Алтайдын Чолмоны

Билимчиниҥ Кӱнчыгыш Алтайла билимдик јорыгы

01.12.2020

175 јыл мынаҥ кайра, 1845 јылда, Парижте атту-чуулу орус билимчиниҥ, Россия каандыгыныҥ акча-манат министерствозыныҥ аҥылу јакылталар аайынча сайыт-чиновниги, ороонныҥ ады јарлу географ-јорыкчызы Петр Александрович Чихачевтыҥ эки томноҥ турган «Путешествие в Восточный Алтай» деген бичиги чыккан.

Солун бичик Туулу Алтайла 1842 јылда ӧткӧн экспедицияныҥ материалдары аайынча белетелген. Ол француз тилле чыккан сӱреен јаан иш «Voyage scientifique dans L’Altai Oriental et les parties adgacentes de la frontiere de Chine» деп адалган. Учурыла, кемиле јаан иштиҥ ады «Научное путешествие по Восточному Алтаю и прилегающим частям китайской границы» деп кӧчӱрилген. Бичик 446 бӱктеҥ турат.

Таҥынаҥ башка 12 чаазын-листте ӧҥдӱ карталар ла 30 чаазын-листте Петербургтыҥ јурукчызы Е. Е. Мейердиҥ бӱдӱрген јуруктары кепке  базылган. Билимчи Петр Чихачевтыҥ бичиктеринде Алтайский горный округ керегинде, бого Туулу Алтай база кирет, геологиялык, географиялык, тӱӱкилик јетирӱлер элбеде берилет.  Билимчи  крайдыҥ  бойыныҥ  байлыгын шиҥдеп тура, Туулу Алтайдыҥ јеринде алтын бар болгонын аҥылап темдектеген. Чибиттиҥ јерлеринде Чихачевтыҥ экспедициязы јердиҥ ачу саҥыды (киноварь) ла кызыл таштыҥ (гранат)  альмандин деп бӱдӱминиҥ изин тапкан.

Билимчиниҥ шак бу ижи геологиялык ла географиялык литератураныҥ шиҥжӱлеген таланыҥ баштапкы ла катап мынайда толо кӧргӱзилген сӱрекей баалу-чуулу кереези болуп јат. Автор бойыныҥ ижине карта база кийдирген. Бу картаны бойыныҥ бедиреништӱ ижиниҥ, онойдо ок мынаҥ озо ӧскӧ улустыҥ јураган ла бичиген геологиялык карталарына, материалдарына тайанып тургускан. Керектӱ материалдарды Алтай туулык заводтордыҥ башкартузы туулык кӧмзӧзинеҥ берген.

П. Чихачевтыҥ Кӱнчыгыш Алтайга учурлай тургускан картазы чактыҥ баштапкы јарымјылдыгында тургузылган карталардыҥ эҥ артыгы деп чотолгон. Ол шиҥжӱлӱ литературада сӱрекей бийик баалалган. Темдектезе, јирмезинчи чактыҥ бажындагы Кабинеттиҥ картографы В. И. Плетнер Петр Чихачевтыҥ картазын сӱрекей јаан иш деп темдектеген. Јарлу шиҥжӱчи-геолог В. Н. Мамонтов бу картаныҥ чыҥдыйын темдектеп тура, оны эҥ артыгы деп бийик баа берген. Совет шиҥжӱчилер оны база бийик баалаган. Олордыҥ шӱӱлтезиле, белетелгениле, чыҥдыйыла, онойдо ок физико-географиялык ла геологиялык јанынаҥ толо, чындык болгоныла оноҥ озо до, кийнинде де чыккан карталардыҥ эҥ артыгы болгон. Узак ӧйдиҥ туркунына П. А. Чихачевтыҥ тургускан картазы Алтайдыҥ геологиялык бӱдӱмин чын ла чындык кӧргӱзип турган деп чотолгон ло арткан. П. Чихачевтыҥ геологиялык картазыныҥ топографиялык тӧзӧгӧзи бийик кеминде белетелгени јирмезинчи чактыҥ шиҥжӱчилерин кайкадат ла јилбиркедет.

Оныҥ бу ижи тӧрӧл лӧ кӱнбадыш-европей билимде баалалганыныҥ шылтузында билимчилердиҥ алтай геологияга јилбӱзи јаан болгон. Гран ары јанында бу ла ишке тайанып, Эли де Бомонныҥ ла Катрфаржтыҥ Алтайдыҥ геологиязына учурлалган иштери чыккан. Россияныҥ газет-журналдары јербойыныҥ јондыгы ортодо Петр Чихачевтыҥ билим иштериниҥ тӧс учурын, ээжилерин јартаары јанынаҥ јартамалду јаан ишти ӧткӱрип баштаган. Је билимчи П. Чихачевтыҥ јаан ижи француз тилле чыкканынаҥ улам узак ӧйгӧ билимдик јондыкка јолы чала кӱчке келишкен. Бу ишти орус тилге В. В. Цыбульский кӧчӱрген. Оныҥ кӧчӱрмези јӱк ле совет ӧйдӧ, 1974 јылда, «Путешествие в Восточный Алтай» деп адалып чыккан.

Петр Чихачевтыҥ геологиялык экспедициязы Кӱнчыгыш Алтайды шиҥдеериниҥ тӱӱкизинде аҥылу темдек болгон деп айдарга јараар. Бу туулык ороон тӱӱкиде баштапкы катап бастыра јанынаҥ тереҥ ле чук шиҥделген. Билимчи Туулу Алтайдыҥ байлыгын, јерлерин, агаш-тажын билгир тузаланары јанынаҥ сӱрекей  кӧп  тузалу шӱӱлтелер, јӧп-сӱмелер артыргыскан.

Кузнецктеги таш кӧмӱрди казып турган јер јанынаҥ геолого-географиялык јетирӱлерди билимчи бир аай эткени оныҥ једимдӱ ижи болуп јат. Ол онойдо ок «Кузнецкий каменноугольный бассейн» деген оҥдомолды билимде, јӱрӱмде тузаланарына кийдирген.

Оныҥ ижинде јаан ајару јербойыныҥ тӱӱкизиниҥ сурактарына эдилет, эл-јоныныҥ, анчада ла тургун, ӧс калыктыҥ јадын-јӱрӱмин кӧргӱзет. П. Чихачев Тӱштӱк Алтайдыҥ телеҥиттериниҥ јадын-јӱрӱми керегинде толо бичиген ле кӧргӱскен.

Петр Александрович Чихачев Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ кӱндӱлӱ академиги ле телекейдиҥ ӧскӧ дӧ кӧп тоолу академияларыныҥ, јондыктарыныҥ турчызы болгон. Француз академияда географиялык шиҥжӱлер аайынча эҥ артык иш учун П. Чихачевтыҥ адыла адалган медаль бар. П. А. Чихачевтыҥ мӧҥкӱзин Италияда, Флоренцияда, кӧдӱрген.

К. ТӦЛӦСОВА