Алтайдын Чолмоны

«Алтайдыҥ Чолмоны» најыларын јууйт

10.06.2022

Республикан газеттиҥ 100 јылдыгыла колбой аймактардагы туштажулар улалып туру. Баштапкы туштажу Кан-Оозы аймакта кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧдӱп калган. Ээчий туштажу кичӱ изӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде Оҥдой аймакта ӧткӧн. «Чолмончыларды» ла ӧскӧ дӧ кычыртулу келгендерди јуртка кирердеги стеланыҥ јанында аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Анатолий Атаров, Оҥдойдыҥ культишчилери ле «Эҥир јылдыс» ӧмӧликтиҥ јаҥарчылары уткуган. Канча кӱнге јааш, соок болгонын ајаруга алзабыс, бу кӱн теҥери айазып, туштажуга јакшы айалга тӧзӧлгӧн. Туштажу оноҥ ары Культураныҥ байзыҥында улалган. Мындагы фойеде 100 јылдык тӱӱкилӱ газетке, Чуйдыҥ јолына ла «Башпарак» бӱкке учурлай байлык кӧрӱлер тургузылган.

Кӧдӱриҥилӱ кӱӱ јайылып, сценага «Эҥир јылдыс» ӧмӧлик чыгып, јаҥарыла туштажуны ачкан. Олорды ээчиде сценага «АЧ» газеттиҥ јуукта тӧзӧлгӧн «Кандыгаштар» ӧмӧлиги чыгып, туштажу-јаҥарын сыйлаган. Јиит кожоҥчы Байнур Хабаров кожоҥын сыйлаган кийнинде, туштажуны ӧткӱреечилер Саид Бабанов ло Эмина Кудачина сценага Анатолий Атаровты ла «АЧ-ныҥ» баш редакторы Светлана Триянованы кычыргандар. Анатолий Сергеевич уткуулду сӧзинде республикан газеттиҥ тергеениҥ јадын-јӱрӱминдеги, ичкери ӧзӱминдеги јаан учурын темдектеген. Онойдо ок газеттиҥ ӧмӧлиги чакла тӱҥей ӧйдиҥ туркунына областьтыҥ, соҥында республиканыҥ культуразыныҥ, тӱӱкизиниҥ, калыктыҥ тилиниҥ ӧзӱмине ле јаранып барарына јаан камаанын јетиргенин айткан. Журналисттердиҥ ижин ол бийик баалап, «чолмончыларга» јозокту ла каруулу ижинде курч калам кӱӱнзеген.
Светлана Вячеславовна туштажу тӧрӧл аймакта ӧдӱп турганын темдектеп, баштапкы туштажу Кан-Оозы аймакта ӧткӧнин эзеткен. «АЧ-да» тургуза ӧйдӧ аймактаҥ кӧп улус иштеп турганын айдып, олордыҥ аттарын адаган. Олор Кырчын Яшев, Эмина Кудачина, Алтынай Толкочокова, Арчынай Арбакова, Лариса Клешева, Светлана Кыдыева, Алтынай Бабаева, Клара Пиянтинова, Сурайа Санакова, Арутай Адаров. Ол онойдо ок Оҥдой аймактыҥ эзен-амыр да, ортобыстаҥ јӱре берген де атту-чуулу бичиичилериниҥ, билимчилериниҥ ады-јолын база адаганы оморкодулу болгон. Баш редактор Оҥдой аймактыҥ газеттиҥ корреспонденттерин ыраак јол-јорыктарга узак јылдарга тартып, каруулу иштеген тискинчилерин база адаган: Анатолий Михайлович Термишев, Михаил Яковлевич Сюрюлов, Валерий Васильевич Туденев ле ӧскӧлӧри де. «АЧ-ныҥ» кӧп саба редакторлоры база Оҥдой аймактаҥ: Татьяна Николаевна Туденева, Иван Итулович Белеков, Айсулу Мереевна Кыйгасова. Тургуза ӧйдӧ газетти башкарып турган С. В. Триянова база Оҥдой аймактаҥ.
Сценага ады јарлу кӱӱчи, кожоҥчы Эркемен Епишкин чыгып, газеттиҥ ӧмӧлигин учурлу јылдыгыла уткуган. Ол сӱреен сӱрлӱ јазалган икилизиле ойноп, ӧмӧликке јаҥар айдып берген. Эркемен Епишкин бойыныҥ ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тӧзӧп ӧткӱрген «Кӱмӱш кайырчак» конкурсыныҥ туружаачызы ла јеҥӱчили болгон эди.
Уткуулду сӧзин Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Аткыр Олегович Амыев айткан. Ол газеттиҥ эл-јондыкта ла тергеениҥ јӱрӱминде учурын темдектеп, газеттиҥ ӧмӧлигин 100 јылдык юбилейиле уткуган. «Газет бистиҥ јӱрӱмисле јаштаҥ ала колбулу, ол јаҥыс ла јетирӱлер, солундар јетирет эмес, је ол культурабыс, тӱӱкибис, тилибис» – деп, јолду темдектеген. Ол тергеениҥ парламентиниҥ эрчимдӱ депутады болгон, газеттиҥ јайалталу журналисти, јерлежи С. К. Кыдыевага чечектер сыйлаган.
Сӧс «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте узак јылдарга иштеген ле оныҥ баш редакторы болгон Татьяна Туденевага берилген. ««Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» 100 јылдыкка улалган салымы ол тергеебистиҥ салымыла тудуш, тергеебистиҥ ончо керектери, карыкчалду да, сӱӱнчилӱ, ырысту да ӧйлӧри – ончозы ла газетте бичилген, тӱӱкиде арткан. Баштапкы ла «Кызыл Солун Табыш» деп адалган газет јаҥы јӱрӱм башталганына, калыкты бичикке ӱредерине, культуразын бийиктедерине учурлалган бичимелдер јарлаган. Газеттиҥ аттары башка-башка ӧйлӧрдӧ солынганынаҥ да, ол тоодо «Алтайдыҥ Чолмоны» деп 1948 јылда адалганынаҥ да кӧрзӧбис, газеттиҥ, јеристиҥ тӱӱкизи колбулу барганы сезилет. Бӱгӱнги кӱнде интернет, јӱзӱн соцсетьтер таркаган ӧйдӧ газеттиҥ тиражы астап турганы карыкчалду. Алдында јылдарда газетке бир ле кӱнде јурттардагы корреспонденттеристеҥ 20 кирези самаралар келетен. Ондый болордо, газетте тергеениҥ ончо ло аймактарында, јурттарында солундар јарлалатан» деп, Т. Н. Туденева айткан. Ол онойдо ок алдындагы ӧйлӧрдӧ Оҥдой аймактаҥ газетке эрчимдӱ бичиген јурткорлорды адаган. Адакыда ол јерлештерине бек су-кадык, ичкери ӧзӱм ле амыр теҥери кӱӱнзеген.
Оноҥ ары АР-дыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели, АР-дыҥ ветерандар совединиҥ јааны Борис Кӱндӱлеевич Алушкин сӧс алып, республиканыҥ тӧрӧл тилле чыгып турган газединиҥ тӱӱкизине, оныҥ мынаҥ арыгы салымына ајару эткен. Ол узак јылдарга газетле колбузын ӱспеген ветеран Мария Соколовна Кудачинованы Журналисттердиҥ биригӱзиниҥ темдек-знагыла кайралдаган. Онойдо ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазыныҥ ишчизи, алдында газетте иштеген Нина Михайловна Садаловага, јурткорлор Зинаида Таныевна Атаровага, Солтой Нарынович Тугудинге, Александр Таспашевич Урбановко, аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Анатолий Сергеевич Атаровко ло газетте иштеп јӱрген Эмина Владимировна Кудачинага федерал учурлу Быйанду самаралар табыштырган.
Мария Соколовна 50 јыл кайра «АЧ-да» корректор болуп иштегенин эске алынып, кепке базылган сӧстиҥ учуры, тоомјызы јаан деп айткан. Оныҥ учун газеттиҥ алтай тилдиҥ «арузы» учун каруузы бийик болгонына ајару эдип, тӧрӧл тилди ӧскӱреринде, јаш ӱйени тилле јилбиркедеринде учуры јаан деген. Ветеран ӱредӱчи, јурткор М. С. Кудачинова газеттиҥ ӧмӧлигин уткуп, база да 100 јылга, оноҥ до ары ӧйлӧргӧ ижи улалзын деп кӱӱнзеген. Зинаида Таныевна сӧс айдып, Мария Соколовна Оҥдойдыҥ бастыра балдарыныҥ ӱредӱчизи деп темдектеген. Ӱредӱчи балдардыҥ чӱмдемелдерин тӧрӧл газедине аткарып, олордыҥ газетке, кепке баскан сӧскӧ, тӧрӧл тилине тоомјызын, јилбӱзин, сӱӱжин тыҥыткан кижи. «Сананган санаагар ойгор, кӧрӱм-шӱӱлтегер тереҥ, ыраак болзын, айткан сӧзигер алкышту, чечен болзын, кӧксигерде кӱӱнигер ак, јалакай болзын, колдороор слердиҥ иштеҥкей болзын, койдый семис, койондый јӱгӱрӱк болугар» – деп, «чолмончыларга» баштанып, акту јӱректеҥ алкаган.
Јуулгандар оноҥ ары јилбилӱ слайдтаҥ газеттиҥ тӱӱкизиле, оныҥ ишчилериниҥ бӱгӱнги кӱнде республикада јаан учурлу болуп улалган керектердиҥ баштаҥкайларын эткениле, ӧскӧ дӧ јетирӱлерле танышкан.
Оноҥ ары тӧргӧ јурткорлор, узак јылдарга газеттиҥ кычыраачыларын аймактыҥ, тӧрӧл јуртыныҥ солундарыла, бойлорыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтелериле таныштырып, солун бичимелдерин бичип турган улус кычырылган. Ондый улустыҥ тоозы кӧп тӧ болзо, туштажуга келгендери Борис Михайлович Киндиковко, Раиса Сергеевна Урбановага, Ольга Бедесовна Шинжинага, Зоя Казакпаевна Кокулековага курлар курчалып, сыйлар табыштырылган. Онойдо ок газеттиҥ баш редакторы С. В. Триянова бу улуска газедин бийик баалап јӱргендери, ого јилбилӱ статьяларын бичип тургандары учун алкышту сӧстӧрин айдып, Быйанду самаралар табыштырган. «Алкы бойыгарга бек су-кадык, билегерге, бала-баркагарга амыр-энчӱ, ырыс-кежик кӱӱнзейдим! Кӧп јылдардыҥ туркунына тӧрӧл газетле колбугар мынаҥ да ары улалар деп иженип турубыс. 100 јылдыкка учурлалган туштажуларыс «Алтайдыҥ Чолмоны» најыларын јууйт» деп адалып турганы учурлу. Бис слерди «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» антыгарлу најылары деп чотойдыс, газеттиҥ эжиги јаантайын слерге ачык. Ак айастаҥ алкышту, кӧк айастаҥ курчулу јӱрӱгер!» – деп, баш редактор олорго акту кӱӱнинеҥ кӱӱнзеген.
Газеттиҥ најылары, јурткорлор удура сӧстӧрин база айдыжып, ӧмӧликти уткуган ла сыйларын табыштырган. Любовь Николаевна Шалтагачева уткуулду сӧзинде тӧрӧл газетти энези озодоҥ бери кычырып келгенин, «Карамайдыҥ кызы кандый санаалу!» – деп, айдып отуратанын эске алынган. Энези онойдо РФ-тыҥ нерелӱ журналисти Светлана Карамаевна Кыдыеваны айдып турган деп, јарлу јерлежине сыйын табыштырган. Ол онойдо ок Михаил Папашевич Тарпаковты, Семен Кулунович Танытпасовты, бӱгӱнги кӱнде ортобыста јок Галина Николаевна Чараганованы ла Василий Айачинович Тоеновты курч каламду журналисттер деп адаган. Любовь Николаевна онойдо ок Петр Урматович Тохнинге сыйын табыштырып, пединститутта ӱренерде, эш-нӧкӧри Владимир Шалтагачевле кожо самбо кӱрештиҥ ичкери барар јолыныҥ бажында турган ла тазыктырынган деген. Јуукта П. У. Тохнин спортчы нӧкӧри керегинде газетте эске алынып бичигенин быйанду темдектеген.
Тӧргӧ почта таркадаачылар Светлана Геннадьевна Шадрина, Эмилия Ильинична Сомоева, Анастасия Сергеевна Чараганова, Лариса Савельевна Езрина ла Елена Эдуардовна Данилова кычырылган ла сыйлар табыштырылган. Олордыҥ кӧбизи келбегени карам… Оноҥ ары јайым микрофон јарлалып, кӱӱнзеген улус газеттиҥ ижи керегинде шӱӱлтелерин айдышкан. Кӧп сӧстӧрин, шӱӱлтелерин анчада ла тӧрӧл газетти узакка кычырып јӱрген де, ого бойлорыныҥ бичимелдерин, чӱмдемелдерин аткарып турган да улус айдышканы солун болгон.
Оноҥ ары туштажу улалып, тӧргӧ газеттиҥ антыгарлу најылары кычырылган. Тӧргӧ Айдар Унатов, Артем Пиянтинов, Сергей Тобоев, Айдыҥ Дедеев, Максим Кухаев, Байрамчы ла Алып-Манаш Епишкиндер кычырылган. Кезик улус келбеген учун, бу улустыҥ тал-ортозы ла чыккан, олорго курлар курчалып, сыйлар табыштырылган. Ондый да болзо, олор керегинде кычыраачыларга айдып койорго турубыс. Айдар Унатов ло Артем Пиянтинов јашӧскӱрим ортодо тӧрӧл газедине бичитсин деп кычыру эдип, јуртыныҥ улузына газет бичиткендер. Максим Кухаев кышкыда Оҥдойдо «АЧ-ныҥ» кубогына хоккейле маргаанныҥ баштаҥкайын эткен ле бийик кеминде тӧзӧп ӧткӱрген. Епишкиндер газеттиҥ бастыра ла керектеринде, туштажуларында болужып турушкан улус. Коркобы јурттаҥ Айдыҥ Дедеев јиит спонсор болзо, Сергей Тобоев узак јылдарга «АЧ-ныҥ» керектерине алтай аш-курсакла болужат.
Онойдо ок аймактыҥ јурт јеезелериниҥ јаандарына база сӧс берилип, олор газетте иштеп јӱрген јерлештерине сыйлар табыштырганы ла уткуулдарын айдышканы оморкодулу болгон.
Тӧргӧ «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» ӧмӧлиги кычырылган ла олорго курлар курчалган кийнинде, Арслан Абудов газеттиҥ гимнин кожоҥдогоны сӱреен сӱӱнчилӱ ле оморкодулу болгон. Оныҥ сӧстӧрин газеттиҥ 95 јылдыгына уткуй, газеттиҥ бир канча журналисттери ӧмӧ бичиген ле кӱӱзин бу јууктарда Александр Трифонов чӱмдеген.
Кӧдӱриҥилӱ туштажуныҥ кийнинде кӱндӱ-кӱрее ӧдӱп, куучын-кумый ондо улалган.

PS: «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлиги туштажуны тӧзӧп ӧткӱрген ле ондо эрчимдӱ турушкан улуска јаан быйанын айдат. Ол тоодо аймактыҥ јааны Эдуард Михайлович Текеновко, оныҥ ордынчызы Анатолий Атаровко; аймактыҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны Ринат Малчиевке; аймактыҥ Культура туразыныҥ јааны Лолла Монголовага; аймакта культураныҥ тӧс јериниҥ јааны Сырга Садрашевага; кӧрӱлер тургускан улуска: архивтиҥ јааны Надежда Бабановага, библиотеканыҥ директоры Лариса Бабановага, тӧс библиотекада балдардыҥ бӧлӱгиниҥ баш библиотекари Людмила Чекурашевага; «Урсул» деп албатылык ӧмӧликке (башкараачызы Азамат Малчиев); «Эҥир јылдыс» (башкарачызы Лилия Еркинова) ла «Бай Каан» (башкараачызы Кристина Тайтыкова) ӧмӧликтерге; бијениҥ «Ырысту» ансамблине (башкараачызы Лейла Малчиева); кожоҥ-јаҥар сыйлаган Эркемен Эпишкинге, Андрей Чадинге ле Арслан Абудовко, газетте иштеген Ратмир Танытпасовко, ӱлгерлер айткан уулчактар Мерген Колондинге ле Арсен Жумабаевке ле јурт јеезелердиҥ јаандарына. Туштажуныҥ спонсоры «Алтай Талкан» ООО-ныҥ башкараачызы Дана Кыхыевага база јаан быйан айдадыс.

Нина Бельчекова
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары