Алтайдын Чолмоны

Эрчимдӱ башкараачы, јалакай эне

03.09.2021

Бӱгӱнги кӱнде телекей сӱрекей тӱрген тебӱле кубулат-ӧскӧрӧт. Ӧйлӧ кожо теҥ алтаарга улай ла ичкери ӧзӧр, бойын јакшы јаны јаар кубултар амадула иштеер ле ончо јаҥыга, јаҥыртуларга ачык ла јилбиркек болотоны сӱреен керектӱ. Бӱгӱнги бичимелдиҥ ээзи Урсулина Татинаныҥ јӱрӱмдик кычырузы «Кыймыктанган кижи кыр ажар», эмезе «Кыймыгы јогынаҥ — јӱрӱм јок». Ол једимдӱ, ачык јолду аргачы, балдары кӧп эне ле јарлу, танылу јондык ишчи. Ӱзеери ол сӱрекей кеберкек, керсӱ јиит келин, бойыныҥ чыккан-ӧскӧн кичӱ тӧрӧлин, Алтайын, недеҥ де артык сӱӱйт. Бойыныҥ калыгыныҥ тилин, культуразын, јаҥжыгуларын чеберлеп-корып алары, Алтайыныҥ ичкери ӧзӱми учун ӧзӧк-бууры сыстап јӱрет.

Москва—Питер—Горно-Алтайск

Бистиҥ республиканыҥ тӧс калазында Урсулинаны «Сити» деген кафе-бардыҥ ээзи, башкараачызы деп јаан-јаш јакшы билер. Бу јакшынак, эптӱ, јарык кафе-бар кӧп улустыҥ сӱӱген, јараткан јери. Ол 12 јыл мынаҥ кайра ачылган. Бӱгӱнги кӱнде Горно-Алтайскты «Сити» јогынаҥ сананып та болбозыҥ. Аргачы келин бойыныҥ турумкайыла, јана баспазыла, амадаганыла јаан эмес калада мегаполистиҥ ийдезин, тыныжын кӧргӱзип, јӱрӱмде иштедери чокым керек, алтам деп јап-јарт кӧргӱзип салды.
Шак бу керекте ченемелдӱ аргачыга Москвада бойыныҥ ӧйинде алган ӱредӱзи ле иштеги ченемели јаан болужын јетирген. Ол Россияныҥ Калыктар најылыгыныҥ университедин (РУДН) талдама бийик темдекле божодып, «калыктар ортодогы колбулар» деген специальностьты алган. Ол ло ӧйдӧ Урсулина кижиге барып, јаан кызын тапкан. Бойыныҥ билезиле Санкт-Петербургта јаткан, је 2005 јылда Татиндер Алтайына јанар деп шӱӱлтеге келген.
— Качан эш-нӧкӧримди бери ишке кычырарда, бис бир де кичинек алаҥзыбай, тӧрӧлиске кайра бурулганыс — деп, Урсулина куучындады. — Кӧп улус алаҥ кайкап, бисти оҥдобогон: Питерде ӱч јыл јадып, бисте јакшы аргалар болордо, нениҥ учун кӧчкӧн болотон деп. Бӱгӱн мындый сурактар чыкпай турганы јакшы.
Куучын-эрмегис ӧйинде олор кызычагын ла база ак-јарыкка келетен балдарын јаанактарыныҥ-тайдактарыныҥ јанында амыр-энчӱле, јылула, сӱӱшле, сӱӱнчиле толо айалгада ӧскӱрер, таскадар деп кӱӱнзегени, амадаганы керегинде ол ачыгынча айтты. Нениҥ учун дезе јаан калада кӧп сабазында кижиниҥ јуук улузыла, бойыныҥ культуразыла, тилиле колбулар јылыйат.
Ончо ло энелер чилеп, Урсулинага бойыныҥ балдарын азырап, таскадып-ӱредери агару кереги болгон — јаан кызыныҥ кийнинеҥ ол уулчагын тапкан. Болчомдоры садикке барган кийнинеҥ јиит энениҥ алдына «нени эдетен?» деген сурак тура берген. Ол тужында алкы бойына ла керектӱ та нени де эдер керек деген кӱӱн-тап болгон. «Качан университетте јаан курстарда ӱренип турарымда, мен та кемге де иштебезим, бойымныҥ керегимди ачарым деп бек шӱӱп алгам. Је онызы кандый иш болотонын чокым јарт билбеген эмейим.
Эш-нӧкӧримле куучындажып-јӧптӧжип, ол суши-барды ачып иштедер деп шӱӱген. Ол ӧйдӧ бу сурак кӱнниҥ сурагы болуп, курч турган — тергеениҥ тӧс калазында јопон курсак-тамакла колбулу бир де заведение болбогон».

Эҥ баштапкы суши-бар

Урсулинага јондык курсак-тамактыҥ јаҥы туразын ачарга оныҥ ӱренип јӱрген јылдарындагы иштеген ижи болушкан. Студент тужында јиит кыс, ада-энезине эмеш те болзо јеҥилте эдип, бош ӧйин суши-ресторанда иштеерге келиштирген. Ада-энезине дезе база бир кызын, Урсулинаныҥ сыйнызын, ӱредер керек.
Суши-бар бойыныҥ нак командазыла сӱрекей јакшы јер болгон. Бӱдӱн-јарым јылдыҥ туркунына ӧткӧн ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ шылтузында ол кӧпкӧ ӱренген. Ижи једимдӱ аргачы јашӧскӱримге сӱӱген јилбӱзин бир де таштабазын, тасказын, иштезин деп бойыныҥ јӱрӱмдик јӧп-сӱмезин айдат. Айса болзо, ол јилбӱ келер ӧйдӧ тӧс ижи-профессиязы болуп айабас.
2010 јылда тергеениҥ эл-јонына јаан сӱӱнчи болуп, Горно-Алтайскта «Сити» деген баштапкы суши-бар ачылган. Ол, јада-тура, беш столду оогош, эптӱ заведениедеҥ је ле деген элкем-телкем, јайым јер боло берген. Ондо ишмекчи туштажулар, корпоративтер ле о.ӧ. ӧткӱрилген. 12 јылдыҥ туркунына суши-барга башка-башка шылтактардаҥ улам бир јердеҥ база бир јерге кайда да ӱч катап кӧчӧргӧ келишкен болор. Је ӧктӧм, бекем ӧзӧктӱ, эрчими тыҥ башкараачыныҥ ла оныҥ чындык командазыныҥ шылтузында суши-бар кафе-бар болуп ӧзӱп јаранат. Бу кафе-барда јылдыҥ кандый ла ӧйинде улус кӧп.
— Кафелердиҥ, ресторандардыҥ тыш јаны кандый болот не? Амтанду курсак-тамак, эптӱ, улус бар, айдарда, ончозы јакшы, јарамыкту болот по? Је «ич јанындагы кухня» керегинде кем де билбес — деп, Урсулина куучынын улалтат. — Мында дезе иштеер улустыҥ (кадрлар), сервистиҥ, курсак-тамактыҥ сурактары… Бис орой тӱнге јетире нон-стоп ээжиле иштейдис.

Эҥ ле учурлузы — улус

Горно-Алтайсктагы баштапкы кафе-бар сӱрекей јаан уур-кӱчтерге пандемия ӧйинде учураган. Је ол ӧскӧ заведениелер чилеп ок бӧктӧлбӧгӧн. Башкараачы озо ло баштап бойыныҥ ишчилерин ле чӧкӧтпӧс керек деп оҥдогон. Кандый да айалгада ончозында ижемјиниҥ одычагы ӧчпӧй кӱйген. Тӱҥей ле ончо неме ордына тура берер деген ижемји ийде берген.
— Эҥ ле кӱчи — бойыҥныҥ ижиҥе, ӧмӧлигиҥе бӱдӱмјини, ижемјини јылыйтпазы. Керек дезе качан бойыҥ кезикте бойыҥа да бӱдӱнбей турган ӧй болзо. Је Алтай-Кудайга алкыш-быйан, ончо неме араайынаҥ келижип барды.
Кажы ла башкараачыда чылап, ондо бойыныҥ ордынчылары, администраторлоры. Шак олор «Сити» тӧзӧлгӧнинеҥ ала мында иштеп јат. Оныҥ учун јиит энениҥ графиги ныкта да болзо, эш-нӧкӧри Эжерле, балдары Тайанала, Айастанла, онойдо ок кичинек Анитала кожо болотон ӧй келижет, табылат. Олор акту кӱӱндеринеҥ јорыктап јӱргилейт, спортло тазыктырынгылап, јилбиркеп ӱренгилейт. Урсулинаныҥ бойыныҥ јилбӱлери — кырлар јаар барары, спорттыҥ бијелери, туулык чана.
— Бойымныҥ билеме, эш-нӧкӧриме јӧмӧлтӧ-болужы, сӱӱген ижимде иштеп јӱргеним учун быйанду јӱредим. Онойдо ок «Ситиниҥ» јаан ла нак ӧмӧлигине кандый да айалгада чындыгы учун база јаан быйаным.

Altai woman Урсулина

Общепитле колбулу ижинеҥ башка аргачы келинниҥ кӧп ӧйи јондык ишке барат. Качан Москвада ӱренип турарда, Алтай Республикадаҥ барган студенттердиҥ јерлежӱзиниҥ президенти болгон. Урсулина кандый ла ишти тӧзӧп, башкарып билериниҥ, кандый ла улусла текши тилди табып билериниҥ шылтузында тергеениҥ «Женщины Алтая» — «Алтайдыҥ эпшилери» деген јондык организациязыныҥ башкараачызы С. Е. Полетаевала, тоомјылу эпшилер С. В. Тундиновала, Т. Н. Туденевала, Т. К. Бабрашевала танышкан. Шак бу улус тергееде эпшилердиҥ јаан кыймыгузын тӧзӧӧр иштиҥ чике бажында тургандар. Јиит аргачы бу организацияныҥ јашӧскӱрим бӧлӱгине кычырылган ла республиканыҥ адынаҥ Россияныҥ Эпшилериниҥ биригӱзинде болуп, ондо Е. Ф. Лаховала, ороонныҥ башка-башка талаларындагы турчыларыла туштажып куучындажарга келишкен.
— Бу јаан ийделӱ организацияныҥ бӧлӱгиниҥ турчызы болгоным меге јаан ырыс. Ол бойына јашӧскӱримди акту кӱӱнинеҥ кычырат. Бу ишти мен јолду иш деп кӧрӧдим. Мен ӱйелер ортодогы колбулар учун. СЖР-дыҥ талалык организациязы јаҥыскан балдарын азырап јаткан энелерди, адаларды, ӧскӱс балдарды јӧмӧп болужары јанынаҥ јаан ишти ӧткӱрет. Мен бойым да ченемелимле ӱлежерге белен. «Алтайдыҥ эпшилериниҥ» јиит ӱйениҥ улузыла колбу тудаачызы болор аргам бар.
Урсулина Инстаграмда бойыныҥ бӱгин Altai woman (Алтай эпши) деген никле апарат. «Ыраак аймактардагы аргачыларга болужар армадула ончо ло јетирӱлерди угарга, таныжарга чырмайадым. Јетирӱлер бӱгӱнги кӱнде јӱрӱмниҥ тӧзӧгӧзи деп айдарга јараар. Темдектезе, меге бу јылдыҥ кандык айында Progect Management деген программа аайынча ӱредӱниҥ тӧс јериниҥ баштапкы бӧлӱк-потогына кирер ырысту учурал келишкен — деп, Урсулина куучындады. — Мында бизнестиҥ, јондыктыҥ, госслужащийлердиҥ чыгартулу улузы теҥ-тай ӱренген. Мында бойыныҥ ижиниҥ устарына, база проектный менеджменттиҥ шылтузында јаан једимдерге јеткен улузына јилбиркеткен сурактарды берерге сӱрекей јарамыкту арга, айалга болгон. Ӱредӱлӱ тӧс јер муҥ километрлерди ӧтпӧй јадып, мында ла телекейлик кемдӱ бийик, тереҥ ӱредӱ берет».
Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ аргалары аайынча тӧс јердиҥ јӧмӧгӧниле ӱредӱлӱ тӧс јерди божоткондордоҥ ассоциация тӧзӧӧр шӱӱлте јарадылган ла оны Урсулина башкарат. Ол ӱренерге кӱӱнзегендердиҥ ончозын кычырып, олордыҥ нак командазына кожулзын деп баштанат. Шак ла биригӱде, ӱйелер колбузында, ачык-јарык болорында ченемелдӱ аргачы тергеениҥ ичкери ӧзӱмин кӧрӧт.
Эрчимдӱ иштӱ башкараачы онойдо ок «Ару Алтай» деген ӱлекерде волонтер ло «Алтайдыҥ эпшилери» РОО-ныҥ турчызы Инна Муклаевала кожо тергеениҥ экологиязын ла ар-бӱткендик аргаларын, байлыгын корып аларында акту кӱӱнинеҥ туружат.
Адакыда, Урсулинага једимдӱ јолыҥ јаантайын ачык болзын деп кӱӱнзеери артат.

Ай-Тана Торбокова