Алтайдын Чолмоны

«Петька бандит» деп чололу болгон

28.03.2025

Јарлу бу фотојурукта Григорий Иванович Чорос-Гуркинле (солдоҥ оҥ јаны јаар ӱчинчи кижи) кожо турган алтай улустыҥ ады-јолы эмдиге јетире чокум јарталгалак.

Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма Еркинованыҥ айтканыла, фотојурук бодоштыра 1913-1914 јылдарда эмдиги Чамал аймактыҥ Онос јуртында Г. И. Гуркинниҥ мастерскойында согулган. Јуучыл кийимдӱ орус улус – Чуйдыҥ јолын тудары јанынаҥ шиҥжӱ иш ӧткӱрип келген камыстыҥ турчылары болгодый.

Оҥ јанында турган алтай кижи Николай Яковлевич Никифоров болордоҥ айабас. Ол ӧйлӧрдӧ Гуркинниҥ «Сибирьдиҥ эҥ јаан јурукчызы» болгон ады-чуузы јарлалып калган ла Туулу Алтайга келген улус оны јаантайын айылдайтан. Тӱндӱк ле Тӧс Азияныҥ јарлу шиҥжӱчизи Григорий Николаевич Потанин јайгыда Оносто Гуркинниҥ айлында јадып, Н. А. Никифоровло кожо кийнинде «Аносский сборник» деп адалып чыккан бичикти белетеген. Николай Никифоров Аскат јуртта јаткан Чолтош Куранаковтоҥ уккан кай чӧрчӧктӧрди ле кеп-куучындарды экелип, Потанинле кожо орус тилге кӧчӱрип иштенетен.

Фотојуруктыҥ сол јанында баштапкы кижи (алтай кеп-кийимдӱ) Петр Павлович КУЧУКОВ болгонын тургуза ӧйдӧ Шабалин јуртта јаткан Альберт Садыбаевич Чиндашев ле база да бир канча улус таныган. «Мени оогош тужымда адам атка учкаштырып, тӧрӧӧндӧрин айылдап туратан. Петр Кучуков Айулуда јаткан. Ого барып јӱргенис санаамда арткан. Ол адама канайда тӧрӧӧн болгонын айткан ла болбой, ундып салгам» – деп, ол куучындаган.

Петр Кучуковтыҥ чыдап келген бӧкӧ ӧйлӧри орооныстыҥ јуу-чакту, кысташту-аайлашпасту ӧйлӧрине келишкен. Јалтанбас-айабас бӱткен кылык-јаҥы учун болбой, ончо ло керектерге кирижип-туружып, ӧлӱмниҥ тужагынаҥ канча чечилип, ол јаан јаш јажаганча јӱрген. Чамал аймагыныҥ улузы куучындарында оны каралап та эмес, кайкаганду ла оморкогонду «Петька бандит» деп чололойтон эмтир. Јеҥӱниҥ кӱнине, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарды эзеткен митинг-кӧдӱриҥилерге ол тӧжинде Баштапкы телекейлик јууда туружып алган «Георгиевский крест» кайралдарын тагынган келип туратан…

Бу бичимелимди мен Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ кӧмзӧзинеҥ 2000-чы јылдардыҥ башталарында алган окылу јетирӱлерге ле улустаҥ уккан куучындарга тайанып бичидим.

Кучуков Петр Павлович Алтайский крайдыҥ Горно-Алтайский автоном облазында Эликманар аймактыҥ Чамал јуртында 1892 јылда чыккан. Адазы Павел Александрович ле энези Ольга Гавриловна орто јадынду улус болгон, адазы 1909 јылда јада калган, энези 1938 јылга јетире јӱрген.

Эликманар аймактыҥ Уожан јуртында јаткан Александра Андреевна Соурчаковала биле тӧзӧп, Петр Кучуков эки уулду болгон. Јаан уулы Павел Кучуков 1914 јылда чыккан, 1941 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, бу ок јылда јеҥ јастанып јыгылган. Оогош уулы Степан 1917 јылда бир јаштуда корогон.

1916 јылда, Баштапкы телекейлик јуу ӧйинде, Астраханский губернияныҥ, Сибирьдиҥ ле Орто Азияныҥ ӧс калыктарыныҥ эр улузын јууда коруланар иштерге алары керегинде каанныҥ јакааны чыгарда, Петр Кучуков јууга барып, генерал Брусиловтыҥ черӱзине јуучыл болуп кирген, оноҥ генерал Корниловтыҥ Јерлик дивизиязына (Дикая дивизия) кӧчӱринген. Бого оныҥ јуучыл кылык-јаҥы, анайда ок Л. Г. Корнилов Семипалатинский областьта чыкканы ла оныҥ энези јанынаҥ ӧбӧкӧлӧри алтай калмыктар болгоны, анайда ок Корниловтыҥ Јерлик дивизиязында кӧбизинде Кавказтыҥ кара башту улузы јуулашканы камаанын јетирген болордоҥ айабас. Јуудаҥ Петр Кучуков 1919 јылда урядник чин-јамылу, каан јаҥы ӧйинде јалтанбазы учун кайралдаткан «Георгиевский крест» кайралдарлу јанып келген (оныҥ тӧжинде ӱч Георгиевский крестӱ фотојурук бары керегинде уккам). Бу революцияда большевиктер јеҥген, Алтайда граждан јуу ӧткӧн ӧй.

Граждан јуу ӧйинде Лавр Корнилов Ак кыймыгуныҥ башчыларыныҥ бирӱзи болгонын ајаруга алза, Петр Кучуков 1919-1920 јылдарда Бийскте, Томскто, Пермьде Колчактыҥ черӱзинде болгонында кайкаар неме јок. Алтайына јанып келеле, ол 1919 јылдыҥ јайынаҥ ала 1920 јылдыҥ јайына јетире Тадышев Семенныҥ (Семенектиҥ) бандазында болот. Оноҥ, Семенек олјого кирерде, Аркытта турган Чекураков Карманныҥ бандазында тоолу кӱн болуп, Монголия јаар качат. Окылу јетирӱлерле, Петр Кучуков Монголияныҥ Кобдо калазында ла Китайдыҥ Шарсум калазында бир јылга јуук качып јӱрген.

Кӧп сабазы бичик билбес, ороондо не болуп турганын јӱк куучындардаҥ угуп јӱрген алтай улуска граждан јуу сӱрекей јаан тӱбектӱ ле коромјылу ӧй болгон. Јаҥы ла тӧзӧп алган автономиязын корулап аларга алтайлар, «адаанарды аларыс» ла деген улустыҥ сӧзине бӱдӱп, «актарга» ла «кызылдарга» бӧлӱнип, јуулашканын кӧп темдектер керелейт.

Бу јууныҥ канду бир толкузы Чамал аймагыла ӧткӧн. Ол ӧйлӧрдӧҥ Петр Кучуковло колбулу, куучын болуп арткан, бир мындый учурал уккам. Кӱӱдеҥ (Куйустаҥ) Чамал јаар барып јаткан 6-7 кижи јолой Петр Кучуковко туштаган эмтир. Апарып јаткан бичиктӱ чаазынын ого кӧргӱзерде, ондо чаазынды јетирген бу улус ончозы «ӧлтӱретен ӧштӱ-каракорумовецтер» деп бичип салган. Бичик билбезин билип, олорды шоктоп аткарган болгодый. Петр Кучуков 2 класс ӱредӱлӱ де болзо, бичикти јакшы билер учун, бу улусты кайра бурып, аргадап алган деп айдар.

ОГПУ-НКВД-ныҥ јаҥдары Петр Кучуковты 12 катап тӱрмелеген. Баштапкы катап 1922 јылдыҥ сыгын айында Монголияда арестовать эткендер ле 1922-1924 јылдарда ол Семипалатинск каланыҥ тӱрмезинде отурган. Шылу ӧткӧн кийнинде Петр Кучуковты адып ӧлтӱрери керегинде Москвадаҥ јӧп (постановление) келген. Је… Бир айдаҥ ол амнистия аайынча јайымга чыгып јат. Петр Кучуковты Баштапкы телекейлик јууда кожо јуулашкан командирлериниҥ бирӱзи, совет јаҥда бийик јамыда отурган кижи, ӧлӱмнеҥ аргадап алган дежер.

1925 јылдаҥ ала 1932 јылга јетире, јети јылдыҥ туркунына, Петр Кучуковты Эликманар аймакта 10 катап тӱрмелеген ле катуныҥ јеринде ол 4 айдаҥ 8 айга јетире отурган. 1932 јылда дезе РСФСР-дыҥ УК-зыныҥ 58-10 тизӱзи аайынча ол 10 јылга јайымын айрыттырар эдип јаргыладып јат. Кезедӱни Петр Кучуков Мариинск каладагы СибЛагта ӧдӱп, 11 јылдыҥ бажында, 1943 јылда, јайымга чыккан. Јанып келеле, Эликманар аймактыҥ «Кызыл аҥчы» колхозында колхозчы болуп иштейт, је бир де јыл јетпей, колхозтыҥ ижин јайрадып турганы учун колхозтоҥ чыгартырат. 1948 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Горно-Алтайский автоном областьтыҥ јаргызы оны, совет јаҥга удура агитация ӧткӱрген деп, 10 јылга јайымын айрыттырар эдип јаргылайт.

1950-чи јылдарда политикалык кысташтарга кирип, актуга бурулаткан улусты актаар керектер кӧрӱлип турарда, Петр Кучуковтыҥ тӧрӧӧндӧриниҥ сурагыла оныҥ шылу кереги катап кӧрӱлип, јаргыныҥ јӧби кубулта јок арткан.

Петр Павлович Кучуковтыҥ ак-чек ады јӱк 1996 јылда, Алтай Республиканыҥ прокуратуразы оныҥ шылу керегин такыптаҥ кӧргӧн кийнинде, јандырылган.
Мындый саҥ башка јӱрӱм-салым. Тӱӱкиниҥ косколоҥду ӧйлӧринде јӱрӱп, јӱрӱмниҥ политикалык агындарында јаҥдардыҥ айтканыла эмес, таҥынаҥ бойыныҥ кӱӱниле башкарынып јӱрген бу кижи керегинде јерлештери «акара баш јок», «алдамыш», «кӧп улуска болушкан, оныҥ учун кудай оны корулаган» деп, эмдиге айдыжат. Бандиттеп јӱрерде, улустыҥ тынын кыйбаган учун оны актаган болор. Бускалаҥду ӧйлӧрдӧ азып-тозып јӱрген мындый улус кӧп болгон.

Петр Кучуков 1970-чи јылдардыҥ учында јада калган. Јӱрӱминиҥ учына јетире ол санаа-сагыжы јарт, ӧткӧн ӧйлӧрди эзеткен, омок кылык-јаҥы сыныкпай јӱрген эмтир.
Калыкта кандый ла улус бӱдӱп јат: атту-чуулу алып-баатырлар да, тили чечен модорчылар да, ады чыккан мекечилер де, акара баш јок шулмустар да… Олор керегинде чӧрчӧктий куучындар ӱйедеҥ ӱйеге айдылып келет. Ондыйлардыҥ бирӱзи Петр Павлович Кучуков болгон.

Светлана КЫДЫЕВА