Алтайдын Чолмоны

«Кандык чечек јайылза, катап ойто келерис…»

17.12.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда тоолу кӱндер кайра Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртынаҥ Темеевтердиҥ «Алтын Туу» деген билелик јайаан ӧмӧлиги «Ойно, кожоҥдо…» деп адалган ойын-концертин кӧргӱсти.

Кемиле де, учурыла да алза, јараш ла тереҥ учурлу ойын-концерт болды.  Олор Тӧрӧлин, јер-Алтайын, албатызын, ар-бӱткенин, чӱм-јаҥын, азыраган ада-энезин, јууктарын баалап, тооп, кожоҥдорын олорго акту кӱӱндеринеҥ коолодо кожоҥдоп, алкап-быйандады.

Ойын-концертке, бала-барказын баштап, јаан ла нак билениҥ сӱӱген энези, баркаларыныҥ кару јааназы кыпчак сӧӧктӱ Раиса (Боро) Кыпчаковна Темеева келип, јуулган кӧрӧӧчилерге, јерлештерине, эл-тӧрӧӧнине алкыш-быйан айдып, алкап салды.

Раиса Темеева «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ чындык најызы, бичимелдери улай ла газетте јарлалат. Ол «Јӱрекке кару Экинур алтайыс» деген бичиктиҥ, «Јӱрӱмим, ырызым, байлыгым» деп адалган ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы. Бу ла јуук ӧйдӧ «Јылдар ӧткӧн јол» деген бичиги кепке базылып чыгар, кычыраачыларына јолды табар деп айдарга јараар.

Раиса Амыровнаныҥ эш-нӧкӧри Николай Копышевич Темеев. Олор экӱ бежен јети јыл јуртап, тӧрт уул ла бир кыс азырап, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарып салдылар.  Николай Копышевич тӧп кылык-јаҥду, алкы бойы гармошка-чуранала, балалайкала ойноор, топшуур согор јайалталу. Айла Раиса  Амыровнаныҥ да јанын алза, база топшуур согор, шоор ойноор, бијелеер-кожоҥдоор јайалталу улус  болгон эмтир. Айдарда, бала-барказына јайаан јайалта эки јанынаҥ тӱшкен болуптыр.

Бу билениҥ јаан уулы Валера озочыл иштӱ механизатор болгон. Јаш бойында јеткердеҥ улам амырап калган. Арткан тӧрт балазы Виктор, Олег, Юрий, Анжела Абаканда кӱӱлик педколледжти једимдӱ тӱгезип, бӱгӱнги кӱнде аймактарда ла јурттарда  јаш јайалталардыҥ јайалтазын чечип, кӱӱлик ойноткыларла ойноорына, кожоҥдоорына, бијелеерине таскадат. Олор  бойлоры чӱмдеген јӱстеҥ ажыра кожоҥныҥ авторлоры.  Темеевтердиҥ чӱмдеген кожоҥдорыныҥ кӧп јаны јӱрӱмде албатыныҥ да болуп таркаганы бар. «Алтын Туу» ӧмӧликтиҥ туружаачыларыныҥ алтын кӧмзӧзинде улус укпаган јаҥы кожоҥдор база кӧп. Поэт-бард Олег Темеевтиҥ айтканыла, олордо тургуза ӧйдӧ јирмедеҥ ажыра јаҥы кожоҥ бар болуптыр. Бу ӧткӧн ойын-концертте элге-јонго таныш, олордыҥ сӱӱген кожоҥдоры угулган болзо, је «кандык чечек јайылза, катап ойто келзес, јаҥы кожоҥдорыс экелерис» деген сӧстӧрин кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткудылар. 2011 јылда Олег Темеевтиҥ кожоҥдорынаҥ, ӱлгерлеринеҥ турган «Јӱрӱм сыйлаган јас» деп јуунтызы чыккан.

Темеевтердиҥ калыҥ јуртыныҥ келиндери Эркелей ле Лариса база Абаканда кӱӱлик колледжте ӱренген ле Кан-Оозы аймактыҥ балдардыҥ  санат школында ла культураныҥ байзыҥында иштейдилер.

Алан (Виктор Николаевичтиҥ уулы, Темеевтердиҥ баркаларыныҥ эҥ јааны) ла Айана Темеевтердиҥ ады-јолдоры элбеде јарлу. Алан Темеев Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи. Бу биле Улаганда јуртап јат, тӧрт кысту. Айана балдардыҥ «Јаш канаттар» деген ӧмӧлигин башкарат. Олордыҥ кызычагы Айдыҥай  бу концертте база кожоҥдоды. Јуукта Айдыҥай јаан кӧрӱ-маргаанныҥ јеҥӱчили болуп чыкканын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачылары јакшы билер.

Бу ойын-концертте Алан ла Айана Темеевтердиҥ коо ӱндери, кожоҥдоры сӱреен болды. Анжеланыҥ, Эркелейдиҥ ӱндериниҥ јымжагын, кеенин! Виктор, Юрий, Олег Темеевтер бастыра јанынаҥ јайалталу,  јиит ӱйе јозок алатан алтай эрлер. Темеевтердиҥ «Алтын Туу» деген билелик јайаан ӧмӧлигиниҥ «Ойно, кожоҥдо» деген ойын-концертинде олордыҥ кызычактары Сурайа, Байару, Быйансу, Айсана, Айдыҥай, Сӱӱнеш бије-ойыныла кӧрӧӧчилерди сӱӱндирди.  Јайаан јайалта ук-тӧзиле улалып барар дегени јолду шӱӱлте болгонын Темеевтердиҥ калыҥ јурты  јарт кӧргӱсти.

Јараш ойын-концертти Кан-Оозы аймактыҥ, онойдо ок Экинур јурттыҥ озочыл иштӱ, ӱредӱликтиҥ узы, ӱлгерчи, байлык тилдӱ Владимир (Оношко) Толоев баштап ӧткӱрди. Су-алтай тилистиҥ байлыгын, кӱӱзин, ийдезин Владимир Михайлович бийик кеминде кӧргӱсти. Албатыда Темеевтердий, Толоевтий айдар-тудар, недеҥ де туура калбас уулдар барда, тилис те, чӱм-јаҥыс та кайылбас-јылыйбас деп айдар керек. Шак ла бу Экинурдыҥ јаркынду улузынаҥ јозок алгадыйыс.  Алтай албаты ойгор ӧзӧктӱ, байлык тӱӱкилӱ, ӧзӱмдӱ культуралу деген шӱӱлтени «Алтын Туу» ӧмӧликтиҥ туружаачылары, ӧткӱреечизи јарт кӧргӱсти.

Јараш ойын-концерт чӱрче ле элес эдип ӧдӧ конды. Кӧрӧӧчилер олордыҥ кожоҥдорын орой тӱнге јетире де болзо, уккадый. Айса болзо, «Алтын Туу» јайаан ӧмӧлик келер јылда Эл Ойында таҥынаҥ бойыныҥ ойын-концертин белетеп ӧткӱрер? Олорды эртеде байрамныҥ окылу программазына кийдирип салза. Је јуук ӧйдӧ јайаан ӧмӧлик аймактарла, јурттарла јорыктап, ойын-концертин кӧрӧӧчилерге кӧргӱссе, турултазы бийик болорында алаҥзу јок. Јада-тура, «Алтын Туу» јайаан ӧмӧликке «албаты ӧмӧлиги» эмезе «образцовый» деген бийик ат кыйалтазы јогынаҥ адалар деп иженели.

Јерлештериниҥ ойын-концертине Экинурдагы јурт јеезениҥ јааны Эжер Итпалин келип, олорды уткуп, јӧмӧп-болушканы јарамыкту керек. Калада јуртап јаткан кӧп тоолу јерлештери, темдектезе, ӱредӱликтиҥ узы ла иштиҥ ветераны Любовь Даниловна Кудачина, Артур Сабин, Айана Укачина, Эркелей Мендешева, Лариса Баина ла оноҥ до ӧскӧлӧри акту кӱӱндеринеҥ уткуп, быйанду сӧстӧрин айттылар. Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ јааны Борис Алушкин Темеевтердиҥ ада-энезине, билезине, бала-барказына јаан быйанын айдып, бу јакшынак керектеҥ, ойын-концерттеҥ ӧскӧ дӧ улус јозок алзын деген амадула олорды ойын-концерттерин ӧскӧ дӧ јурттарда кӧргӱссин деп баштанды.

Ойын-концерттиҥ учкары нак билениҥ кару ла сӱӱген энези Раиса Темеевага јеени Зоя Содонова јаан алкыш-быйанын айдып, кереес сыйын табыштырды. Зоя јашта ла ада-энези амырап каларда, олорды, ӧскӱс балдарды, эјези-јестези Раиса Амыровна ла Николай Копышевич бойыныҥ билезине алып, балдарыла кожо ӱредип, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарган болуптыр.

Раиса Темееваныҥ «Алтайды мактаганы» деген ӱлгеринеҥ алынган јолдыктары:

Алтайыс бистиҥ алкышту,

Албатыбыс ырысту.

От-очогыс айлыста,

Ойгор сӧстӧр бойыста дегени бу ойын-концертке эптӱ келижет.

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы