Алтайдын Чолмоны

20.08.2019

Алтай Республиканыҥ удурумга башчызы Олег Хорохордин тергеениҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јеринде Россия Федерацияныҥ Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигельле, Владимир Полетаевле, Государственный Думаныҥ депутаттары Иван Белековло, Родион Букачаковло тушташкан. Туштажуда тергеедеги айалга, оныҥ ӧзӱминиҥ јолдоры ла јасакчы јаҥла јаба иштеери керегинде сурактар шӱӱжилген.

Олег Хорохордин туштажуныҥ бажында оныҥ тергееде удурумга башчы болгон ӧйинде кандый керектер эдилгенин куучындаган. Алтай Республиканыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јери тӧзӧлгӧн лӧ оныҥ амадузы – эл-јонныҥ шӱӱлте-санааларын ајаруга алып, келер беш јылга тергеениҥ ӧзӱминиҥ јаҥы программазын тургузары. Бастыра аймактардыҥ эл-јоныныҥ шӱӱлтелери јуулып, турултазында «Ийделӱ Алтай» деп программаныҥ ӱлекери тургузылган. Ондо јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱм эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырар ууламјыла ӧткӱрилери айдылган. «Тергеениҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары керегинде мен президент Владимир Путинле туштажуда куучындагам, ол мени јӧмӧгӧн – деп, Олег Хорохордин куучынын улалткан. – Ээчиде иш – ол муниципалитеттерде форумдар ӧткӱрдис. Учында бис республикан кемдӱ форум ӧткӱрерис. Бу ончо иштиҥ турултазында «Ийделӱ Алтай» программаны јарадарыс ла оны кожо бӱдӱрерис, шиҥжӱде тударыс».

Удурумга башчы тергеениҥ ӧзӱминиҥ эҥ учурлу бӧлӱктерин, тӧс јети ууламјызын, јети чокым ӱлекерди айткан. Ол тоодо: ӧзӱмниҥ кижизи, јадар ла иштеер јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр, јурт – јадарга ла иштеерге јарамыкту јер, калада кижиге јарамыкту айалга тӧзӧӧр, јолдордыҥ јеткери јок болорын ла чыҥдыйын јеткилдеер, энергетика ла энергия јанынаҥ камааны јок болоры, экономика ла экология – «јажыл» экономиканы ӧскӱрер, этнокультурно-глобальный телекей, нациялардыҥ байлык культураларын, јаҥжыгуларын корыыр ла ӧскӱрер.

Ӧзӱмниҥ баштапкы ууламјызы – јурттарда эл-јонныҥ 70% јуртайт. Айдарда, јурт ээлемде иштеп алган сырьедоҥ јербойында ла не-неме эдип чыгарарын тӧзӧӧр керек. Экинчи ууламјы – туризмди ӧскӱрер, мында туризмниҥ беш јылга ӧзӱминиҥ аҥылу программазы тургузылат. Онойдо ок агашпромышленностьты ӧскӱрери, аргачыларды јӧмӧӧри, јолдор, авиаколбулар, электроийдениҥ тарифтериниҥ сурагы ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Кажы ла аймакла јол-јорыктарда, форумдарда кандый јонјӱрӱмдик объекттер ле инфраструктуралар тударыныҥ, сӱрее-чӧпти башка јуурыныҥ ла утилизациязыныҥ сурактары јарталып, ајаруга алынган.

Олег Хорохордин сенаторлорды ла депутаттарды ӧзӱмниҥ јети ӱлекериле база таныштырган. Республикан перинатальный тӧс јер, тӱркологияныҥ тӧс јери, јуртээлем продукциядаҥ ла јерлик ӧзӱмдердеҥ не-неме эдип чыгарар јаан комплекс ле агропромышленный парк тудулары темдектелет. Камааны јок ло быжу электројеткилдеш, калыктар ортодогы ла тергеениҥ ичинде авиаколбулар, туризмниҥ тӧс јери ле экологиялык јаҥыртулардыҥ кластери. Бу ӱлекерлер бой-бойыла јуук колбуда.

Удурумга башчы бу керектерди јӱрӱмде бӱдӱрериниҥ јолдоры, аргалары керегинде база кыракы куучындаган. Озо ло национальный ӱлекерлерди бӱдӱргени ажыра, је кезик иштер федерал тӧс јердеҥ ӱзеери болуш-јӧмӧлтӧ керексийт. Олег Хорохординниҥ айтканыла, тергееге ороонныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчылары Максим Акимов ло Ольга Голодец, энергетиканыҥ министри Александр Новак, экономиканыҥ министри Максим Орешкин, Росавтојолдыҥ башкараачызы Андрей Костюк, Ростуризмниҥ јааны Зарина Догузова, ӱредӱликтиҥ министри Ольга Васильева ла ӧскӧ дӧ јаан јамылу улус келгендер. Ол онойдо ок федерал тӧс јерде бир канча туштажулар ӧткӱрген. Јуундарда тергеедеҥ баргандар республиканыҥ ӧзӱми керегинде куучындап, јӧмӧлтӧ-болуш сураган. Јуундардыҥ турулталарыла тергеениҥ јурт ээлемин, јурт ээлемниҥ продукциязын эдип чыгараачы аргачыларды, јонјӱрӱмдик ээлемин, авиаколбуларды ӧскӱрерин ле ӧскӧзин де јӧмӧӧри јанынаҥ јакылталардыҥ элбек протоколдоры тургузылган.

«Бӱдӱреечи јаҥныҥ јӧмӧлтӧзине бис једингенис. Эмди бис тергеениҥ ӧзӱмине учурлай јаан ижисте јасакчы јаҥныҥ јӧмӧлтӧзине баштанадыс – деп, удурумга башчы айткан. – Бис слерге, сенаторлорго ло депутаттарга, баштанадыс. Федерал кеминде јурттыҥ ӧзӱмине слердиҥ јӧмӧлтӧ-болуш сӱреен керек, анчада ла Госдуманыҥ аграрный комитединиҥ турчызы Родион Борисовичке иженедис. Слер, бистиҥ јасакчылар, эмди де федерал да кеминде, јербойында да эрчимдӱ иштеп туругар. Бис программаны мындый кычырула бӱдӱрерин баштап ийдис: «Бӱдӱмјиге турар, ӧзӱмди јеткилдеер, турултага јединер». Мен эрчимдӱ иштеп, јаҥ улустыҥ јилбӱлерине иштеер аргалу да, учурлу да деп кӧргӱзерге быжу сананып алгам».

Удурумга башчыныҥ куучыныныҥ кийнинде туштажуныҥ туружаачылары шӱӱлтелерин айдышкан.

Владимир Полетаевтиҥ темдектегениле, Алтай Республикада тергеениҥ ӧзӱми аайынча бир чук иш ӧдӱп јат. «Республиканыҥ ӧзӱминиҥ стратегиязын кубултар, айса болзо, чек јаҥыртар арга барын айдар керек. Слердиҥ баштаҥкайаарла, нациязынаҥ, религиязынаҥ ла политикада кӧрӱмдеринеҥ камааны јоктоҥ ончо ло улус тергеениҥ ӧзӱминиҥ программазын тургузарында туружат.

«Бис, каникулдар да болзо, ӱнбереечилерле эрчимдӱ туштажулар ӧткӱредис, эл-јон ло јаҥ јаба иштеерге белен. Мен мындый шӱӱлте эдип турум: бис сенаторлор ло депутаттар ортодо кандый национальный ӱлекерле федерал кеминде иштеерин ӱлежип алзаас, ижис те тузалу болор. Бистеҥ камаанду керектерде бис мынаҥ да ары туружарыс» – деп, сенатор айткан.

Иван Белековтыҥ айтканыла, Алтай Республика бӱгӱн јаҥыртуга, эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырарына јетире тегин эмес јол ӧткӧн лӧ јаҥыртуга белен. Бу керекте бӱдӱреечи де, јасакчы да јаҥдарга јаба иштеер керек. Тергеениҥ ӧзӱминиҥ программазын јасакчылар кайда ла шӱӱжерге, оны бӱдӱреринде ле шиҥжӱде тударында јӧмӧжӧргӧ белен.

Татьяна Гигель аймактарда, ол тоодо Чой аймакта ӧткӧн форумдар эл-јонго јилбилӱ болгонын, олор керегинде эл-јон јакшы айдышканын јетирген. Улус форумдардыҥ площадкаларында туружып, бойлорын государственный учурлу керекте, ӧзӱмниҥ программазын тургузарында, туружып турганын баштапкы ла катап сескен. Тӧс ууламјыларла айдылган ончо шӱӱлтелер программага кийдирилип, јӱрӱмде бӱдери јаан учурлу. Федерал министерстволордоҥ улус келип, тергеениҥ ӧзӱминде јӧмӧжӧр болгоны учурлу. «Бис те федерал кеминде болужарга белен» – деп, сенатор айткан.

Родион Букачаковтыҥ темдектегениле, удурумга да башчы болзо, је тергеениҥ бийик јаҥында отурган кижи јасакчыларла мындый туштажу ӧткӱргени ле курч сурактарды јаба бӱдӱрерине кычырганы баштапкы ла катап болгон. Президент чокым сурактар тургускан, ол тоодо эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедерин. «Бистиҥ тергееде эл-јонныҥ кӧбизи јурттарда, онызы бистиҥ алдыста јаан каруулу иштеерин некейт. Јаан иш эдилген: фермерлердиҥ форумында «Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» деп программа тургузар сурак кӧдӱрилген. Бистиҥ алдыста бу программаныҥ чокым ууламјыларына кирерге керектӱ документтер јазадар сурак турат. Мен аймактарла јӱрӱп кӧрдим: улус ого јаан ижемји эдип туру. Муниципалитеттердиҥ кирелтелери јабыс, оныҥ учун олорго документтер јазадарында болуш керек. Келер јылдаҥ ала јурттыҥ јонјӱрӱмдик ӧзӱмине 2 трлн салковойдоҥ кӧп акча-манат чыгарылары темдектелет. Алдында јылдарда кажы ла јыл текши ороонго 17 млрд салковой чыгарылганыла тӱҥейлезе, бу тоо сӱреен јаан. Јуртты ӧскӱрерге бис, депутаттар, јурт Советтеҥ баштайла, республиканыҥ депутаттарына јетире, ончозын эдерис» – деп, депутат айткан.

Олег Хорохордин РФ-тыҥ јурт ээлеминиҥ министерствозы јурт ээлемге болуштыҥ кемин 150% кӧптӧткӧн деген. «Биске «Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» деп госпрограммала толо кеминде тузаланар керек. Керектӱ документтерди ӧйинде белетеп, чыгарылган акчаны чике ле адылу тузаланары учурлу» — деп, удурумга башчы депутатка јӧмӧшкӧн.

Сенаторлор ло депутаттар 2020 јылдаҥ ала экология јанынаҥ ару, чыҥдый аш-курсак, јурт продукция керегинде јасак иштеерин, бу программага тергеениҥ продукцияларын кийдирерин, онойдо ок тергеениҥ тургун калыктарыныҥ байлык культуразын ла јаҥжыгуларын корып ӧскӱрерин база шӱӱшкендер.

«Эл-јон талдаштар ӧткӧн дӧ кийнинде национальный ӱлекерлердиҥ, ««Јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱми» программаныҥ ла «Экология јанынаҥ ару јуртээлем аш-курсак» керегинде јасакты бӱдӱрериниҥ акча-манады республикага тӱҥей ле келер, бис олорды јурт ээлемниҥ, јурттыҥ ӧзӱмине ле ӧскӧ дӧ кӧп керектерде толо ло элбеде тузаланарыска бӱдер учурлу» – деп, удурумга башчы айткан.

Н. Бельчекова