Алтайдын Чолмоны

«Јӱрӱмде јаантайын ырысту болор керек»

20.09.2019

Тергеебистиҥ јарлу артисттери Эмиль ле Галина Толкочековтордыҥ билези керегинде «Јылдыстыктыҥ» бӱктеринде бичиген эдис. Бӱгӱнги бӱгисти бис сценада болзо — јаркынду јылдыс, айылда болзо — кару эш-нӧкӧр лӧ эрке кыстарыныҥ јалакай энези, јайаандык салымду Галинага учурлайдыс. Сӧс ого берилет:

Башталганы

Чыккан јерим баштапкы салюттыҥ јарлу Белгород калазы. Бастыра оогош тужым ондо ӧткӧн. 13 јажым толордо, энемле экӱ (энемде јӱк мен, менде јӱк энем) Москваны «олјолоорго» барганыс. Ол тушта мен бастырароссиялык ла албатылар ортодо кӧп конкурстардыҥ лауреады болгом. Энем мениҥ ийде-кӱчиме бӱдип, профессионал артист болор амадумды јӧмӧгӧн. Угыста мынаҥ озо јайаандык салымду улус болбогон, јаҥыс карган адаларымныҥ бирӱзи профессионал гармонист болгонын билерим.

Онойып, мен Белгородто 8 классты божодып, энем юридический институтта ижин чачып, экӱ Юрий Николаевтиҥ  «Утренняя звезда» деген санат школында ӱредӱге барганыс.

Таныш эмес калада уур-кӱчтер болгон ло, је бис энемле кожо олорды ончозын ӧдӱп, тӧс амадубысты таштабай, ичкери барганыс. Ю. Николаевтиҥ школын, тегин школдо 9-чы классты божодып, салымымды профессионал сценала колбоорым деп, база катап бек санангам. Ол ло тушта ГМКЭДИ-ге кирип ӱренерим деп шӱӱп алгам. Бу да амадум бӱткен. Мындый тоомјылу јерде ӱренип тура, США-ныҥ Голливудында ӧткӧн Бастыра санат бӱдӱмдериниҥ телекейлик чемпионадында једимдӱ туружар арга болгон. Ондо мен Россияга ӱч башка номинацияда ӱч алтын кайрал экелгем.

Сӱӱген ижим, сӱӱгеним

Кожоҥ, сцена — куулгазынду телекей… Баштапкы катап сценага 7 јаштуда чыкканым санаама јакшы кирет. Фортепианоло ойноп, «Голубой вагон» деп кожоҥды кожоҥдогом. Колы-будым, ӱним тыркыражып, тыҥ ла маҥзааргам, је тӱҥей ле кожоҥды учына јетире кожоҥдогом.  Баштапкы катап сӱрекей коркымчылу болгон… Эмди  мен, сценаныҥ куулгазынына алдыртып салган кижи, репетицияларды, кӧрӧӧчилерди, концерттердиҥ бойын коркышту сӱӱйдим. Сцена меге ырыс ла сӱӱнчи экелет. Сынымды сергидет ле ооруларымды да јазып салат.

ГИТИС-те ӱредӱчилерис бисти: «Артист болзоҥ, сценага чыкпас аргаҥ јок. Ары чыкпаска јӱк ле бир шылтак болор аргалу — божоп калзаҥ» — деп ӱреткен. Бир концертте сценага 40 градус температуралу чыгарга келишкен. Концерт божогон кийнинде оорум да јоголып калганын сестим. Оныҥ учун «сцена јазып турган» дегенине бӱдедим. Сананзам, кижи бӱдӱрип јаткан ижин оныҥ јакшы-јаман јандарын ылгабай сӱӱп, ого бастыра бойын берип турза — ол кижи бойыныҥ чындык јолын тапканы.

Меге кӧп кожоҥчылар јарайт. Кижи јайалталу болзо, мен ого јайалтазы керегинде чике айдып берерим. Бистиҥ ороондо сӱрекей кӧп јайалталу улус бары керегинде сананзам, меге јакшы болот. Алтай Республикада јайалталу, тыҥ ийделӱ јиит ӱйе келип јатканы база оморкодулу.

Мениҥ јӱрӱмимде кӱӱ чӱмдеечи Александра Пахмутова тӧзӧгӧн «Надежда» деген ӧмӧликте иштеген јилбилӱ  ӧйлӧр бар. Ол тушта бистиҥ эстраданыҥ јарлу кожоҥчыларыла кӧп кӧрӱжип турар болгом. Менде Полина Гагаринала (оныла бис бир колледжте ӱренгенис), Олег Газмановло, Лев Лещенколо, «Самоцветы», «Доктор Ватсон», «Мистер икс» ӧмӧликтерле ле оноҥ до башка кӧп јарлу ла тоомјылу артисттерле бир сценада кожоҥдоор ырысту арга болгон.

Эмильле бис бир курста ӱренгенис. Је бой-бойыска аҥылу ајару-эш этпей, кӧп куучындашпай да турганыс. Госченелтелер табыштырар ӧй јууктап келген туштар болгон. Мен бойымныҥ номеримге бије кожор деп шӱӱп, эжер бедирегем. Нениҥ учун Эмильди талдап алгам? Бистиҥ курста јӱк ле ӱч уул болгон. Бирӱзи јаантайын ӱредӱде јок, бирӱзи   бијелеп билбес. Оныҥ учун Эмильге менле бијелеерге келишкен. Экзамендерди экӱлебис эҥ артык темдектерге табыштырганыс. Ол бије бисти бириктирген. Ченелтелердиҥ кийнинде бой-бойыс јокко јӱрерге кӱч деп јартала берген.

Учурал 

Америкада мениле ундылбас, јакшы эмес, је сагыш берген бир учурал болгон. Бистиҥ ороон јанынаҥ улус мениле некелтелери меге келишпес јӧптӧжӱ тургузарга сананган. Мен јӧпсинбезимде, олор ӧштӧп, мениҥ сценага кийерге јаткан ӧдӱгимди ле реквизитти  блаап алган. Ол тушта оогош болгом. Энем олорло удурлажып, ӧдӱкти ле реквизитти јӱк арайдаҥ јандырган. Бу учуралдаҥ мен јӱрӱмде бойыныҥ јилбӱлери учун тартыжып билер керек деп тӱп-шӱӱлте эткем.

Ондо једимдӱ турушкан кийнинде, мени Америкада јаантайын јадып, кожоҥдоорго кычыру болгон. Је бис јалтанып, јанып келгенис. Эмди карын  артпаганыс деп сӱӱнедим. Айса болзо, кижи бойыныҥ эжерине учурабас, эки јакшынак кызычакту болбос эди.

Билем

Билебис — бистиҥ шибеебис. Салымымда сӱӱген эш-нӧкӧрим, кару Ева ла Эми кыстарымныҥ килеҥкей адазы Эмильге туштаганымга кажы ла кӱн орчылаҥга быйаным айдадым. Эмиль сӱреен јакшы ада. Биле Эмильде баштапкы јерде турат. Ол — коручыл, мен — очоктыҥ чеберлеечизи. Бистиҥ биледе кожоҥдо айдылган чылап, «эр кижиге — јол, ӱй кижиге — очок». Кыстарысты да билелик байлыктарды, алтай јаҥжыгуларды, культураны  тооп јӱрерине таскададыс. Тургуза ӧйдӧ балдарыс орустап куучындайт, је ӧй келзе, олор алтайлай берер деп бӱдедим. Ева алтай кожоҥдор ӱренип баштаган, Эми дезе, кожоҥдоп то, бијелеп те ийер, ээлгир.

Чындап, сыгын айдыҥ 5-чи кӱнинде биле тӧзӧгӧнистеҥ бери 10 јыл болды.

Туулу Алтай

Баштап тарый Москвага кунугып турар болгом. Мен тӧс калада 15 јыл јаткам. Алтайга кӧчӱп, оныҥ агару ийде-кӱчин оҥдоп, ӧзӧк-буурымла ӧткӱргем. Эмди мен оны коркышту сӱӱйдим. Быјыл јайгыда эш-нӧкӧримле кожо Улаган аймактыҥ Кату-Јарык ажузына, Чолушманныҥ јалаҥдарына, Алтын-Кӧлдиҥ тӱштӱк јараттарына барып јӱргенис. Бу јорыгыс санаамда качан да ундылбас, јаркынду элес болуп артар. Туулу Алтай меге кажы ла сайын башка јанынаҥ ачылат, мен де ого темигип,  ачыладым.

Јайаандык амадуларым

Амадулар керегинде айтса, олор јайаандыктыҥ улузында јаан ла кӧп болот. Менде де ондый ок. «Тыҥ амадазаҥ, амадуларыҥ бӱдер» дегени мениҥ јӱрӱмиме чын келижет. Тургуза ӧйдӧ бис Алтайда јададыс. Оныҥ јаражын, арузын, агарузын сӱӱп, тооп ло байлап јӱредис. Јуукта јаан квартирага кӧчкӧнис. Ондо табыш тууразында улуска чаптык этпес эдип јазап, керектӱ јазалдар экелип, кӱӱлик студия тӧзӧӧр деген јаан амаду бар. Электрофортепиано, микрофон алала, кӱӱнзеген ле ӧйдӧ иштеп турар кӱӱнис бар. Кожоҥ чӱмдеериниҥ јаркыны келген ле айас кожоҥдоп, бичип, ойноткыларла ойноор кып јетпей јат. Јайаандыктыҥ кыбы керек. База бир амадаганым — орус ла алтай тилдерле бойым чӱмдеген кожоҥдордыҥ альбомын чыгарарга. Меге алтай тил јуук. Эмиль мени алтай тилге араайдаҥ ӱредет.

Бойым

Кажы ла кижиге, анчада ла эне кижиге, бойыныҥ, балдарыныҥ јилбӱлерин корып билер керек деп, ӧрӧ айткан эдим. Мен бойымды токыналу, эрке кискеле тӱҥейлейдим, је ачындырып ийзе, кара-кулам да ойгонып келер.

Садынчак, нени де билбес кылык сӱӱбейдим. Мениҥ санаамла, улуска бой-бойын, ӧскӧлӧрин тооп, ак-чек јӱрер керек.

Кемге де јаман этпей, јаман сананбай јӱрзе, кижи канча кире јиит ле узак јӱрер деп бӱдедим.

Јӱрӱмде јаантайын ырысту болор керек. Ырысту болорго, биледе ончо јакшы болор керек. Биледе ырыс болзын деп, эш-нӧкӧрлӧр колдоҥ јединижип, бой-бойына удура барып, ичкери алтаар керек. Ол тушта биледе чындык ырыс, сӱӱш ле тоомјы болор!

Јаш ӱйеге менеҥ јӧп-шӱӱлте: кажы ла кижиде бойыныҥ аҥылу јайалтазы бар, бойыгардыҥ ийде-кӱчигерге бӱдӱп, ӧрӧ ӧзӱп, албаданып, амадугарды јылыйтпагар. Јӱрӱмде ончо амадулараар бӱдер аргалу!

Галинага ачык-јарык, јилбилӱ куучын-эрмек учун быйаныс айдадыс. Јолыгарда оноҥ до јаан једимдер кӱӱнзейдис!

Э. КУРГАРИНОВА