Алтайдын Чолмоны

«Кыймыктанган кижи кыр ажар»

30.04.2019

Эжер Ялбаков Россияныҥ ичбойындагы керектериниҥ министерствозыныҥ Омсктогы бийик ӱредӱлӱ школын божоткон. Иштеги јолын госсслужбаныҥ органдарында баштаган. Калганчы он эки јылдыҥ туркунына Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ аппарадында иштеген. Иштеп турала, Россия Федерацияныҥ президентиндеги госсслужбаныҥ Академиязын јакшы темдектерге ӱренип божоткон. Тургуза ӧйдӧ Кан-Оозы аймакты башкарат. Оны бу јамыга аймактагы Советтиҥ депутаттары 2018 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 23-чи кӱнинде ӧткӧн сессиязында јӧптӧгӧндӧр. Бӱгӱн Э. Ялбаковло ӧткӧн эрмек-куучынды јарлап турубыс.

— Эжер Алексеевич, аймакты башкарып баштаганыгардаҥ бери кӧп эмес ӧй ӧтти. Јӱк ле беш ай. Је темдектелген керектер ас эмес болбой. Ижигердиҥ тӧс ууламјылары керегинде куучындап берзегер.
— Аймактыҥ јааныныҥ ижин ӧткӧн јылда кӱчӱрген айда бӱдӱрип баштагам. Јаҥар айда дезе корон сооктор турган. Је бис ай-кӱнниҥ мындый айалгазын эптӱ тузаланып, бастыра јурттар сайын јорыктаганыс. Јонјӱрӱмдик учурлу учреждениелер сооктордо канайда иштеп турганын шиҥжӱлеп, ол аайынча тӱп шӱӱлтелер эдер јарамыкту аргалар болгон ине. Кочкор ло тулаан айларда јурт јеезелерде сходтор ӧткӱргенис. Бу јуундарда эл-јон база кӧп сурактар кӧдӱрген. Чынынча айтса, бӱдӱретен, аайына чыгатан керектер чек баштаҥ ажыра.
Олордыҥ тоозында школго баргалак балдардыҥ учреждениелериниҥ айалгаларын јарандырар некелтелер туруп јат. Бу бӧлӱктеги иштер бистиҥ аймакта чала соҥдошту ӧдӱп турган деп кӧрӱнет. Мен мынаҥ озо балдардыҥ садигиниҥ попечительский соведин узак ӧйгӧ башкаргам. Оныҥ курч сурактарын јакшы билерим. Јурттар сайын болгон јол-јорыкта школго баргалак балдардыҥ учреждениелерине јаҥдардыҥ јанынаҥ болуш керек болгоны јарталган. Аайына чыгатан сурактар Мӧндӱр-Соккондо ло Экинурда бар. Школдор јанынаҥ бисте јаан тутак-једикпестер јок, је балдардыҥ садиктериниҥ айалгаларын чочыдулу деп айдар керек.
Бисте бу бӧлӱкте кӧп јазал иштер темдектелген. Ас эмес акча-манат салып, тудум иштерди чек јаҥыдаҥ ӧткӱретен иштер база бар. Бу јанынаҥ тергеениҥ башкарузына баштанганыс. Јаҥы садиктерди ӧмӧ-јӧмӧ тударга турус. Госјӧмӧлтӧ аларга, республикан ла федерал программаларга кирер керек. Тургуза ӧйдӧ объекттердиҥ ӱлекер-сметаларын тургузары аайынча иштер ӧдӧт.
— Калык ортозында «Кыймыктанган кижи кыр ажар» деген укаа сӧс бар эди. Эдетен керектер јада тура кыйалтазы јогынаҥ бӱдер ле болбой. А бу јаҥыла иш баштаҥ ажыра деп айдарыгарда, олор керегинде эмеш элбеде куучындап ийген болзогор.
— Тӧс деген иштердиҥ тоозына јолдорды чыныктаары, улусты ичер суула јеткилдеери, аймактыҥ тӧс јуртыныҥ ла јурт јеезелердиҥ оромдорына электројарыткыштар ӧткӱрери база кирет. Бир сӧслӧ айтса, јерлештердиҥ јадын-јӱрӱмин јарандырып, олорго јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри болуп јат. Кезик ууламјыларда керек-јарактар јеринеҥ кыймыктаган деп айдарга јараар. Суу агызатан јазалдарды тудар иштер Кан-Оозында ла Мооты–Оозында башталып јат. Оромдорго јарыткыштар кондырар иштер аймактыҥ алтыгы јанындагы јерлеринде, ол тоодо Мӧндӱр-Соккондо, тӱгенген. Тургуза ӧйдӧ иштер Кырлык јуртта ӧдӧт. Темдектелген иштер бастыра јурт јеезелерде кичӱ изӱ айда тӱгенип калар учурлу. Јербойыныҥ јолдорын чыныктап јазаары аайынча иштер база темдектелип калган. Јолдордо иштерди јарамыкту кӱндер тура ла берзе, баштаарыс.
Улус анчада ла Коргон ло Кӧмӱр-Оозы ортодогы тергеелик учурлу јолдордыҥ чыҥдыйына комудайт. Бу јолдор учун тергеелик јаҥдар каруулу. Је бис бӱдӱретен, аайы-бажына чыгатан сурактардаҥ тууразында артпай јадырыс. Улустыҥ кӧдӱрип турган некелтелерин республиканыҥ башкарузыныҥ алдына база тургузып турус. Тегин улуска јолдор учун кемдер каруулу болгоны тӱҥей ле ине. Эл-јонныҥ су-кадыгын корыыр сурактарда база ла мындый айалгаларга учурап турубыс. Је бис нени де, кемди де ылгабай, бӧлибей јадырыс. Улустыҥ су-кадыгыла колбулу сурактарды тергеениҥ јаҥдарыныҥ алдына арга-кӱчис јеткенче тургузып ла јадырыс. Темдектелген база бир ууламјы – ол тӱрген иштеп турган Интернетти тургузып, оны тузаланары болуп јат. Тургуза ӧйдӧ бу јанынаҥ Ростелекомло јӧптӧжӱ куучындар ӧткӱредис.
Аймактыҥ администрациязы анайда ок јеҥилтелерле тузаланып турган улуска јерде участоктор берер суракка база јаан ајару эдет. 2019 јылда аймактыҥ тӧс јуртында јердиҥ участокторы кандый да тӧлӧмир јогынаҥ элдеҥ озо кӧп балдарлу билелерге, тылдыҥ ишчилерине, амыр-энчӱ ӧйдӧ јуу-согуштарда турушкан ветерандарга ла јиит билелерге чыгарылар. Јерле колбулу сурактар кажы ла јурт јеезеде ӧткӧн сходтордо кӧдӱрилген деп айдар керек. Бӱгӱнги кӱнде јердиҥ участокторын аларга турган улустыҥ тоозы бистиҥ аймакта 300 кижи.
База бир туура салбас керектердиҥ бирӱзи ол — аймактыҥ «бӱдӱш-чырайын» јарандырып ӧскӱрери болуп јат. Бу суракты акту бойымныҥ ајарумда тудуп јадырым. Куучын-эрмек аймактыҥ јерлерин сӱрее-чӧптӧҥ арутап, јурттарын ла оромдорын јаантайын кичеемелде тудары јанынаҥ ӧдӱп јат. Тууразынаҥ келген улус бисти аайы-бажы јогынаҥ мактап айтсын деп турганым јок. Је бистиҥ айыл-јуртыбыс јаантайын ару, ӧҥжик болор учурлу. Оноҥ эл-јонныҥ су-кадыгы, текши кӱӱн-санаазы ла јадын-јӱрӱминиҥ айалгалары камаанду ине.
— Культураны ла спортты ӧскӱреринде кандый иштер темдектелген? Бу бӧлӱктердиҥ тӱӱкизи јаан ла байлык болгонын ајарбас арга, байла, јок.
— Јурт јеезелердиҥ клубтары, бисте ӧскӧ аймактарда ла чылап ок, чочыдулу айалгаларда. Чиригендерин ле эскиргендерин јемирип, јаҥыдаҥ тудатан, аргадап алатандарын чыныктап, јазал иштер ӧткӱретен учреждениелер аймакта эки-јаҥыс эмес. Чаргы-Оозы, Кӧзӱл ле Экинур јурттардыҥ клубтары јанынаҥ ӱлекер-проекттер тургузылат. «Культурная среда» деген федерал программага кирип, оныҥ аргаларын толо ло элбеде тузаланарга турус. Ӧскӧ јурттардыҥ клубтарын база чыныктап јазаар керек.
2015 јылда Россияныҥ президенти Владимир Путин Јабаган јуртта культураныҥ байзыҥын јаҥыртып чыныктаарына бойыныҥ кӧмзӧ фондынаҥ 9897,8 муҥ салковой акча чыгарган. Бу акчала байзыҥныҥ ичи ле тышты јылулалган, јабынчызы јаҥыдаҥ јабылган, эжиктери, кӧзнӧктӧри, јылыдар јазалдары солылган ла ого јаҥы электроэмиктер ӧткӱрилген. Анайда ок байзыҥныҥ тыш ла ич јаны шыбалалган. Јазал иштер тӱгенген кийнинде ол ойто јаҥыдаҥ 2016 јылда ачылган. Јабаганда культураныҥ туразы 1940 јылда тудулган. Оныҥ текши кеми 641,8 квадрат метр. Оны чыныктап јазаары аайынча иштер мынаҥ озо бир де катап болбогон деп айдар керек. Кан-Оозы јурттыҥ клубы бисте база президенттиҥ фондыныҥ акчазыла чыныкталып јазалган.
Бу јуукта Горно-Алтайскта эстраданыҥ «Кан-Ойрот» ансамблиниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 25 јылдыгына учурлай јаан ойын-кӧргӱзӱ ӧткӧн. Кӧрӧӧчилер концертте сӱрекей кӧп болгон. Олор П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ јаан залына бадышпаган. Ӧй табып, јерлеш артисттерди јӧмӧӧр деген кӱӱнле бу концертте акту бойым база болдым.
Ады-чуузы элбеде јарлу «Эрјине» ансамбль керегинде канайып айтпас. Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Анжелика Молчоеваныҥ башкарып турган бијечилери аймак ла республика кеминде болуп турган байрамдарда ла фестивальдарда јаантайын туружат. Быјыл бу ӧмӧликке улу алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ стипендиады деген бийик ат адалган.
Спортло дезе мен туку јиит тужымнаҥ бери јилбиркеп јадырым. Оныҥ да учун физкультураныҥ ла спорттыҥ, су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ сурактарын ижимде ле билемде баштапкы јерлердиҥ бирӱзине тургузадым. Бойым самбо ло дзюдо аайынча республикан федерацияныҥ вице-президенти эдим. Бисте аймактыҥ тӧс јуртында эмдиги ӧйдиҥ эдим-јазалдарыла јепселген јаҥы спортзал тудары аайынча белен ӱлекер бар. Тудум иштерди баштап, бу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрер керек. Оны база молјулу керектеримниҥ бирӱзи деп кӧрӱп турум. Быјылгы јылга темдектелген иштердиҥ тоозында Кан-Оозыныҥ бойында ГТО-ны тестировать эдетен ле оныҥ нормативтерин табыштыратан тӧс јерди тудары база бар. Бу ишти бӱдӱрерге јербойыныҥ ла тергеениҥ бюджеттериниҥ акчазын тузаланарга турус. Балдардыҥ спортын јӧмӧӧргӧ јербойыныҥ бюджединеҥ акча чыгарадыс.
Тӱӱкиге дезе чындап та, ајарбас аргабыс јок. Ол калыҥ ла бай. Оныҥ учун јӱк ле бир темдекке токтойын. Спорт сӱӱчилер ады-чуузы элбеде јарлу «Чарас» команданыҥ једимдерин ундыбаган болбой. Илья Арбаевтиҥ тазыктырган јиит хоккейисттери бойыныҥ ӧйинде ороонныҥ јаан калаларыныҥ командаларыла теҥ-тай ойногондор. Олор ВЛКСМ-ныҥ Тӧс комитединиҥ «Ӧӧргӧн мяч» деп клубыныҥ Бастырасоюз турнириниҥ финал ойындарында алты катап турушкандар. 1985 јылда дезе команданыҥ орто јашту уулдары Комсомольск-на-Амуре калада чемпиондор болуп чыккан. Кан ичиниҥ јиит хоккеисттеринде ӧскӧ дӧ јаркынду јеҥӱлер болгон. Башка-башка кемдӱ маргаандарда олор эмдиге јетире ойногылап јат. Быјыл Иркутскта кыстар ортодо ӧткӧн ачык первенстводо Кан-Оозыныҥ 2006-2007 јылдарда чыккан кызычактары мӧҥӱн медальдар ойноп алган. «Чарастыҥ» кубогы ол эмезе спорттыҥ бу бӱдӱмин тӧзӧгӧн тоомјылу тазыктыраачыныҥ сыйы учун маргаандарды ӧткӱретен ӧй «быжып» калган деп бодойдым.
Бисте јаҥыс та культурада ла спортто эмес, је ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде темдектеп айткадый кӧрӱмјилӱ једимдер јеткилинче бар деп айдар керек. Аймактыҥ администрациязы олордыҥ бастыразына ла арга-кӱчи јеткенче болужар кӱӱндӱ. Је мында ӧмӧ-јӧмӧ иш керек. Бойыстаҥ камаанду сурактардыҥ аайына чыгарга олорды эптӱ-јӧптӱ шӱӱжип, ӧмӧлӧжип бӱдӱрзеес, бир аайы тӱҥей ле јарталар эмес пе.
— Бӱдӱретен иштер аймакта кӧп эмтир. Оныҥ уч-турулталарын мынаҥ ары болотон туштужуларда кӧрӧтӧн турус. Айтканаарла јӧпсинбеске болбос. Чындап та, кажы ла немениҥ «быжатан» ӧйи бар. Је туура салбас кӱнӱҥги сурактар база бар ине.
— Бар эмей. Улус јонјӱрӱмдик сурактардыҥ аайынча чыгып берзин деп баштанат. Анчада ла јерле колбулу керек-јарактар јанынаҥ. Кемге де јартамал керек. Кемге де дезе јетпей турган бюджеттеҥ аргалар табып, чокым болуш эдерге келижет. Мындый сурактарла биске кӧп лӧ сабазында ветерандар, кӧп балдарлу билелер ле јадын-јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына учураган улус баштанып турулар. Кезик комудалдардыҥ аайына тургуза ла чыгып ийетен аргалар јок. Мындый учуралдарда олордыҥ аайына табынча чыгарга келижет. Болорзынбай, јӧпсинбей турган кӱӱн-тапту улус база учурап јат. Јӱрӱмде ончозы ла килеҥ-килтиркей јик јок болор аргазы база јок ине.
Аймактыҥ јасакчы јаҥыныҥ ишчилериле — депутаттарла текши тил табып иштеери база јаан учурлу. Олорло јаантайын туштажадым. Кем кандый партияга кирип турганы, кем кемди јаратпай турганы меге јаан учурлу эмес. Ижимде элдеҥ озо эл-јонныҥ јилбӱлериле башкарынып јадырым. Менде «эби јок» депутаттар јок. Олордыҥ кажызыныҥ ла кӱӱн-санаазын тооп јадырым. Јурт јеезелердиҥ јаандарыныҥ бӱдӱрип турган ижи база учурлу ла каруулу. Аймактыҥ јааны болуп иштеп келердеҥ озо тергеениҥ башкарузында иштегем. Андагы ижим јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарыла јуук колбулу болгон. Јурт јеезелердиҥ јаандарыныҥ кӧп сабазыла мен јакшы таныш. Бу ишке јаҥы тудулгандары дезе ичкери кӧрӱмдӱ эрчимдӱ улус.
— Аймактыҥ экономикалык айалгазын кандый деп кӧрӧдигер. Ајаруны элдеҥ озо неге эдер керек?
— Улусты ишле јеткилдееринде тутак-једикпестер бар. Је иш јогыныҥ сурагы ол текши Россияныҥ тӱбеги эмей. Айдарда, биске туризмниҥ сурактарыла элбеде ле эрчимдӱ иштеер керек. Ӧскӧ тергеелердеҥ келген айылчылар кийистеҥ эдилген эдимдерле, јербойыныҥ национальный аш-курсагыла тыҥ јилбиркеп јадылар. Аймакта туризмди ле кичӱ аргачылыкты ӧскӱрерин јеткилдеер ле јӧмӧӧр керек. Кан-Оозыныҥ јаҥдары албаты эдимдериниҥ устарыныҥ ижин јӧмӧӧргӧ јаантайын белен. Бисте «Омбо этнојурт» деген ӱлекер тургузылат. Бу ӱлекер ороонныҥ президентиниҥ грантыныҥ программазы аайынча иштеер. Ол аайынча иштерди узак ӧйгӧ чӧйбӧй, быјыл ла баштаар кӱӱн-санаа бар. Этнојурт Ойбок деп ӧзӧктӧ иштеер.
— Јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан. Ижигер эрчимдӱ ӧтсин.
— Айтканаарла болзын.

Куучын-эрмекти П. Кабар ӧткӱрген