Алтайдын Чолмоны

Ӧс калыктардыҥ тили—ӱредӱчилердиҥ ајарузында

29.11.2017

АР-дыҥ национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитеди ороонныҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ Санкт-Петербургта ӧткӧн баштапкы бастырароссиялык съездиниҥ туружаачылары болгон бистиҥ јерлеш ӱредӱчилерле съездтиҥ турулталары аайынча пресс-конференция ӧткӱрди.

Санкт-Петербургта А. И. Герценниҥ адыла адалган педагогический университетте кӱчӱрген айдыҥ 20-21 кӱндеринде ас тоолу тургун калыктардыҥ тӧрӧл тилиниҥ, литературазыныҥ ла культуразыныҥ ӱредӱчилериниҥ баштапкы бастырароссиялык съезди ӧткӧн.
Бистиҥ республикадаҥ съездте педагогикалык билимдердиҥ кандидады Надежда Тайборина, Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Наталья Санина, Турачактыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстарда куманды тилдиҥ ӱредӱчизи Зоя Ульчиекова, Кебезенниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ чалканду тилдиҥ ӱредӱчизи Нелля Кучукова, Телеҥит-Сортогойдыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Айна Самтакова турушкан.
Олор пресс-конференцияныҥ туружаачыларына ас тоолу тургун калыктардыҥ ӧҥзӱре сурактарына учурлай ороон кеминде јаан учурлу ла баштапкы катап ӧткӧн съезд керегинде элбеде куучындады.
Ороонныҥ 25 субъегинеҥ съездке 350 делегат келген. Олордыҥ тоозында ас калыктардыҥ ӱредӱчилери, таскадаачылары, ӱредӱликтиҥ ишчилери, эксперттер ле методисттер, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы.
Съезд Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ турумкай ӧзӱминиҥ Концепциязыныҥ темдектер кӧдӱриҥилерин бӱдӱрери аайынча ӧткӱрилген.
Таланыҥ делегаттарыныҥ темдектегениле, ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ съездиниҥ амадузы ӧс калыктардыҥ тӧрӧл тилине, литературазына ла культуразына ӱредериниҥ содержаниезин ле ӱредер эп-аргаларын ӱредӱниҥ федерал тергеелик стандарт-ээжилерин јӱрӱмде бӱдӱрип турган айалгада јаҥыртып јарандырары.
Кӧдӱриҥини РФ-тыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы, Саха (Якутия) Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы, РФ-тыҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ӧс калыктарыныҥ Ассоциациязы, А. И. Герценниҥ адыла адалган педагогический университет белетеп ӧткӱрген.
Съездтиҥ ижин ороонныҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ Ассоциациязыныҥ президенти, Госдуманыҥ депутады Григорий Ледков ачкан. Ол уткуулду сӧзинде мында ӧс калыктардыҥ ӱредӱ бӧлӱгиндеги озочылдары, устары јуулганын темдектеди. Оныҥ айтканыла, шак бу улустыҥ колында јаш ӱйениҥ, калыктардыҥ келер ӧйи, салымы.
Онойдо ок делегаттарды Госдуманыҥ депутады Татьяна Гоголева, А. И. Герценниҥ адыла адалган педагогический университеттиҥ ректоры Сергей Богданов, орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ текшироссиялык ассоциациязыныҥ Координационный совединиҥ председатели, Москваныҥ педагогический университединиҥ талалар, калыктар ортодогы ӧмӧ-јӧмӧ иш аайынча проректоры Людмила Дудова уткыдылар.
Пленарный јуунда съездтиҥ туружаачылары кӧп тоолу јилбилӱ јетирӱлерди уккан. Докладтар ӧс калыктардыҥ турумкай ӧзӱминиҥ тӧзӧгӧзи болуп турган ӱредӱ системазына учурлалды. Онойдо ок ороонныҥ бу калыктарыныҥ тилдериниҥ бӱгӱнги айалгазына, тилдиҥ политиказыныҥ ээжилерине, олордыҥ тилдерин, культуразын корып аларына, бу иште ӱредӱликтиҥ учуры јанынаҥ кӧп јолду шӱӱлтелер айдылды. Съездтиҥ ижи оноҥ ары башка-башка ууламјыларлу секцияларда ӧткӧн.
Надежда Тайборинаныҥ айтканыла, съездте эҥ јаан делегация Саха (Якутия) Республикадаҥ—60 кижи болгон. Эвенкиядаҥ 20 делегат келген. Пленарный јуунда јилбилӱ куучынды РФ-тыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Л. Пермакова айткан. Ол анайда ок ӧткӧн кӱрее куучында кӧп тоолу сурактарга тӧзӧмӧлдӱ каруулар берген.
«Ончо талалардыҥ ӧс калыктарыныҥ ӱредӱлик аайынча айалгазы тӱп ле тӱҥей. Мында бойыныҥ айалгазыла, једимдериле јӱк ле Саха (Якутия) аҥыланат—деп, Надежда Байсыновна куучындады.—Нениҥ учун дезе олордо ӧс калыктыҥ ӱредӱлигине ӱредӱ министерствозы јаан ајару эдет. Темдектезе, якуттарда ончо ас тоолу тургун калыктардыҥ балдары ончозы 9-чы класска јетире ӱредер бичиктерле јеткилделген, олор оныла ӱренет. Ӱредер бичиктери госреестрге кийдирилип калган. Бисте дезе 4 лӧ класстыҥ ӱредер бичиктери госреестрге кирген. Jе ондый да болзо, бисте де айалга кем јок. Бис госреестрге алтынчы болуп киргенис».
Ол курч сурактарды алгажын, айалга Якутиядаҥ башка талаларда база ла бир тӱҥей. Ада-энелер балдарын тӧрӧл тилине ӱредер кӱӱндери јок. Кӱӱнзебей турганыныҥ шылтагы ЕГЭ-ле колбулу. Бӱгӱнги кӱнде ЕГЭ бар, айдарда, ада-энелер балдарын тӧрӧл тилине ӱретпес деп, ол бойыныҥ шӱӱлтезин чокымдады.
Надежда Байсыновнаныҥ айтканыла, биске бу ууламјыда тӧзӧмӧлдӱ иштеер керек. Тилди јылыйтсаас, калыкты јылыйтарыс дегенин ундыбагадый. Jе бистиҥ республикада бу ууламјы аайынча ӧткӱрилип јаткан иш бар. Бис экспедицияла да јӱргенис, туба тилди шиҥдеери јанынаҥ иштегенис. Туба укту улустаҥ тилин билери јокко јуук. Анда-мында ас-мас арткан јаан улусла иштеер керек.
Съездтиҥ туружаачылары Санкт-Петербургта ӧс калыктардыҥ тилдериниҥ ӱредер курстарын белетеп ӧткӱрери јанынаҥ куучын-эрмек болды. Оныҥ тӧс јери Москвада болор. Сурактар болзо, олорго чыгарга, баштанарга јараар.
Нелля Кучукова бойыныҥ јетирӱзинде съездте јуулган ӧс калыктардыҥ ук-тӧстӧриле таныжып, олордыҥ эрмек-куучынын јилбиркеп укканы, кӧргӧн-танышкан ӱлекерлер керегинде айтты. Нелля Михайловнаныҥ темдектегениле, ол албатыларда база бистиҥ ле сурактардый курч, ӧҥзӱре сурактар бар. Темдектезе, бис те, ол до калыктардыҥ ӱредӱчилери балдарды бойыныҥ тилдерине ӱредер бичиктери јок болгонынаҥ улам калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгулары, байрамдары ажыра ӱредип јадыс. Турачактыҥ школында балдар алтай тилди 8-чи класска јетире ӱренип јат. Оноҥ ары бойыныҥ, ада-энезиниҥ кӱӱнзегениле.
Айна Самтакова бойыныҥ кӧргӧн-укканынаҥ эткен тӱп-шӱӱлтезин айтты. Айна Вячеславовнаныҥ амадузы республикада тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ съездин, конференциязын белетеп ӧткӱрери. Шак ондо јӱрӱмдик, ӧҥзӱре сурактар кӧдӱрилип, аайына ӧмӧ-јӧмӧ чыгар айалга болор эди.
Зоя Ульчиековага 2019 јылдаҥ ала Якутск калада тудулып иштеер «Арктика» деген школдыҥ ӱлекери јараган ла јилбиркеткен. Бу школдо иштеерге кӱӱнзеген ӱредӱчилер кӧрӱ-маргаанда туружар. Олор тӧрӧл тилин, ӧскӧ ороонныҥ тилин билер учурлу. Мында ӱренерге телекейдиҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ балдары кычырылар. ²ткӱрилип јаткан ишти кӧрзӧ, бистиҥ талага кӧрӧ, ас тоолу тургун калыктардыҥ тилин корып алары јанынаҥ јаан иш ӧдӱп јаткан болуптыр.
Зоя Тимофеевнага съездте куучын айткан улус тилди јылыйтпаска, корып аларга бу ишти детсадтардаҥ баштаар керек деген шӱӱлте јараган. Темдектезе, кӧчкӱн калыктарда—кӧчкӱн таскаадачылар бар. Олор турлудаҥ турлуга јӱрӱп, болчомдорды тӧрӧл тилине ӱредет.
Балдарга бойыныҥ тилиле куучындап, бичип јӱрерге, тилиле оморкоорго, школдо тӧрӧл тилди ӱредерине неделеде 3 час бербей, 5 часты, 2 часты литературага берзе, айалга база да оҥдолор эди деп чокымдады.
З. Ульчиекова Аляскадаҥ бир ук-тӧстиҥ јааныныҥ куучынын темдек эдип айтты. Олордыҥ тили јылыйардыҥ бери јанында болгон. Айдарда, олор бир ӱйениҥ (21 јылдыҥ) туркунына тилин корып, орныктырып алган. Тилин билер он ло кирези кижи болгон. Кийнинеҥ келген ӱйе тӧрӧл тилиле јайым куучындай берген.
Съездте Тӱндӱктиҥ калыктарыныҥ институдыныҥ директоры Л. Б. Гашилова медотлитература јок болгоны јаан сурак деп чокымдаган. Онойдо ок јиит кадрларды белетеери, ӱредерге адылу јерлер берери јанынаҥ база айтты. Jоголорго јууктажа берген тилдерди корыыры, чеберлеери сӱреен јаан ла каруулу керек.
Съездтиҥ делегаттарыла ӧткӧн пресс-конференцияда ӧс калыктардыҥ тилиле колбулу ӱредӱликтеги сурактар аайынча бойлорыныҥ шӱӱлтелерин пресс-конференцияга келген каланыҥ ӱредӱчилери, ӱредӱликтиҥ ишчилери база айттылар. Бу сурактар кажы ла кижини санандырат, санааркадат.

К. ПИЯНТИНОВА