Алтайдын Чолмоны

Калык ийдези — кӱреелей туруп јаҥарлаганында

Алтай албаты јебрен-кумран ӧйдӧҥ ала јаҥар кожоҥго јайалталу болгон ине. Калыктыҥ ӧзӧги, тыны оныҥ јаҥар кожоҥында болгонын јаан-јаш јакшы билер. Албатыныҥ тили, јаҥжыккан јаҥжыгулары, чӱм-јаҥы, јаҥдаган јаҥы, алкыжы оныҥ кӧксинде, канында болордо, эл-јон качан, кандый ӧйдӧҥ ала јаҥарлабай, кожоҥдобой барган деп јаан учурлу сурак чыгат.

Албатыныҥ ырыс-кежиги оныҥ јаҥарында, кожоҥында деген эрмекте, байла, база тереҥ учур бар. Кожоҥго, кӱӱге јайаан јайалталу болуп бӱделе, јаан јолыныҥ ортозына келип, јайалта кайдаар барган болотон? Бӱгӱнги кӱнде јайаан јайалталу балдар, јииттер сӱреен кӧп. Олордыҥ кезиги оогоштоҥ ала балдардыҥ санаттар сургалдарында јӱрет, ӱредӱчилери олордыҥ ич-байлыгын чечет. Јайалталар таскап, кӧндӱгип, ӱредӱзиниҥ кийнинеҥ бийик ле орто ӱредӱлӱ заведениелерге кирип ӱренет. Кийнинде јер-алтайына јанып, јаан сценага чыгып, јерлештерин кожоҥдорыла сӱӱндирип, кӱӱлик ойноткыларла ойноп, кӱӱн-санаазын кӧдӱрет. Онызы сӱрекей јакшы. Алтай јииттер ӱренет, ченейт, ичкери јолына чыгат.

Је кӧрӧӧчилерге, улуска, албатыга текши, ӧмӧ-јӧмӧ ойнооры, кожоҥдооры база керектӱ эмес пе? Мында база бир јолду сурак чыгып келет: нениҥ учун залда эки сааттыҥ туркунына шык ла отурып, сценадагы ӧдӱп јаткан ойын-концертти кӧрӧр керек? Кожоҥчы, јаҥарчы калык кайда? Угары да, бойы да јаҥарлаары керектӱ эмес пе?

Бу ӧйгӧ јетире бисте, республикада, кӱреелей јаҥардыҥ эл-тергеелик хоры тӧзӧлип, јолын алынбаган. Тилдиҥ байлыгы, ийдези јаҥар кожоҥыста болордо, јаҥарлаары балдарды тилине ӱредериниҥ база бир аргазы деп айдарга јараар. Каланыҥ Культура байзыҥында 1995 јылда алтай кожоҥныҥ «Ойойым» деген ӧмӧлиги тӧзӧлгӧн лӧ оныҥ баштапкы башкараачызы Эмма Сергеевна Темеева болгон эди. Оныҥ кийнинде алтай јаҥар кожоҥныҥ «Ойойым» деп албаты ӧмӧлигин Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Римма Толмашова башкарган. Римма Алексеевна канча јылдар туркунына сӱрекей јаан ишти бийик кеминде апарган. Школдордыҥ, ӱредӱлӱ заведениелердиҥ ӱренчиктери, ӱренеечилери, иштеп турган јаш улус, амыралтада эпшилер бу ӧмӧликке кӱӱнзеп, јилбиркеп јӱрӱп, јаан јолына чыккан. Канча ӱйе балдар тилиниҥ, чӱм-јаҥыныҥ, јаҥарыныҥ ла о. ӧ. байлыгын бойына ачкан. Оок, јиит балдарла коштой амыралтада да улус кӱӱнзеп јӱрген. Бу ла јайаан ӧмӧликти, башкараачызын Римма Алексеевнаны башкару кеминде јӧмӧп, болушкан болзо, айса болзо, бӱгӱнги кӱнде бисте Алтай Республиканыҥ је ле деген эл-тергеелик кӱреелей јаҥар хоры болор эди…

Балдарды алтай тилине ӱредер иштиҥ база бир туура салбас ууламјызы јаҥар кожоҥ деп чокумдап, бу ишти тӧзӧмӧлдӱ апаргадый аргалар бар ла. Јаш ӱйени, јииттерди јаҥарлаарга ӱредип, таскадып јаткан ченемелдӱ ӱредӱчилердиҥ тоозында Алтыгы Талду јурттыҥ орто школында физкультураныҥ ӱредӱчизи Игорь Кахтунов ӱренчик уулдарды јаҥарлап кожоҥдоорына ӱредет. Јуртта, аймакта, керек дезе калада ӧдӱп турган кӧдӱриҥиге келип, ӱренчиктер ӱредӱчизиле кожо сценага чыгып, јаҥарлайт.

Кожоҥго, кӱӱге јайалталу билелер кӧп. Темдектезе, Экинурдаҥ Темеевтердиҥ билелик ӧмӧлигиниҥ ады-чуузы элбеде јарлу. Јайаан ӧмӧликти ойын-концертле коштой аймактар кычырып турганы јакшы. Айса болзо, олордоҥ јозок алып, ӧскӧ дӧ јурттардыҥ билелери јаҥарына бурылар. Улаган аймактаҥ Алан ла Айана Темеевтердиҥ, Кан-Оозынаҥ Эмил ле Радмила Теркишевтердиҥ билелери. Айалга чек ле уйан эмес, је тегин албаты јаҥарын баалап, оморкоп баштаза, оноҥ артык болор эди…

Јаҥар кожоҥ калыктыҥ оос јайаандыгыныҥ эҥ ле јарлу бӱдӱмдериниҥ-жанраларыныҥ бирӱзи деп јолду чотолот. Олор бойыныҥ учурыла, оҥдайыла башка-башка. Кӱреелей јаҥарда (хордо) кожоҥдор, сарындар, такпактар ла о. ӧ. угулза кайдар. Карындаш та калыктардыҥ јаҥары, кожоҥы кӱреелей јаҥарда угулза, сӱрекей эптӱ келижер. Эл-тергеелик чыдулу кӱреелей јаҥардыҥ хорын тӧзӧп, јарлу кожоҥчы Константин Воинковтыҥ эмезе сӱреен кӧп кожоҥ чӱмдеген Владимир Качканаковтыҥ адыла адап салза, јакшы болор эди.
«Јаҥар — кеен Алтай. Јӱректиҥ оды, канныҥ тебӱзи. Јаҥар — ӧзӧк-буурдыҥ согулганы» — деп, айлаткыш кӧрӱмдӱ, сезимдӱ эјебистиҥ айтканыла башкарынза кайдар?..

Клара Пиянтинова