Алтайдын Чолмоны

Јӱс јажын уткуган ӧрӧкӧн

10.01.2023

Быјыл чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде Оҥдой јуртта јаткан Екатерина Васильевна Ченчулаевага (кыс ӧбӧкӧзиле Саруева) 100 јаш толуп јат.

Ӧрӧкӧн эмдиге озогызын куучындаган, телевизорын караган, санаа-сагыжы јарык, балдарыныҥ кичеемелинде јӱрет. «Кайран адамды, кайын энезиле кожо јарым чактаҥ ажыра јуртаган слердий кижи бар не…» – деп, Галина Григорьевна ла Семен Сергеевич Тузачиновтордыҥ курч тилдӱ омок кызы Эркелей адазыла аҥдыжып кокырлаарда, «Кӱйӱ болуп јӱрген бу ӧйгӧ кайын энебис ле мен бир катап кечире эрмек айдышпаганыс, мындый улус бар не?…» – деп, адазыныҥ айтканы биледе кокыр куучын болуп калган.
Сӧс келижерде, Саруевтердиҥ угында Екатерина Васильевна 100 јаштаҥ ажыра јӱрген экинчи кижи болор. Калыгыстыҥ чактаҥ ажыра ӧйгӧ ӧдӱп келген тӱӱкилик јолы: кызалаҥду да, королтолу да, једимдӱ де ӧйлӧри бу билениҥ салым-јолында иле.

Озодо, каан јаҥы ӧйинде, Кан-Чараста, Јодралу деген јерде мӱркӱт сӧӧктӱ Сару деген кам кижи јуртаган эмтир. (Ӧбӧкӧзиниҥ сӧӧгин, Екатерина Васильевна Ченчулаеваныҥ айтканы аайынча, «мӱркӱт» ле деп бичип турум, эмдигизиле, байла, меркит). Кам улус бойлоры ортодо кӧрӱшпес, кӱчиле кемјижип, јаантайын тартыжып јадатаны чӧрчӧккӧ кирген эмей. Сару айылдаш камла мынайып тартыжып, «јидиртип» божогон. Тӧрӧӧндӧри оныҥ јаш ӱйин, ус ла иштеҥкей келинди, јурттаҥ чыгарбас деп карындажына отургузарга сананган болтыр. Је келин мыныла јӧпсинбей, кичинек уулчагын адына учкаштырып, Оҥдой јаар качкан. Таныш-кӧрӱш те, тӧрӧӧн-тууган да јок бу јерде кору сурап, ол серкпеге барганын сананза, Алтайыста орус улус кӧптӧп, Оҥдойго кресттӱ јаҥ једип келген ӧй. Абыстар алтай улустыҥ адаанын алып турган куучындарды ол, байла, јаткан јуртында уккан болор. «Кресттӱ јаҥга тӱжер болзоҥ, корубыска аларыс» – деп абыс келинге айткан эмтир. Ӧбӧгӧниниҥ карындаштары, таҥ атту ӱч кижи, келинди некежип келеле, куру јанган – эмди бу бистиҥ јаҥныҥ корузында кижи, айрып апарар учурыгар јок, кезедӱлӱ керек деген.

Оныҥ кожо келген уулчагыныҥ ады Чапый болгон. Оны крестке тӱжӱрерде, Степан деп ат берген, ӧбӧкӧзи адазыныҥ адыла Саруев деп бичилген. Оҥдойдо Саруевтердиҥ ук-тукумы мынайда башталган. Јӱс јаштаҥ ажыра јӱрген кижи дезе – шак бу качып келген келин, «мениҥ наанам» деп, Екатерина Васильевна куучындаган. Ол Оҥдойдо Саҥ деген којойымга јалданып, алтай тон, чегедек, булгайры ӧдӱк кӧктӧп, курсагын азыранган. Степан кийнинде Василий, Григорий ле Федор деп уулдарлу болгон.
Иштеҥкей ле ус уулдар тере уужап, оны туптап, тон кӧктӧп, тередеҥ сопоктоҥ ала јайгыда кийер ботинка-сандалияга јетире ӧдӱктер эдип, аттыҥ кандый ла јепселин јазап, бойлоры билелӱ болуп, арга-чакту јуртай берген. Бу билениҥ ӱй де улузы сӱрекей ус болгон. «Энем станокло бӧс согуп, оноҥ шабылаган јараш чамчалар, айылды кееркедер бӧстӧр эдип туратан. Ол Мыйтуныҥ кижизи болгон, ады-јолы Арина Васильевна, кыс ӧбӧкӧзи Тазылова» – деп, Екатерина Васильевна куучындаган. Олор Оҥдойдо, Урсул сууныҥ оҥ јарадында, Кӱр-Оозында кырдыҥ эдегинде јаан туралу, малду-ашту јуртаган.

Совет јаҥ ӧйинде, Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн јылдарда Саруевтер Алтайда ады-јолы јарлу улус болгон. Онойдо, Степанныҥ уулы Василий, эмди Екатерина Васильевнаныҥ адазы, колхозторды бириктирип турар ӧйлӧрдӧ мал-ажын, амбар-кажаандарын колхозко табыштырып, улусла кожо Ӧлӧтӱге кӧчкӧн лӧ 1930-чы јылдарда ондо колхозтыҥ председатели болуп иштеген.
Георгий Степанович Саруев ветврач ӱредӱлӱ болгон, 1950-чи јылдарда Кош-Агаш ла Оҥдой аймактарда аймакисполкомныҥ јааны болгон. Ол орус кижи алып, Новокузнецк јаар кӧчкӧн. Саруевтердиҥ угыныҥ бир айрызы бу јерде улалып барган ла эмдиге јетире тӧрӧӧн јигин ундыбай, колбу тутканча.

Василийдиҥ оогош кызы Клавдия Васильевна Саруева Алтайыста баштапкы национальный театрдыҥ актрисазы болгон. Бу театр Москвага Павел Васильевич Кучиякла кожо јол-јорыкту јӱрерде, јанар јолдо ол соокко ӧдӱп оорыган ла канчын јиит ӧйинде Кичӱ Јаламанда Екатерина Васильевнаныҥ колында божогон.
Степанныҥ Федор деген уулыныҥ кызы Александра Саруева 1914 јылда Оҥдойдо чыккан. Мында ок школды божоткон ло оноҥ Ойрот-Турада ӱредӱчилер белетеер техникумды ӱренип божоткон. Ленинградта А. И. Герценниҥ адыла адалган пединститутта ӱренип турарда, јуу башталган ла 1941 јылда бу каланы корыыр тужында шыркалаткан. Алтайына јанып келеле, областной радиокомитеттиҥ редакторы болуп иштеген. Поэт, бир канча ӱлгерлик јуунтылардыҥ ла прозалык чӱмдемелдердиҥ авторы.
Федордыҥ база бир кызы Мария Саруева областьтыҥ јарлу партийный ишчилериниҥ бирӱзи болгон, 1940-1950-чи јылдарда КПСС-тиҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ качызы, албаты депутаттардыҥ областной Совединиҥ эки катап депутады, СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады болгон.

Екатерина Васильевна беш јаштуда энези божогон, јаан удабай јааназы божогон. Адазы 1941 јылда јууга барып, ондо јеҥ јастанган. Федордыҥ уулдары – Вениамин база јууда корогон, Павел черӱде талайчы болуп ла база јууда туружып, шыркадаҥ божогон. Эмди бодозоҥ, канча јиит улустыҥ јӱрӱми јуу-чакта ӱзӱлгениле ук та, калык-јон до јукарган. Ӧскӱс арткан кызычакты Степан таадазы чыдаткан. Екатерина Васильевна баштамы школды Ӧлӧтӱде божоткон. Оноҥ Караколдо алтынчы класста ӱренип турарда, педучилищедеҥ кижи келип, јакшы ӱредӱлӱ балдарды јууган. Ӱредӱчиге ӱредерге талдалган балдарла кожо городко келип, мында эки јыл ӱренген. Је ӱредӱ учун тӧлӧӧр акча јок болуп, ого јанарга ла иштеерге келишкен.

Ада-Тӧрӧл учун јуу башталарда, Оҥдойдо медсестралардыҥ алтыайлык курстары тӧзӧлгӧн. Оны ӱч алтай кыс – Екатерина Саруева, Екатерина Кочеева ла Клавдия Тодогошева ӱренип божоткон. «Сыным кыска учун мени јууга албаган, ӱзеери адам јууда болзын – деп, Екатерина Васильевна эске алатан.
– Военкомат мени Кӱпчегенде школго военрук болуп иштеерге ийген. Мен ол ӧйдӧ 16 јашту».
Ӱредӱчилер јууга барарда, школдо иштеер улус једишпей турган. Јиит кыс Кӱпчегенниҥ, оноҥ Кичӱ Јаламанныҥ школдорында алтай ла орус тилдердиҥ, ботаниканыҥ, зоологияныҥ, географияныҥ да ӱредӱчизи болуп 1945 јылга јетире иштеген.
Јууныҥ кийнинеҥ Екатерина Васильевнаныҥ ижи Оҥдой аймактыҥ Ленинјол јуртыла колбулу. Мында ол баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи, оноҥ пенсияга чыкканча балдардыҥ садында иштеген, оныҥ башкараачызы да болгон.

1946 јылда ол јуудаҥ шыркалу јанган Кутукчы Малчиновло биле тӧзӧгӧн. Олордыҥ уулы бир јаштуда адазы оорудаҥ божогон. Бу уулчак, Александр Малчинов, чыдап, бала-баркалу таада болуп, Оҥдойдо јуртайт.
Кийнинде Ленинјолдо ок јаткан Тудаҥ Ченчулаевле биле тӧзӧп, ӱч бала чыдаткан: кыстары Галина Тузачинова, Светлана Тостоева ла уулы Валерий Ченчулаев.
«Энем, ӱредӱчи кижи, бисти кату туткан, сабап та ийетен. Айылдыҥ ижин ӱзе эдетенис – деп, Галина Григорьевна айдат. – Маала ажын бу 90 јашка јетире бойы салатан, сугарар, одоор улус бис. Курсагын бойы азып алатан. Тийбегер, улустаҥ уйатту дезеҥ, болбос. Балдарыныҥ балдарын, олордыҥ балдарын кӧрӱжип-тудужып, јаантайын болушкан. Эмди ле кулагы јетире укпай, кӧзи јазап кӧрбӧй барды. Је кем јок ло. Бу да кире јӱргенине баш болзын».
Екатерина Васильевнаныҥ балдарын, баркаларын, кӱйӱ-келиндерин кожо-јаба тоолозо, јӱске јууктажа берер болор. Мындый јаан јаш јажаган улус јаҥыс та билениҥ, уктыҥ эмес, је калыктыҥ оморкодузы ла тоомјызы. Энезин, јааназын кичееп јӱрген балдарына быйан.
Ӧрӧкӧнди чыккан кӱниле уткуп, бойына, бала-барказына су-кадык, айыл-јурты амыр турзын деп кӱӱнзейдис.

Светлана Кыдыева