Алтайдын Чолмоны

Куулардый – чындык, аҥырлардый – нак…

24.03.2020

Алтай той, оныҥ билелик ырызын, јаҥжыгуларын шиҥдеери, чеберлеери керегинде

Билелик байлык, ырыс-кежик

2019 jылдыҥ кочкор айында «Алтай Республиканыҥ кеендигин ле санадын öскÿрерине, чеберлеерине болушту Б. У. Укачинниҥ адыла адалган тöс jер» деп автоном коммерциялык эмес тöзöмöл президенттиҥ грантыныҥ фондына угузуны ла «Алтай той – билениҥ ырызыныҥ ла jедиминиҥ чÿм-jаҥын шиҥдеери ле чеберлеери» деп ÿлекерин аткарган. Кÿÿк айдыҥ учкары бистиҥ угузу-бичигис jеҥÿчил болуп чыккан деген солун табыш, jетирÿ келген.

Бис jай туркунына республиканыҥ Оҥдой, Кош-Агаш, Кöксуу-Оозы, Кан-Оозы аймактарыла jÿрдис. Биске алтай той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын, jаҥжыккан алтай jаҥжыгуларын, культураны сÿреен jакшы билер улустаҥ угуп, бичип аларга jарамыкту учурал келишти, арга болды. Шак ла бу ÿлекер аайынча бис республиканыҥ аймактарында, онойдо ок Горно-Алтайск калада öткöн той-jыргалдарда öткöн чÿм-jаҥды бÿткÿлинче видеого ло фотоносительдерге соктыс. Бу ÿлекердиҥ шылтузында К. Е. Укачинаныҥ «Алтай тойдыҥ чÿм-jаҥдары» деген бичиги ак-jарыкка кепке базылып чыгар.

Билелик байлыкты орныктырып, ордына тургузарында, бистиҥ шÿÿлтебисле болзо, алтай той-jыргалдыҥ jаҥжыккан чÿм-jаҥы болор керек, ӧзӱп јаткан јашӧскӱрим билип, јӱрӱминде тузаланзын. Алтай той-jыргал бистиҥ эл-jонныҥ байлыгы, ырыс-кежиги болуп jат. Калык бойыныҥ байлыгын 21-чи чактыҥ башталганына jетире корып, чеберлеп алган. Алтай той-jыргалда бойыныҥ байлу, чÿмдÿ, jажытту jаҥы бар. Шак онызы алтай билеге jÿсjылдыктар туркунына кызалаҥду, кÿч öйлöрди öдÿп чыгарга, амыр-энчÿ, эптÿ-jöптÿ айалгада балдарын карындап, таскадып аларга болушкан. Келер öйгö кемирÿ-кÿрди салып, jеендерин, баркаларын кöрÿп, олорды jер-Алтайын баалап, тооп ло оморкоп jÿрерине таскаткан.

Шак оныҥ учун алтай калыктыҥ jылыйган тазыл-тамырына, той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥындагы jаҥжыккан jаҥжыгуларга бурылар öй келген.

Бис той-jыргалды оныҥ бойыныҥ jолы, öзÿми аайынча кöргÿзерге ченештис. Нениҥ учун дезе, ол чÿм-jаҥыста «тöмöнги» аймактарда öткÿрилип турган аайыла «öрöги» аймактардазынаҥ бир эмеш аҥылузы бар ла онызы jажыт эмес ине.

Jе ончо чÿм-jаҥныҥ тöзöгöзинде салылганы – jаҥы бириккен, айыл-jурт туткан балдар амыр-энчÿ, эҥке-тоҥко jатсын, бала-барка азыразын, аргалу-чакту калыҥ jурт болзын. Бистиҥ Туулу Алтайыс – кичÿ Тöрöлис jаҥыс, ийдебис, öзÿмис бирликте болордо, биске бöлÿнерге чек jарабас. Кемниҥ де öткÿрип jаткан чÿм-jаҥы чын, та кемдийи де база башка деп айтпайлы. Алкыштарды, башпаадыларды, онойдо ок jаҥар кожоҥды су-алтай бойыстыҥ ла тилисле öткÿрип jадыс. Бистиҥ укаа-кöрÿмис, ойгор ÿредÿбис jаҥыс ине. Байа той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын öткÿреристе, тÿҥейи кöп, башказы анда-мында ла деп айдарга jараар.

Калыктыҥ кӧрӱми

Бис бу ижисте мынаҥ озо чакта бичиктерде алтай тойдыҥ чÿм-jаҥы керегинде кырпый айдылган ла эмезе учуры толо jарталбаган jанына аjару эдип, jартаарга ченештис. Jарлалып jаткан ижисте ол jанынаҥ элбеде бичиирис, jартаарыс. Темдектезе, Илÿ бöстиҥ учурын толо куучындаган айас, айылдыҥ бозогозын кÿндÿлеер чÿм-jаҥ керегинде айдадыс.

Бозоо канаар – сойгон койдыҥ каныла бозогоныҥ Ээзин кÿндÿлеер. Бу той-jыргалдыҥ сÿреен учурлу чÿм-jаҥы. Айыл-jурт тöзöп jаткан jииттерге jаҥы эмезе удурумга айылды-аланчыкты, эмезе кийис айылды тутса, кой сойотон кижи айылдыҥ jаҥы бозогозын канла сÿртип, jаҥдап jат. Айылдыҥ бозогозын кöдÿрген чÿм-jаҥ Бозоо канаар деп адалат.

Jаҥы Белтирдеҥ Агунай Исаковна Малчанованыҥ ла оноҥ до öскö биске jетирÿ эткендердиҥ айтканыла болзо, бу чÿм-jаҥды алтай тойды öткÿрердеҥ кайда да эки кÿн кирези озо öткÿрип jат. Этти ооктогон кийнинеҥ этти-jууны кайнадып jат. Оноҥ койдыҥ тöжин, эттиҥ баш-бажынаҥ, учурлу jанынаҥ тееjилеп алар… Айакка jаҥы сааган сÿтти урар, jаҥы чай кайнадар, бу чайга байагы сÿттеҥ урар. Айактагы сÿтле, сÿттÿ чайла, ооктой керткен этле От-Энени кöдÿрер-кÿндÿлеер. Оноҥ сÿтле айылдыҥ тöрин, оттыҥ бажын, Jаандарын-Jайыкты кöдÿрер. Jайыкка алкыш-быйанын айдып, Алтай- Кудайдаҥ, Jердиҥ-Сууныҥ ээлеринеҥ jиит билеге ырыс-кежик, алкыш-быйан сураар.

Экинурдаҥ Екатерина Бачимовна Кудачинаныҥ айтканыла, Бозоо канаар деген чÿм-jаҥ Кан-Оозы аймакта азыйда база болгон. Jе ондо бойыныҥ эмеш башказы бар. Качан койдыҥ тынын кыйза, сööк-тайагын, эди-jуузын ооктоп кайнадатан. Уул jанынаҥ тöрööндöринеҥ тоомjылу jаан кижи бööрöкти койдыҥ карынjуузыла орой тудуп, айылдыҥ бозогозын, оноҥ эжигин сÿркÿштеген. Онызы кижиниҥ билезиниҥ айыл-jуртыныҥ коручылдарын – Бозогоныҥ, Эжиктиҥ ээлерин – кÿндÿлегени болуптыр. Тÿÿкидеҥ билерисле, алтай кижиниҥ кöрÿмиле, кижиниҥ айыл-jурты оныҥ коручылы, оны эбире дезе öштÿниҥ, караныҥ телекейи болгон. Кара ийделер айылда jуртап jаткан улустыҥ телекейине кирерге jаантайын умзанган ла ченешкен. Jе айылдыҥ бозогозыныҥ ла эжиктиҥ Ээлери ол кара ийдени качан да божотпойтон. Оныҥ учун алтай улус бойыныҥ коручылдарын тоогон, баалаган, тоомjылаган. Айдарда, айылдыҥ бозогозына базарга jарабас болгон, бу jер jаантайын ару-чек болотон jаҥду. Аш-курсакла, суузынла кöдÿрип, jаантайын jымжадар керек болуптыр. Шак ол jебрен тойдоҥ бери келген учурлу, байлу чÿм-jаҥды алтай той-jыргалдыҥ алдында öткÿрер керек болгонын jартап алдыс.

Той-jыргал дегени тойу-ток, jайым jыргаары, ойнооры деп jартаарга jараар. Биске той-jыргалдыҥ учурын jакшы билер улус мынайда jартап берди. Радмила Боробашевна Молчоеваныҥ айтканыла, оныҥ кайын энези, Кан-Оозы аймактыҥ jурттарыныҥ бирÿзинеҥ, тойды «курум» деп айдатан. Бу аймакта болуп, бис бу солун сöс керегинде кöп улустаҥ сурулап уктыс. Бу солун сöсти Келей ле Экинурдыҥ улузы билетен болуптыр. Экинурдаҥ Владимир Михайлович Толоев бистиҥ сурагыска каруу берип тура, «курум» деген сöсти укканы керегинде айтты. Оныҥ бодоштыра айтканыла, «курум» дегени «той» деген сöс болуптыр. Темдектезе, бис кезикте «белкенчек» деп сöстиҥ ордына «ууча» деп айдадыс. «Курум» деген сöстиҥ учурын Экинурдаҥ Лариса Ивановна Тактаева: «Курум» деп айдып, азый мениҥ jерлештерим бойлоры ортодо «той» деп ачыгынча айтпай, онойдо бултаартып айткан. Кара ийделер той-jыргал керегинде угуп, качалаҥын jетирбезин» — деп jартады.

Алтай улустыҥ кöрÿжиле, кажы ла кижиниҥ jÿрÿминде аҥылу ÿч jаан байрам болот: баланыҥ «койу кöчöзи», той-jыргалы ла ада-öбöкöзиниҥ алтайына атанза, мöҥкÿзин кöдÿргени.

Мында аҥылу аjару салгадый бир айалганы темдектеер керек. Баланыҥ чыкканына учурлалган байрамнаҥ ала чÿм-jаҥ öткÿрилет. Ол ло чÿм-jаҥ кижиниҥ jÿрÿминде оноҥ ары болотон байрамдарда кöнÿ улалар. Темдектезе, jаҥы чык-кан баланыҥ байрамында – Койу кöчöдö баланы алкайтан jакшынак чÿм-jаҥ бар. Jаандары, эл-тöрööни болчомды су-кадык, алып баатыр болуп эр кемине jедип, бек билелÿ, бала-баркалу болзын деп jолду кÿÿнземелдерин айдат… Качан jиит улус билелÿ болзо, мында база ла чÿм-jаҥ öткÿрилет. Качан ол Кудай берген jажын jажап, «Ӱргÿлjиктиҥ» алдында ол телекейге атанатан jолында байагы чÿм-jаҥ керек болор. Оны ада-öбöкöзи танып, сÿнези, jулазы кейде азып-тозып шыралабазын деп, jолын jымжадар.

Jе качан кандый чÿм-jаҥды öткÿретенин билип аларга, алтай калыктыҥ jебрен-кумран öйлöриндеги кöрÿмин, кöгÿс-санаазын оҥдоор керек. Шак мындый кöрÿм ÿч телекейге – Ӱстиги телекейде – Ак ла Кöк Айастыҥ jÿретен-jадатан jери, Ортон телекейде – улус jадат, Jер-Сууныҥ башка-башка ээлери jÿрет ле Алтыгы ороондо Алыс jердиҥ, jер алдыныҥ кудайлары jÿрет деген оҥдомолго тайанат. Кажы да jанынаҥ алар болзо, алтай той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥы ла jаҥжыгулары шак ла бу кöрÿмле, кöгÿс санаала бек колбуда.

Той-jыргалдыҥ ончо чÿм-jаҥыныҥ бажында кой эмезе jылкы мал сойып jат. Кой ло jылкы – jылу тынышту мал, оны Öрöги Кудайлар jайаган. Айла, сойотон малдыҥ тоозы эжерлÿ болор учурлу. Темдектезе, эки кой эмезе бир jылкы мал ла ÿч кой болор керек. Соок тынышту мал сойбос jаҥду. Кеп-куучындарла болзо, бу тындуларды Алтыгы ороонныҥ Ээзи бÿдÿрген. Jе той-jыргал öткöн кийнинеҥ айылду болгон балдардыҥ кöжöгöзин чечетен чÿм-jаҥ бар. Биске jетирÿлер эткендердиҥ айтканыла, олордыҥ кöп jаны Кош-Агаш аймактаҥ, шак ла бу чÿм-jаҥла эчкиниҥ тынын кыйары колбулу болуптыр. Эчки соок тынышту мал. Мында кöрзöр, эчки jаҥыс, эжерлÿ эмес. Байа, той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥыныҥ бажында jылу тынышту малдыҥ эди-jуузыла кÿндÿÿ-кÿрее öдöт. Бу тындулар Jайаанныҥ Кудайларыныҥ ла Jер-Сууныҥ ээлериниҥ деп айдар керек. Jе тойдыҥ чÿм-jаҥыныҥ учкары соок тынышту малды Алтыгы ороонныҥ Кудайларына салып jат.

Алтай улустыҥ ÿч телекейи керегинде кöрÿми, ÿредÿзи, байла, jебрен тÿрктер öйинеҥ ала эс-санаазында, кöксинде арткан. Jе бу ла jуук öйдö Туулу Алтайдыҥ jарлу билимчизи А. С. Суразаковтыҥ «Мировоззрение древнего населения Алтая» (2013 ј.) деп билим ижинде бис шак мындый кöрÿм, ÿредÿ jебрен пазырыкчыларда болгон деп бичигениле jилбиркеп таныштыс (VI чактыҥ ортозы, бистиҥ эрадаҥ озо), база Каракольский (бистиҥ эрадаҥ озо экинчи муҥjылдыктыҥ I ÿчинчи бöлÿги) ле Афанасьевский культуралардыҥ (бистиҥ эрадаҥ озо IV муҥjылдыктыҥ учы) улузыныҥ кöрÿми, кöгÿс-санаазы ондый ок болгон. Мынаҥ кöргöндö, айса болзо, алтай той-jыргалдыҥ кезик чÿм-jаҥы тазыл-тамырыла туку jебрентик öйлöрлö тудуш болордоҥ айабас.

Мынызын Илÿ бöстиҥ байлу чÿм-jаҥы лапту кöргÿзет. Илÿ бöсти илетени-тургузатаны тойдоҥ озо кудалаш öйинде, сойгон койды (јодо кийдирери) кийдирген тужында ла онойдо ок алтай тойдо тепшини кийдирер тужында «öрöги» аймактардыҥ эл-jоны мынайда эдет. «Тöмöнги» аймактарда бу чÿм-jаҥ белкенчек öйинде öткÿрилет. Илÿ бöс – jаҥы бириккен билениҥ амыр-энчÿ, ырысту-кежиктӱ jадын-jÿрÿминиҥ темдеги, белгези. Илÿ бöсти айылдыҥ тöринде, байлу jерде тургузат. Шак бу чÿм-jаҥ От-Энеге, айылдыҥ коручыларына-ээлерине эдилген кÿндÿÿ-кÿреениҥ темдеги, байа Ӱстиги, Орто ло Алтыгы телекейлердиҥ колбузы деп айдарга jараар.

Тöрööн-туугандардыҥ ортозынаҥ jаан jаштузы тогус эмезе алты метр ак öҥдÿ Илÿ бöсти кийдирип jат. Бöс бойы jымжак, jылу (сыйса, бязь) болотон jаҥду. Торко-мандык, атлас соок ийделÿ бöс деп чотолот, бу чÿм-jаҥга келишпес. Ол байагы jаан jашту, тоомjылу кижи бöсти ортозыла мойнына салып, учтарынаҥ эки колыла тудар. Агунай Исаковна Малчанованыҥ куучындаганыла, айылдыҥ байлу тöрине аҥылу ÿч илмек белетелер. Ол илмектерге бöсти эптеп тургузар-илер. Илÿ бöсти тöрдö тургускан кийнинде, эл-тöрööн jаан эмес столго jÿзÿн-башка бöсти, сÿттеҥ, эт-jуудаҥ, кулурдаҥ белетеген аш-курсакты тургузат. Озо ло баштап, кийисти jайа салар, ого jÿзÿн öҥдÿ бöстöр салар, ортозында кыйалтазы jогынаҥ килиҥ бöс лö чуй-чай, сÿттÿ, алтай аракылу тажуурлар турар керек. Аш-курсак бöс баштыктарда болзо артык. Шылыраган целлофан баштык-пакеттерди кöрöргö, тузаланарга эби jок ине. Курсак-тамакту баштыктардыҥ, тажуурлардыҥ оосторын ачып салар.

Jетирÿлер эткен улустыҥ сöзиле болзо, азый бу курсак-тамакты, алтай ачу ашты ÿч кÿнге тургузатан. Эмдиги öйдö коногына ла тургузып jат. Алтай jаҥжыккан jаҥжыгуларды jакшы билер улустыҥ айтканыла, ол аш-курсак, ачу аш тегин улуска белетелген эмес. Олор уулдыҥ ла качырып келген баланыҥ билелериниҥ ада-öбöкöлöриниҥ ээлерине белетелген. Ол кöскö кöрÿнбес ээлер база байрамда туружат ла эзен отургандарла кожо кÿндÿÿ-кÿреени амзап, jаан учурлу керекти темдектеп, байрамдаар учурлу.

Ада-öбöкöлöр биригип jаткан эки баланы, олор качан бу jÿрÿмнеҥ барар öйи jетсе, той-jыргалдыҥ мындый чÿм-jаҥын öткÿрер.

Мукур-Таркатыдаҥ алтай чÿм-jаҥды jакшы билер Светлана Бырчыковна Талкыбаеваныҥ айтканыла, той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥында кыйалтазы jогынаҥ Илÿ бöсти тургузары; качырып келген баланыҥ чачын öрöри; уул ла кыс От-Энени ÿсле кöдÿрери öткÿрилип jат. Оноҥ башка эмеен-öбööнди ол телекейде jана берген ада-öбöкöлöр jаткан айылдыҥ бозогозына да божотпос. Jаҥы айылду болгондордыҥ Кöжöгöзи эки ÿлÿге ÿлелет. Бир ÿлÿзи ары барган эш-нöкöрине келижер, экинчизи – эш-бараанында артар. Кöжöгöниҥ эки ÿлÿзиле эмеен-öбööн бой-бойын танып алар учурлу. От-Энени кÿндÿлеген айактар, jаҥы бириккен балдарда ол алтайга барганча кожо болотон jаҥду, олорды амырап калган кижиле кожо салып jат.

Оныҥ учун «граждан бракта» jадып турган jииттерге öткÿрилип турган той-jыргалдыҥ учурын кöксине, öзöгине салып алар керек. Бойыныҥ jÿрÿминде бу чÿм-jаҥды оройтыбай öткÿрери сÿреен керектÿ. Онызы олордыҥ бойлорына да, онойдо ок балдарына да керектÿ. Алтай улустыҥ кöрÿмиле, сÿреен jаан чÿм-jаҥ ÿч телекейле колбулу, тилдÿ ле jиит биле Кудай берген jуртында эптÿ-jöптÿ, ырысту jатсын ла «ÿргÿлjик» jÿрÿмде база ла кожо бириккен дегени болуп jат.

Jаан ла байлу чÿм-jаҥныҥ бирÿзи От-Энени кÿндÿлегени. Азыйда кижи ар-бÿткенниҥ jе ле деген телекейинде ачык, аргазы jок болгон ине. Ол От-Энени кÿндÿлеген, кудай кептÿ байлаган. От-Эне оны корыган, азыраган, шак оныҥ учун алтай улус бойлорыныҥ чÿм-jаҥын тооп, баалап ла байлап jат. От-Эне ажыра Ӱстиги ороонныҥ кудайларыла колбу бар деп, алтай кижи бÿткен ле бÿдет. Той-jыргалдыҥ ончо чÿм-jаҥы От-Энени алкаганынаҥ jолын алат.

Башпаады эмезе Алкышту сöс «тöмöнги» аймактардыҥ эл-jонында алтай той-jыргалдыҥ тöзöгöзи деп чотолот. Jурукчылардыҥ кöрÿмиле болзо, jурукта ок чылап, алтай тойдо композициялык эҥ ле учурлу , эҥ ле керектÿ чÿм-jаҥ – ол башпаады.

Алтай тойдыҥ чÿм-jаҥдарын тереҥ билер Брысова-Савина Ольга Анатольевнаныҥ айтканыла, Оҥдой аймактыҥ Jоло jуртында, Шабалин аймактыҥ Беш-Öзöк jуртында jииттердиҥ ада-энези бу чÿм-jаҥды мынайда öткÿргилейт: кöжöгöни ачкан кийининде уул ла кыс от-очокты эжерлеп айланып, кожо ло От-Энеге ÿс ургулайт. Бистиҥ кöрÿмисле болзо, бу ойгор санаа деп айдадыс, нениҥ учун дезе кыс уулдыҥ ада-энезиниҥ от-энезин кÿндÿлеген айас, бу от-очоктыҥ курчузына кирет.

Башпаадыда уул ла келин айактагы сарjула от-энени элип-селип кÿндÿлеп турарда, айландыра jуулган тöрöгöндöри бу чÿм-jаҥды эки jанынаҥ jöмöп, jÿректеринеҥ чыккан оттый сöстöрлö айылду болгон билени бек чечилбегедий курла курчап койгон деп айдар керек. Ол (башпаады) эмезе теҥери öрö Орчылаҥды эҥ бийик Кудайга кöдÿрип койгон.

Айыл-jурт Ак Айаста тудулат деп, тегиндÿ айдылбаган ине. Бистиҥ шÿÿлтебисле, бу чÿм-jаҥды, jаҥжыгуны jылыйган jерде ойто орныктыргадый. Айса болзо, «öрöги» аймактардыҥ эл-jоны кудалаш öйинде jурт тудуп jаткан jиит отко ÿс уратан чÿм-jаҥды öткÿрерин ле алтай тойдо тепши кийдирер тужында jуртка келген бала отко ÿс урарын эмеш jаҥыртып ийзе кайдар. От-Энени кÿндÿлеер тужында уулды ла кысты эки jанынаҥ тöрööндöри алкап, jииттердиҥ jаҥы jуртына, билезине От-Эне ажыра Агару Jайааннаҥ алкыш-быйан сураар.

Той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын билер улустыҥ кÿÿнземелдери

Бистиҥ албаты эмди тургуза бойыныҥ той-jыргалыныҥ чÿм-jаҥын jылыйткалак. Jе кöп jакшынак чÿм-jаҥ кыскартылган эмезе чек öткÿрилбей барган айас ундылат. Кöп jаны совет öйдö атеизм тужында jылыйган. Ондый да болзо, бисте jылыйган jаҥжыгуларды орныктырар аргабыс, ийдебис бар.

Озо ло баштап той-jыргалды öткÿретен öйди чокымдап, jартап алар керек деп, билер улус айткан. Алтай jаҥла кандый да керек-кöдÿриҥи айдыҥ jаҥызыла öткÿрилип jат. База той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥын оройго jетире чöйбöс керек. Нениҥ учун дезе орой, бозом öйдö jердиҥ кара ийделери табылып, jаҥы билениҥ ырыс-кежигине качалаҥын да jетирер аргалу ине. Кöп тоолу улустыҥ шÿÿлтезиле болзо, алтай тойдыҥ чÿм-jаҥын ла европей jаҥжыгула тойды кафеде öткÿрерин эки башка бöлиир керек. Эҥ ле jарабай турганы – кафеде тÿн киргенче аракыдап, табыш-чугуш чыгаргылап турганы. Оныҥ учун кафедеги тойлошты токтодып койзо кайдар?

Тойдыҥ кöп тоолу чÿм-jаҥыныҥ туружаачылары билелÿ, айыл-jуртту болор учурлу. Кижи той-jыргалдыҥ чÿм-jаҥында туружарга белетенип jаткан болзо, коомой, чыгым болгон jерге барбас.

Той-jыргалдыҥ кöдÿриҥилери башталардаҥ озо, экиjандай тöрööндöр (уулдыҥ ла кыстыҥ jанынаҥ) Табыш (Угузу, Оос ачары) деген чÿм-jаҥ öйинде эмезе куда öйинде jолыгыжатан jаҥду. Шак ла мында эртеледе, ажындыра сööк аайынча jаандарын кычырып, эрмек-сöзин угужып, jöптöжöр.

Темдектелип jаткан чÿм-jаҥ аайынча блааш-тартыш, ööн-бöкöн болбозын. Анчада ла качан тöрööн-тöркиндер республиканыҥ «öрöги» ле «тöмöнги» аймактарынаҥ болзо. Келей jурттаҥ Виктор Кымович ле Эльвира Алексеевна Jолдошпоевтердиҥ айткандарыла, эки jанынаҥ тöрööндöргö тойдыҥ чÿм-jаҥын билери, öткÿрери jанынаҥ сöс блаашпас керек, анчада ла уулдыҥ jанынаҥ тöрööндöргö кыстыҥ jанынаҥ айдылган сурактарды ла ээжи-некелтелерди аjарулу, токыналу, табылу угар керек. Кандый да болзо, бойын тудунып, сöс блаашпай, угуп, бой-бойлорын тооры база бир ундылган jаҥ эмес пе? Эптÿ-jöптÿ эрмек-куучын, бой-бойлорына тоомjы, бÿдÿмjи база керек. Jаҥы тöрööн-туугандардыҥ кÿÿнин кöргöни jииттерге эптÿ-jöптÿ, эҥке-тоҥко jуртаарына jакшынак, jарамыкту арга, айалга деп айдарга jараар.

Билер улустыҥ айтканыла, аjарганыла, ачу ашты кирезинде, орто кеминде ле тудар керек. Шаалтаныҥ кемиле колбулу сурак ачык бойынча артат. Бу сурак анчада ла Кан-Оозы аймакта курч турат. Мында кысты кудалаарга тöрööн-тöркинди эбиретени кайда. Эл-тöрööни бÿткÿл республикада чачыҥы, башка-башка jерлерде jаткан болзо. База бир аайы-бажына чыккадый сурак…

Той эдип jаткан уулдыҥ айылын чын тудар, темир очокты чип-чике айылдыҥ ортозына отургысса, биле ырысту jадар. Санаалу ада-энелер айылды тудардаҥ озолондыра эжигин кÿнчыгыш jаны jаар ачадылар. Оныҥ учун тойдыҥ эҥ тöзöмöлдÿ чÿм-jаҥын мындый айылда öткÿрзе jарамыкту. Айылдыҥ тал-ортозындагы очоктыҥ jанына тойдыҥ алкыш-башпаадыларын öткÿргилейт, кыска ла уулга ого (От-Энеге) ÿс те урарга, кÿндÿлеерге эптÿ. Кысты кöжöгöниҥ кийнинде экелип, тöрдöҥ ыраак эмес (чач ӧрöр) тöжöккö отургызар, jÿзи эжик jаар болзын. Тойдыҥ чÿмин билер улуска эмеш jарабай турган неме: jеҥелер уулдыҥ ла кыстыҥ тöжöгине отурып, чач тарап, öргилеп jат. Чач öрöтöн jеҥелерине аҥылу отургыштар тургузар керек. Не дезе, јаҥы айылду болуп jаткандардыҥ тöжöгине jеҥелери де, öскö дö туура улус отурар jаҥы jок.

База jарабай турган неме: кыстыҥ чачын öрÿп турган öйдӧ кем де оны алкабай jатканында, онойдо ок кыстыҥ чачын арчын кошкон сÿттÿ суула чыктытпай ла jигин jарып турганында. Кезик учуралда чач öрöр тушта таракты да экелерин ундыгылап койодылар. Оноҥ улам jарабас табыш, бурулаш баштала берет. Калганчыда, эҥ ле jаан jастыра – jеҥелери кыстыҥ чачын jастыра öрÿп jатканында. Бистиҥ видеокамерага согулган jуруктарда кыстыҥ чачын jеҥелери jастыра öрÿп турганы иле кöрÿне берет. Тöрöгöндöри кыстыҥ чачын келинниҥ чачына тÿҥейлеп öрöр керек, а олор кыстыйына тÿҥей эдип öргÿлеп jат – алдынаҥ öрö.

Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Jаҥы Белтир деген jуртта 2016 jылда согулган видеодо Чач öрöри деген чÿм чын болгонын керелейт: келинниҥ тулуҥдарын ÿй кижинийине тÿҥейлеп öргöн – ÿстинеҥ тöмöн, кöҥкöрö. Видеодогы согулган jурукты Ай-Тана ла Чече-Баатыр Малчановтордыҥ ада-энези кöргÿсти. Уулдыҥ энези Агунай Исаковна Малчанова айтты: «Биске чач öрöтöн jеҥелерине кöргÿзерге келишти, ÿреттибис». Бу тойдо эҥ ле учурлу керек, оны ундыбайлы.

Тойды öткÿрип билер улуска база jарабай турган неме: кезик кыстар чачын öрдÿрип алган ба, jок по, капшай ла тулуҥды jазып койодылар. Тулуҥды эки jеҥези öрöрдö, оны алкышпыла, кожоҥбыла öргöн ине. Келин чачын эмди ле öскöртö тарап, тулуҥ jок артып, европей прическага кöчö берет. Ол чачын алтай чÿм-jаҥла öргöнин керексибеген де, оҥдобогон до…

Бистиҥ информанттар: «Кöжöгöни кыйалта jоктоҥ ак, jылу ӧҥдÿ бöстöрдöҥ (сыйса, бязь) кöктööр керек. Ак öҥдÿ бöс алтай тойдыҥ аҥылу темдек-символы, бу ла бöс билениҥ коручызы, онойдо ок оны jик jок эдип кöктööр керек, чоокыр бöстöҥ чек кöктöбöс. Торко бöстöҥ кöжöгö этпес, качан кöжöгö ачарда, ол jаантайын jылбырап, тÿже берет» — деп, чокымдап айттылар.

К. Е. Укачина кöжöгö керегинде jилбилÿ солун jетирет. Ол солунды кайчы Аднай Каланкович Туймешев 1976 jылда айткан. Бу кайчыныҥ jетиргениле: «Озодо Кöжöгö коруучыл болгон, оныҥ болужыла (кийистеҥ эткен кöжöгöло) согушка-маргаанга бöкöлöрди jажырып, экелетен болгон эмтир». А. К. Туймешевтиҥ Кöк деп бöкö керегинде куучыны «Алтай кеп-куучындар» («Ак Чечек», Горно-Алтайск, 1994, с.265) деген бичикте кепке базылган. Мынаҥ кöргöндö, ол ыраак öйлöрдö кöжöгö эдетен бöс jок болгоны билдирет, айдарда, бистиҥ ада-öбöкöлöрис ол öйлöрдö бöс кöжöгöниҥ ордына кийис кöжöгö тузаланган болор, нениҥ учун дезе ол ак мал туткан, азыраган ине. Онойдо ок олор кöжöгöни теренеҥ де эткен болордоҥ айабас, нениҥ учун дезе олор чечен аҥчылар болгон.

Той öткÿрип тургандар алтай кебин, алтай бöрÿгин кийип алзын, оноҥ алкыштарды алтайлап билип турзын, кожоҥдорды, алкыш сöстöрди чаазыннаҥ кöрÿп кожоҥдобозын.

Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагыныҥ Алтыгы-Талду јуртында jадып турган ÿредÿчи Игорь Романович Кахтунов: «Бир катап кудалашта турушкам. Кыстыҥ тöрööндöри бисти кожоҥдоп-jаҥарлап берзин деп сураарда, уулдыҥ тöрööндöри тойдыҥ, куданыҥ кожоҥын билбес болгон. Куданыҥ кожоҥын билбес тöрööндöр «Катюшаны» кожоҥдогон. Биске сÿрекей уйатту болгон» — деп айтты. Бу учурал Игорь Романовичти санандырган. Ол ло учуралдаҥ улам И. Р. Кахтунов тойдыҥ чÿм-jаҥду кожоҥдорын ÿренип ле кожоҥдоп кӧндӱккен. Ол бойыныҥ кÿÿниле jурттыҥ школында jаҥыс ла уулчактардаҥ турган «Эрjине» деп фольклор öмöлик тöзöгöн. Бу öмöлик эмди jараш алтай кожоҥдорыла кöп фестивальдарда, конкурстарда туружат.

Алтай тойдыҥ кожоҥдорын канайда кожоҥдооры, канайда öҥжÿдери јанынаҥ јарамыкту темдек деп айдар кÿÿним бар. Тойдыҥ кожоҥдорынаҥ öскöлöрин де кожоҥдоп јӱрзе, сÿрекей jакшы болор эди.

Jурт jерлерде тойдыҥ кожоҥдорын билер jаандарыс јокко jуук, оныҥ учун jурт школдордо кружоктор тöзöп, балдарды кожоҥдоорына ÿредер деген санаа бар. Эҥ ле учурлузы – кожоҥдойтон уулчактар болзо, сÿрекей jакшы.

Бу jаан учурлу ӱлекерде туружып турала кöрзöбис, алтай тойды öткÿрерин кöп лö саба ÿй улус башкарат. Тойдо туружып турган келиндердиҥ айдыжыла болзо, алтай тойдыҥ чÿм-jаҥын эр улус ӧткÿрер jаҥду. Игорь Романович Кахтуновтыҥ jакшынак баштанузы биске болужын jетирер деп бодойдыс. Алтай уулдар, эрлер тойдыҥ ээжизин, чÿм-jаҥын jарандырарында, öҥжÿдеринде эрчимдÿ туружар деп иженедис.

Бӱгӱнги кӱнде алтай калыктыҥ алдында эҥ ле учурлу сурак — алтай тилин корулап алары. Алтай ээжилер билер улустыҥ јаш ӱйеге, олордыҥ ада-энезине айткан мындый јакару: «Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ тилиле куучындашкар. Бала тужыгарда слерди ӱретпеген болзо, уйалбай, ӱренигер. Качан да орой эмес. Алтай тилис јылыйып калза, алтай кай чӧрчӧктӧр дӧ, алтай литература да, тойдыҥ чӱм-јаҥы да, алтай калыгыс та јоголып калар».

Јиит уулдар ла кыстар билип турар керек, бистиҥ јебреннеҥ арткан тойдыҥ чӱм-јаҥы биске јӱк эмес, эскирип, соҥдоп калган јӧӧжӧ эмес.

Алтай тойыс — сӱрекей кӧп чӱм-јаҥду,  ээжилерлӱ байлыгыс. Мында канча ла кире кӧп ээжилерди тузаланганы — јаш улустыҥ тойы јакшы ӧтсин, тӧзӧгӧн билези бек, нак ла ырысту болзын дегени. Су-кадык кӧп балдар азыразын, чеденинде толо малду болзын. Кажы ла билениҥ јӱрӱми ӱч телекейле колбулу, јаҥыс эдип колбоп турганы — ӧткӧн, бӱгӱн ле келетен ӧйлӧр.

Алтай той — алтай јоныстыҥ агару ар-бӱткени, јебрен алтай тили ле ошкош энчизи. Бу энчини јаҥыс ла алтай калыктыҥ эмес, ол онойдо ок Россияныҥ, бастыра телекейдиҥ эрјинези. Оныҥ да учун јебреннеҥ артып калган алтай тойыстыҥ чӱм-јаҥын чеберлеп алары — ЮНЕСКО-ныҥ корулап турган нематериальный энчи-јӧӧжӧзиниҥ тооломына кийдирер деген баштану эдер кӱӱн-санаага да экелет.

(Бичимел кыскарта јарлалат)

Амыр УКАЧИН