Алтайдын Чолмоны

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

14.03.2023

Кыптунак
Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу.

Јаак
Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос.
(К. И. Санин)

Кары
Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир катап энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи аҥдап барыптыр. Аҥды адала, эдин кайнадып јийле, карызын челдеп, сӧӧгин оттыҥ јанына јӧлӧп койгон. Аҥчыныҥ аҥдап барганын экинчизи билеле, оныҥ кийнинеҥ ӧлтӱрерге барыптыр.

Аҥчыныҥ одузынаҥ эмеш ыраакка јажынала, кӧрӱп турза, одуда эки кижи отурган. «Јаҥыскан келген деп бодозом, экӱ болтыр не» деп сананала, истеп келген кижизин ӧлтӱрбей, јана берген. Экинчи кижи кайдаҥ келген? Аҥчы карыны отко јуук јӧлӧп саларда, оныҥ кӧлӧткӧзи ыраактаҥ јаан болуп кӧрӱнерде, кийнинеҥ келген кижи оны база кижи отурган деп бодоптыр. Анайып, аҥчы ла карыныҥ кӧлӧткӧзи эки кижи деп бодолгон. Кары кижини ӧлӱмнеҥ аргадап алган. Аҥчы карыны челдейле, оодып, јилигин јиген болзо, керек айса анайда божобос эди. Јеткерге тӱшсе, кары кижиниҥ карындажы ок чылап болужатан эмтир».
(Е. Е. Тадыкина, јабас сӧӧктӱ, 1927 јылда чыккан)

Карыны кандый бир јерде, ӧзӧктӧ јаҥыскан турган айылдыҥ улузы (энедеҥ јаҥыскан бӱткен эмес те болзо) јарарга, оодорго јарабас. Нениҥ учун дезе кары јаҥыс турган айылга айылдаш болуп, јаманнаҥ, јеткердеҥ коруп јат. Карыны тӱнде оодорго база јарабас.
(Е. К. Асканакова, 1926 јылда чыккан)

Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас, таштабас, эжиктиҥ бажына илер. Аҥдап барган кийнинде карыды јарбай, таганга јӧлӧӧр.
(Т. В. Кеденова)

Байбаш
Ӧжӱнниҥ бир јанын байбаш дежет. Ол јаҥ мындый кеп-куучынла колбулу: «Азыйда бир јокту кижи балдарына азып берер курсак јок болордо, бай айылдажынаҥ бир кой уурдайла, балдарына сойып берген. Балдары этти јип, сӧӧкти байбаш јанынаҥ оодорго јадарда, адазы токтодыптыр: «Балдар, сӧӧкти байбаш јанынаҥ јарбагар, кӧӧркийдиҥ малы астабай, кӧптӧзин. Айылдажыста бар учун једижип турбай». А бу ӧйдӧ бай айылдажы койы јок болордо, јокту айылдажына серенип, олордыҥ айылын кетеп, тыҥдап турган ӧй болгон. Мындый сӧстӧрди угала, «уурдаган да болзо, кӧӧркий килеҥкей болуптыр, јокту неме јигей оны» деп сананала, оныҥ уурызын да тутпай, јана берген. Оноҥ ло бери сӧӧкти байбаш јанынаҥ јарбас деп јаҥ албатыда артып калган. Малдыҥ астайтаны-кӧптӧйтӧни байбаштаҥ база камаанду эмтир.
(Г. А. Санин, 1950 јылда чыккан, улдазынаҥ уккан)

Јодо
Јододо ло карыда челдер бар. Карыныҥ челин, кандый да тойу јӱрзе, таштабас. Јодоныҥ челин канай да аштап јӱрзе, база таштабас јаҥ бар.
(М. С. Тонтушева, З.В. Орсулова, Т. В. Кеденова)

Сӱскенек
Карыны ла сӱскенекти айылчыга салбас. Олорды айылдыҥ улузы јиир учурлу. Нениҥ учун дезе карыда ла сӱскенекте айылдыҥ ырызы. Айылчыга салза, ол «бу айылдыҥ ырызын јип салар».
(М. С. Тонтушева)

Сӱскенекти келин кижи челдеерге јарабас — кайнына сӱзер. Кӧнӱ ле барып сӱспес, болгобос јанынаҥ табарар.
(М. И. Курманов)

Јарын
Алдындагы улус бойыныҥ салымын, јӱрӱмин билерге, кандый бир јуук кижизиниҥ јолын, ол эмезе мал-ажы јылыйза, кайдаҥ табарын угарга, јарын алып, јарынчыга баратан.
Койды сойып јиген кийнинде, јарынды таштабас, ӧрӧ кыстап салатан. Јарынды мындый керектеҥ улам байлап, ӧрӧ кыстап баштаптыр: «Алдында аҥчы кижиниҥ ады армакчызыла божоно бертир. Байагы кижи адын бедиреп барып јатса, ады неге де илинеле, токтоп калган. Келеле кӧрзӧ, аҥныҥ јарды јерде узак јадала, јерге јаба бӱдӱп калтыр. Ортозындагы сӧӧги кургайла, јарылып калган эмтир. Ол јарыгына аттыҥ армакчызы илинген эмтир. Оноҥ ло бери «кижиге болужы јеткен сӧӧк» деп байлагылаар болды».

Јарынды соколдобос, ӧлӧҥниҥ кылганыла кӧргӱзер. Ӧлӧҥлӧ ороп, отко кӱйдӱрер. Јарынныҥ тӱби казаны болор. Казан толо эмес, тереҥ болзо, јакшы. Кижиниҥ јӱрӱми эмди де узак, ол кижи эмди де јӱрер, јӧӧр. Казаны орто болзо, база јакшы. База да јӱрӱм бар. Казаны толо болзо, јӱрӱми учына једе берген. База алар јери јок.

Казанныҥ алды — оды. Ортозыла барган сӧӧктиҥ бажы — омок. Омоктыҥ тӧзинде болчок бар болзо, бу кижиниҥ айлында барлу кижи бар. Ийнек јолы ла ат јолы јалбак болзо, мал-ажы кӧп, чичке болзо — ас болор. Јалбак болгоны — ол «мал тепсегени».

Ыжык. Ыжыкты кӱн јаар кӧрзӧ, агы јаан болзо, бу кижини «Алтайы корулап јат», а каразы јаан кӧрӱнзе, «Алтайы корулабай јат». Бу учуралда бу кижи Алтайын кӱндӱлеп, јалама буулап салар учурлу.

Јарындаза, оны ӧлӧҥлӧ ороп кӱйдӱрер. Јол-јорукту кижини кӧрзӧ, јол «ыжыктаҥ» чыгала, кӧнӱ отко келип кирзе, јоругы јымжак, кӧнӱ кижи болор. Јол «ыжыктаҥ» чыгала, јолой туура-туура чыгып турза, јолы кату, буудакту болор. Малдыҥ јолы «ыжыктаҥ» чыгала, сӧӧк јаны јаар бурылза, малдаҥ чыгым болор, ат јаны јаар бурылза, малга кирелте болор.

Ат јолыныҥ јартыгында мылтыктыҥ чокыжына тӱҥей болуп кӱйзе, «эт тӱжер», аҥ адар. Аҥ эдин артынар белге.
(И. С. Санин, 1930 јылда чыккан)

Јарынныҥ ичи јанындагы этти айылдыҥ ичиндеги улус ӱлежип јиир учурлу. Кӱн јаар кӧрзӧ, јарынныҥ ич јанындагы агы јаан болзо, койды сойгон кижиниҥ сагыжы ак. Каразы јаан болзо, сагыжы — кара. Јарынды таайыныҥ кӧзинче челдебес.
(К. И. Санин)

Кажык
Кажыкты таштабай, чогор јаҥду. Кажыкта балдардыҥ ырызы.
(М. С. Тонтушева)

Кажыкты таштабас, јуур. Јӱске јетсе ле, јерге кӧмӱп салар, малы кӧптӧӧр.
(Р. С. Кендиенова)

Ӧскӱс-моно
Кабыргалардыҥ эҥ учында болор. Ада-энелӱ кижи бу сӧӧкти челдебес: ӧскӱс артар.
(В. К. Санин)

Ӧскӱс-боононы (кезик улус оны бооно деп айдыжат) улуска салбас.
(Р. С. Кендиенова)

Јалмаш
Јалмашты эки кижи удура-тедире отурып алала, этти оныҥ ӱйдинеҥ ӧткӱреле јиир. Ол тушта бой-бойын сананыжып јӱрер.
(В. К. Санин)

Уча
Той тужында кыстыҥ ада-энезине салат. Учады сӱбези јокко салбас. Сӱбези јокко салза, уча салганына бодолбос. Учады ада-энезиниҥ алдына аҥдандыра салбас. Куйругын кижи јаар баштандыра салар.
(К. И. Санин)

Тӧш
Оны ака-эјезине салар.

Баш
Оны таайына ӧскӧ этле кожо салар.

Томык
Томыкты самтар эдип челдебес: балдарыныҥ кийими самтар болор. Койонныҥ томыгын јийле айдар:
Ус болзом, колымнаҥ чык,
Чыйрак болзом, будымнаҥ чык.

Томыкты јип ийзе, чыйрак кижи болзо, будынаҥ болчойо чыгар, ус болзо, колынаҥ болчойо чыгар.
Мал сойзо, карды тӱктӱ болзо, кар јаан болор, тӱги ас болзо, кар ас болор.
(А. И. Санин)

Малдыҥ томыгын јараш челдезе, кызы јараш болор, торсыкты јараш челдезе, уулы јараш болор.
(З. В. Орсулова, Т. В. Кеденова)

Бекпелјикти (бекпийекти) терип-терип, ийтке берер. Оны јара чабала, јилигиле мылтык сӱркӱштеер.

Јумурдыҥ учын кезеле, отко берер.
Јумурдыҥ оозын јаан эдип кеспес, балазыныҥ оозы јаан болор.

Мӧӧнди тӧгӱп јатса, куучынданбас: ӱзӱле берер.
(Р. С. Кендиенова)

Айдарда, мал-аштыҥ кажы ла ӱйе-сӧӧги кижиниҥ јӱрӱминде јаан учурлу болуп, кижини јӱрӱмге омок кӧрӧрине (мен јаҥыскан эмес, коручылым бар — кары), кандый бир кижиниҥ эткен кылыгы јаҥыс та јаман эдерге, шоктоорго эмес, је арга јокто эткенин оҥдоорына (байбаш), јаан улус барын, олорды тооп јӱрерине (сӱскенек, уча, тӧш), јӱрӱмде ижемји барын (јарын) билип јӱрерине ӱредет. Бу јаҥдардаҥ кижи, оныҥ малдап јаткан малы, ар-бӱткен колбулу болгоны јарт сезилет.

Наталья Санинаныҥ «Кожуун-јонымныҥ јанчыгы» деп бичигинеҥ алылган
Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы