чы јылдарда Ойрот облисполкомныҥ кадрлар аайынча бӧлӱгин башкарган, оноҥ истештӱ (респрессияларлу) ӧйлӧрдӧ айдуга барып, Колыманыҥ лагерьлеринде 13 јыл отурала келген. Оныҥ ишти баштап, тӧзӧп билери, улусла эптӱ-јӧптӱ куучындажары бригадага јаан болуш болгон. Планысты тулаан айдыҥ бажында, кар кайылгалакта, бӱдӱрип јанганыс» – деп, адабыс куучындаган. Кебезенде агаш белетеер иште Куладынаҥ, текши алза, тӧртӧннӧҥ ажыра кижи турушкан.

40-чи јылдардыҥ учында адабыс Ечешев Эрелдейле кожо Ак-Кем деп турлуда искусственный эп-сӱмеле беелер ӱрендеер пунктта малчылар болуп иштеген. Олор экӱ кудай берген узун јӱрӱминде најылар-нӧкӧрлӧр болуп, бой-бойына кару јӱргӱлеген. Јаштары јаанап, айылдаҥ чыгары астай берерде, ундышпай, «ол бир уул кандый отуры не?» деп сурулажатан. Бу эки нӧкӧр јаҥыс ла јерлештериниҥ эмес, је Оҥдой ло ӧскӧ дӧ аймактардыҥ кӧп улузыныҥ тазыл-тамырын, угы-тӧзин јакшы билгилеп, айдып отуратан.
Адабыс 1952 јылда энебис Урчимаева Чынарла кожо биригип, биле тӧзӧгӧн. Энебис 1930 јылда чыккан. Оныҥ адазы кара майман сӧӧктӱ Барнулов Урчымай, энези кыдат тодош сӧӧктӱ Токпокова Бачым деп улус. Биледе јети кыс ла бир уул болгон, олор Кулады ла Боочы јурттардыҥ ортозында Текпенек деп кичинек јуртта јаткан. Јуу башталарда, адазы удабай ла фронтко атанган, 1943 јылда Украинада јеҥ јастанып јыгылган.

Ончо балдарга кышкыда кийип, тышкары чыгар сок јаҥыс ӧдӱк болгон деп, энем куучындаган. Школ Куладыда болгон, је кийим-тудум јок учун кышкыда ӱренбейтен. Јаскыда јер эмеш эрип, јылый берзе, ӧдӱк јок кӧӧркийлер 4 беристе кире јол ӧдӱп, школго баратан. Јолой јаткан уйларды тургузып, тоҥуп калган буттарын олордыҥ јылу јадынына јылыдып алатан. Уй чӱштеп ийзе, оноҥ артык јылынар арга болотон.

Энебистиҥ јаан эјелери колхозтыҥ кандый ла иштерин бӱдӱрген. Эмилчи эјези Кемеровский областьта шахтада иштеген, Тана эјези Бийскке фронтко апаратан аттар јетирген, јылкы мал кабырган.

Энебис јуу божоордо ло иштеп баштаган. Аттыҥ салдазыла кыра тарткан. Курсак, кийим јок јаш кыстар уур-кӱч иштерди кӧдӱртке аттарла бӱдӱргендер. Колхозтыҥ кузницазында јаан маскала кызу темир согоочы уул (молотобоец) ар-кӱчи чыгып, иштеп болбой барарда, ордына 16 јашту энебисти тургускан. «Ол иште јайга јетире иштейле, ӧлӧҥ ижине баргам» – деп, энебис куучындаган. Колхозтыҥ ӧлӧҥ белетеер бригадаларында ол јылдыҥ ла обоо салаачы болотон. Кату кӱч ол ӧйлӧрдӧ кожо иштеген Шалтаева Дуся, Чичакова Учур, Бештинова Эмил ӱӱрелерин јылу эске алынатан.

Ӧлӧҥ ижине колхоз ончо ло улусты, ол тоодо су-јаш балдарлу келиндерди чыгаратан, балдарды колхозтыҥ яслязына табыштыратандар. «Тал-тӱштеги ажанатан ӧйдӧ јаш балдарлу келиндер казанчыныҥ кара јармазын тӱрген-тӱкей ичип ийеле, сыр јӱгӱрӱкле Куладыга келип, балдарды эмчектейле, ойто ло ишке јӱгӱретен эдис» – деп, энебис куучындайтан. Ол ясля болгон тураны тутканы 100 јылга једип бараткан, эмди ондо јурттыҥ музейи.

1957 јылда ада-энебис балдарыла эки кып јаҥы турага кирген. Бис ончобыс ол турада ӧзӱп чыдадыс.

Энебистиҥ энези тере-бычкак уужаар, тон-ӧдӱк, кејим-токум шидеер, тӱк сабап, кийис базар, малдыҥ јал-куйругыныҥ кылынаҥ чылбыр-нокто, армакчы катаар ус кижи болгон. Бу иштерге ол бастыра кыстарын ӱредип салган. Энебис ого ӱзеери бӧстӧҥ кышкы ла јайгы кийимдерди биске чӱрче ле кӧктӧп кийдиретен. Туткан ижин бӱдӱрбегенче, амыр отурбас кижи болгон.

50-чи јылдарда адабыс эки катап Горно-Алтайсктыҥ, бир катап Бийсктиҥ эткомбинадына уйлар айдап јӱрген. Оныла кожо јӱрген улус — Кашев Токтой, Јайтаков Јашка, Эдоков Александр. «Горно-Алтайсктыҥ эткомбинадына уйларды узак албай турарда, ол туштагы облисполкомныҥ председатели болгон Тухтубаев Иван деп кижиге барып комудаарыста, эртенгизинде ле малысты сойдырган эди» — деп эске алынган.

1959 јылда адабыс бајазы Амургушев Токтубайла кожо ӱӱр торбоктор алып, Ак Ойбок деп турлуга кыштап барган. 1962 јылдаҥ ала бистиҥ биле бу турлуга кӧчкӧн. Адабыс 1989 јылда амыралтага чыккан, је оныҥ да кийнинде, јакшы јӱрерде, тӧрӧл турлузына јаантайын барып, уулдарына болужып јӱрген. Бис, ада-энебистиҥ балдары, бу турлуда ӧзӱп-чыдап, ишке-тошко ӱренип, јӱрӱмниҥ јолына чыкканыс. Эмди бу турлуда бистиҥ балдарыс, ада-энебистиҥ баркалары иштеп јат.

Узак ӧйгӧ соок тумчукту мал кичееген адабыс кӱчин салып арыктап турган торбок-кунанды, боос уйлардыҥ тӧрӧйтӧн ӧйин јазымы јок билип туратан. Јылу кажаганга улай ла кондырза, уйлар бийттеп, јаланып, јутай берер. Оныҥ учун аралда койу чибилӱ јерди чедендеп, агаштыҥ тӧстӧрине кургак ӧтӧк јайып, јадын јазайтан. Мынайып кыштаган уйлар ӧҥжӱк болор, оныҥ јаш ӧтӧгин арчыырга јеҥил ле капшай дейтен. Бу иште адабыс чын ла «академик» болгон.

Јай келгенде, бистиҥ биле Борбок Јыду, Кулгайры деп турлуларга кӧчӧтӧн. Кӧчӱш айдыҥ јаҥызында болор, турлуга једип барза, чадырды, айылды арутап, от одырып, оны азырап, арчын салып, ак јаламаларды аҥылу јерге барып буулайтаныс. Адабыс Алтайдаҥ алкыш-быйан сурап алканар. Кӱскиде кыштуга кӧчсӧ, бу јаҥды база ла јаҥдаарыс.

Онойып, ада-энебис бисти Алтайына быйанду, кару, ар-бӱткенди кичееп, чеберлеп јӱрзин деп ӱреткен. «Алтайдыҥ агажыла, аҥы-кужыла кижи байыбас, ак малын кичееп тудуп, аргалу јадар» дежетен. «Атанып јортсо, Алтайынаҥ кажы ла кижиниҥ бойыныҥ ӱлӱзи бар, ӧйинеҥ ӧткӱре ачаптанарга јарабас» деп, олордыҥ база бир сӧзи. Јажы јаанаган сайын адабыс бала-барказына, тӧрӧӧндӧрине јакшыны кӱӱнзеп, узун алкыштар айдар болгон.

Јууныҥ-чактыҥ кӱч ӧйинде ӧскӧн ада-энебис ӱредӱ алып болбогон. Байла, оныҥ да учун, анчада ла энебис балдарын јакшы школдорго ӱрензин, оноҥ ары иштейтен керектӱ ӱредӱ алзын деп чырмайган. Баштамы школдо ӱренип турарыста, энебис арифметикала бистиҥ аайлап болбой турган бодолголорысты бодоп, айылдыҥ ижин эдерге болужатан. Јаан тоолорды санаада кожуп, айрып туратан. Адабыс ак чаазынга тегин карандашла аҥ-кушты, айылдыҥ тындуларын, куштарды, улусты јараштыра јурап ийетен. Олордо ӱренер арга, айалга болгон болзо…

Кайран энебис 2006 јылдыҥ сыгын айында 76 јаштуда ак-јарыктаҥ ак чечектӱ алтайына јанган. Ол 3 ӱйе балдарын кӧргӧн, ончозына кӱчи јеткенче болушкан. Адабыс энебис божогон кийнинде 18 јыл бала-барказыла кожо јӱрӱп, олордыҥ тӧрт ӱйезин кӧрди. Бу јылдыҥ кочкор айында 97 јашка барадып, ада-ӧбӧкӧниҥ јерине атанды.

Бистиҥ эне-адабыс ак-јарыкта эдетен ӱзе ижин бӱдӱрип, бала-барка, мал азырап, јуртына ла албатызына тузалу болуп, тоомјылу јӱрӱм јӱргӱледи. Бис олорды узак ӧйлӧргӧ эзедип, балдарыстыҥ балдарына куучындап јӱрерис.

Ары Кемниҥ ле Караколдыҥ чакпындалган суулары алтын ӱрӱзин чачып, ӱргӱлјиге агып ла јадар. Тӧрӧл Ак Ойбок турлуда кыйралары кылбырашкан мӧштӱ болчокто јастар сайын эдил кӱӱктер эдер, ада-энебистиҥ бала-барказы јӱрӱминде јолын алып барар.

Ада-энебистиҥ кичинек туразыныҥ кӧзнӧгинде от узак-узакка ӧчпӧй, биске тӱҥей ле ыраактаҥ ла јууктаҥ јаркындалып, бойына кычырып, тартып тургай.

Салымныҥ салган кечӱзин кечкилеп,
Ӱргӱлјик тӱбине јолдорыс ууланар.
Ӱйелер ээчиде ӱйелер келгилеп,
Ӱзӱлбей, тӱгенбей јӱрӱмис улалар.

Јаан уулы Григорий Чекурашев