Алтайдын Чолмоны

Ирбис јӱрген јолдорло

02.03.2018

Jерлик ар-бӱткенниҥ кӧмзӧзиниҥ (WWF) Алтай-Саяндагы бӧлӱгиниҥ ле Сайлугемдеги эл парктыҥ баштаҥкайыла кочкор айдыҥ 20-25 кӱндеринде Сибирь талазыныҥ журналисттерине ӧткӱрген јол-јорыкта мен бойыма чек башка, качан да кӧрбӧгӧн Алтайды ачтым.

Эре-Чуйдыҥ алкыштарында «таш јакалу ыйыктар, тал јакалу тайгалар», «тобрагыла тойдырган, балкажыла байыткан Алтай» деп айтканы чӱмдӱ сӧс эмес, чып-чын эмтир…

Сайлугемдеги эл парктыҥ «Ирбистиҥ истериле» деген јол-јорыгы керегинде мынаҥ озо кычырып, бу туристтерди соототкон јеҥил јорык эмей деп сананатам. Алтайдыҥ бийик тууларында јӱрген ирбис деген кайкал аҥныҥ баскан јолын кӧрӧргӧ, ӧзӧкти ӧткӱре салкынга соктырып, кайа-таштарла ӧдӱк јыртылганча базарын билбегем. Бу јорыкта биске туу-сындардыҥ ыжыгында одордо јӱрген кочкорлорды да, кайа-таштыҥ бажында јуҥмаларды да кӧрӧр ырыс келишкен. Ар-бӱткени соок ло кату бу јерде јаткан улустыҥ чыдамкайы, турумкайы, јалакайы ла кӱндӱзеги кайкаткан.

Сайлугемдеги эл парктыҥ таныштыру турлуларыныҥ (визит-центр) бирӱзи Чаган-Бургузы деген ӧзӧктӧ тӧзӧлгӧн. Мында айылчылар конор печкелӱ јылулалган алтай айылдар, таныштыру тӧс јер, эл парктыҥ ишчилериниҥ јаткан туразы тудулган. Та кыш ӧйи учун ба, айса јаантайын мындый ба — је тӱни-тӱжи салкын јер. Эбире кырлар — тас, бир де агаш, керек дезе јыраа да јок. Jӱк ле ӧзӧкти тӧмӧн тӱшкен сууны јакалай — ак талдар. Айла, Чаган-Бургузы дегени монгол тилдеҥ «Ак тал» дегени эмтир.

Кочкор айдыҥ 21-чи кӱни. Бӱгӱн парктыҥ Чаган-Бургузыдагы турлузында алтай јылтоолошло Jаҥы јылды уткыыр, саҥ салар чӱм-јаҥ ӧдӧр. Бу ӧзӧктиҥ турлуларынаҥ, Кош-Агаш ла Белтир јурттардаҥ байрамга улус једип келген. Эл парктыҥ ишчилери Валерий Оргунов, Эркин Тадыров, Мая Ерленбаева калыгыныҥ байлу-чуулу јаҥын ойын-кӧргӱзӱ эдип эмес, чыннаҥ, кӱн јаҥы ла чыгып келерде, от-јалаарын кӱндӱлеп, Алтайына алкыжын айдып, быйан сурап ӧткӱргени јараган.
Оныҥ кийнинде Чаганыҥ јаҥжыккан маргаандары изӱ тартыжулу, кокыр-каткылу ӧткӧн. Jаҥы ла соокко тоҥып турган улус кӱрежип, јарыжып, кол јыгыжып, армакчы тартып маргышкан.

Јербойыныҥ малчылары ла паркта иштегендер, журналисттер ле айылчылар, эр улус ла ӱй улус бӧлиниш јогынаҥ кем эҥ бӧкӧ, чыйрак, турумкай, мерген болоры јанынаҥ маргаандарда теҥ-тай турушкан. Онойдо, Сайлугемдеги парктыҥ кӱскиде Новосибирск калада ӧткӱрген кӧрӱзинде Чага байрамда туружар арганы јеҥип алган Татьяна ла Антон Анцифриевтер једип келген, олор токпок чачышта, ӱй улус ортодо кол јыгышта јеҥӱлӱ јерлерди ала соккон. Алтай кӱреште 2 метр кире сынду Антонго удура оныҥ колтык ла кирезине једер Петр Кундиянов чыккан. Jе, јерлежис јеҥдиретен туру, оны јеҥил кӧдӱреле, јерге салып койотон туру деп сананганыс. Кайдаҥ, Петр бажыла моҥдоп, та тегелеп ийген, та не болгон — бир ле кӧрзӧӧс, Антоныс јыгылып калган јадыры.

Тоҥжаан јӱгӱриш маргаандар сыр каткыла ӧткӧн, мында Алексей Кужлековко ло Эркин Тадыровко једери јок болгон. Тебек теберинде Валерий Аткунов ло Лидия Табулгинова јеҥӱчилдер болуп чыккан. Ӧскӧ јердиҥ журналисттери бу маргаандарды баштапкы катап кӧрӱп, олордо бойын ченегени — база да каткылу ӧткӧн. Камчы согушта Санаш Дидунов јеҥип чыккан. Байрамды Кош-Агаштыҥ «Эре-Чуй» деген ӧмӧлигиниҥ кожоҥ-кайы, Белтир јурттыҥ омок келиндериниҥ кӧргӱзӱзи кееркеткен. Сайлугемдеги эл парк бу турлузында јербойыныҥ малчыларыла Чаганы ӧткӱрери јаҥжыгып калган эмтир.

Бу ок кӱн бис Чаган-Бургузы ӧзӧктӧ јаткан малчылардыҥ турлуларында болгоныс. Мындагы улустыҥ јадын-јӱрӱми ӧткӧн јарым чак кире ӧйгӧ, байла, јаан кубулбаган. Jаҥы ӧйдиҥ тузаланган эдимдеринеҥ кӱнниҥ ийдезин электроот эдер «кӱскӱлерди», телевизорлорды, мобильный телефондорды айдардаҥ башка. Jе сотовый колбу јӱк Сайлугемдеги парктыҥ турлузында бар.
Сай-кумак ӧзӧктӧрдӧ мал отоор ӧлӧҥ јок, тас. Эчки-кой, сарлыктар бийикте, кырлардыҥ сындарында отоп јӱрет. Кажы ла турлуда — малдыҥ эптей кезип, одын чылап кулаштап салган ӧтӧги. Мындагы улус айылдарын бу одырула јылыдат ла ол таш кӧмӱрдеҥ де коомой эмес деп, малчылар айдат. Ӧзӧктӧй јаткан аймактар бар агажын кӧндӱре кезип, одырып салза (јӱс јылдарга ӧскӧн тыттар бир ле кышка печкелерде кӱйӱп турганын канай айтпас), байла, база тезекке кӧчӧр болбой.

Кырдаҥ тӱжӱп келген эчки ле кой кажаанныҥ јанында тӧгӱп салган кӱлге шаала берген. Сӧӧктӧрди кӱйдӱреле, теермендей ооктоп, кӱлле кожо малга берип турганын бу турлуда јаткан Петр Кундиянов куучындаган. Мындый кӱлтӧгӱнтилерди јаҥыс та турлуларда эмес, је Кӧкӧрӱ јуртта база кӧргӧм.

Бу турлудаҥ ӧрӧлӧй Эжер Тадыровтыҥ турлузы турат. Бу јиит эр кой-эчки, јылкы, сарлык мал тудуп, турлуда эш-барааны Луизала кожо јадат. Балазы ӧзӧктӧ, јааназында эмтир. Эки кып тапчы турага кирип келген он кире кижиге айылдыҥ ээзи келин чайын уруп, сарлыктыҥ эдиле кӱндӱлеген. Мындый этти келген улустыҥ эки-јаҥызы ла мынаҥ озо амзаган болор.
Сарлык деп айдарыста, бу малдыҥ букалары кырларда јерликсип калган јӱретен эмтир. Тижизин, оокторын кӱнӱҥ ле турлуга экелип, эмештеҥ азырап јат, оноҥ башка база јерлик болуп база берер деп айттылар.

Бу ыраак ӧзӧктиҥ малчыларыныҥ ӧҥзӱре сурактары — республиканыҥ ончо јурттарыныҥ мал азыраган улузындый ок. Ӧскӱрип алган малын тирӱ бескезиле 80-100 салковойго табыштырып јат, койдыҥ тӱгиниҥ бир килограммы 10-12 салковой (тӱҥдештирзе, бир булка калаштыҥ баазы магазинде 20 салковойдоҥ ажыра). Малына азыралды мындагы малчылар тӧмӧн јаткан ӧзӧктӧргӧ тӱжӱп белетейдилер…

«Jайгыда биске волонтерлор келер, слерге кандый болуш керек?» — деп, Сайлугемдеги парктыҥ јааныныҥ ордынчызы Валентина Семенченко малчылардаҥ сураарда, јал тӧлӧбӧс ишчилер керексиген улус чыкпай турды. Ончо ижин бойы эдерге темиккен улус тезекти де кезип кургадарын туш улуска, ӱреп салар деп, бӱдӱмјилебей турган эмтир.

Малчылар јадын-јӱрӱмис јакшы деп айдып та турарда, «Слердиҥ балдараар мынайда ок јатсын деп кӱӱнзеп јадыгар ба?»» — деген суракка бир де кижи: «Эйе» деп айтпаган.

Чаган-Бургузы ӧзӧкти ӧрӧ бис кезикте јаратты кыйулай барган кайыр јолдорло, кезикте тошло маҥтадып ӧткӧнис. Ӧзӧкти толтырган тош кайылып баштаза, турлулар, байла, кандый да колбу јок артар: аш-курсакты канай алар, кандый бир кижи оорый берзе, оны эмчиликке канай јетирер? Бистиҥ бу сурактарысты малчылар унчыкпай угуп, кородоп-комыдаган сӧс тӧ айтпаган.

«Ӧскӧн-чыккан јеринде ада-ӧбӧкӧзиниҥ јаҥжыгуларыла јаткан улус — ырысту улус» —деген кӧрӱмди калганчы ӧйлӧрдӧ кӧп јерлештерис кӧӧрӧп јӧмӧйт. Айса болзо, кандый да чындык бу айдылганында бар. Jе мындый јӱрӱмди акту бойыныҥ кӱӱниле талдап эмес, арга јокто јӱрӱп турган улус кӧп. Чаган-Бургузын ӧзӧктӧ јаткан малчылар ада-ӧбӧкӧзиниҥ јаҥжыккан ижи-тожын ӧзӧк-буурыныҥ, санаа-кӧксиниҥ туузылбаган-тӱгенбеген ийдезиле улалтып апарат. Бу улуска турлуларына једер јакшы јолдорлу, олорло јӱрер бӧкӧ кӧлӱктерлӱ болоры, мал-ажын амыр ӧскӱрери, јылу ла эптӱ тураларда јадары, бала-барказын чыдадып, олорго аргалу-чакту јадар арга берери — тегин ле амадулар. Jе олорго једери кандый кӱч…

Светлана КЫДЫЕВА
(Улалганын ээчий номердеҥ кычырыгар)