Алтайдын Чолмоны

Калыктар ла мӱргӱӱлдер ортодогы колбулар

30.01.2018

Тергеебистеги башка-башка укту албатылар ла мӱргӱӱлдер ортодогы колбулар аайынча Алтай Республиканыҥ Башчызында, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателинде тӧзӧлгӧн эки советтиҥ јаба јууны бу јуукта ӧтти.

Jуунда бу советтердиҥ турчылары, АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко, АР-дыҥ национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председатели Динара Култуева ла ӧскӧ дӧ окылу улус турушты.
Ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министри А. В. Бондаренко тергеениҥ ӱредӱликте иштеп турган учреждениелериндеги башка-башка укту албатылар ла мӱргӱӱл јаҥдар ортодо колбуларды тыҥыдары јанынаҥ ӧткӱрилип турган ижи керегинде јетирӱ этти. Республиканыҥ кӧп школдорында башка-башка укту балдар ӱренет. Айдарда, кӱнӱҥ сайын солынталарлу јӱрӱмде ӱренчиктерле башка-башка укту албатылар ла мӱргӱӱл јаҥдар ортодо колбулар јанынаҥ иш ӧткӱрери эҥ учурлу сурактардыҥ бирӱзи болуп јат. Текши ӱредӱлӱ школдордо бу ууламјыла таскамал программалар бичилген ле олорды јӱрӱмде бӱдӱрери ајарудаҥ чыкпайт. Балдарла текшироссиялык байрамдар («Албатылар бирлигиниҥ кӱни», «Jеҥӱниҥ кӱни» ле ӧскӧлӧри де) керегинде куучын-эрмекле коштой фотокӧрӱлер, албатылардыҥ аш-курсагыныҥ, кеп-кийиминиҥ кӧрӱлери ӧткӱрилет. Бу учуралда тилдиҥ јаан учуры илеленип чыгат. Республика ичиндеги ӱредӱликтиҥ 182 учреждениезиниҥ 131-де ӱренип турган бастыра јаба 34454 ӱренчиктеҥ 11015 ӱренчик алтай тилди ӱредӱниҥ предметтериниҥ тоозында ӱренет. Ӱредӱликтиҥ 8 учреждениезинде 1884 бала казах тилди талдап алганы аайынча урокто эмес ӱренет.
Оныла коштой школдордо факультативтер ле элективный курстар албатылардыҥ чӱм-јаҥыла, фольклорло, јайаандык иштериле таныштырат. 2012 јылдаҥ ала «Мӱргӱӱл культуралардыҥ ла светский этиканыҥ тӧзӧгӧлӧри» деп урок ӧткӱрилет. 2017-2018 ӱредӱлӱ јылда бу уроктыҥ «Светский этиканыҥ тӧзӧгӧлӧри» деп адалган ууламјызын 2795 ӱренчик талдап алган болзо, «Телекейдиҥ мӱргӱӱл культураларыныҥ тӧзӧгӧлӧри» деп ууламјызын 788, «Православный культураныҥ тӧзӧгӧлӧрин» 288, «Ислам культураныҥ тӧзӧгӧлӧрин» 91 бала талдаган, «Буддий культураныҥ тӧзӧгӧлӧри» деп ууламјыны бир де ӱренчик талдабаган. ФГОС-ко кӧчкӧниле кожо јаан класстарда бу курс «Россияныҥ албатыларыныҥ ич-кӧгӱс культуразыныҥ тӧзӧгӧлӧри» деп адалат.
Албатылар ортодо колбуларды тыҥыдарына јылдыҥ сайын республикан кеминде ӧткӱрилип турган байрамдык кӧрӱлер база камаанын јетирет. Темдектезе, албатылар бијелериниҥ кӧрӱзи «Телекейдиҥ албатыларыныҥ бијелери» деп адалып, эки јылдыҥ туркунына бир катап ӧткӱрилет. Башка-башка тилдерле кожоҥдорды «Мӧҥӱн микрофон» деп кӧрӱде угар арга бар.
НОУ-да балдар бойыныҥ јериле, тӱӱкизиле, чӱм-јаҥла колбулу шиҥжӱ иштериле таныштыргылайт. «Ӧбӧкӧлӧрдиҥ энчизи: корыырыс ла байыдарыс» деп кӧрӱ-выставкада Алтайда јадып турган кажы ла албатыныҥ ижи-тожы кӧргӱзилет.
2016 јылда Алтай Республика баштапкы катап ӱренчиктердиҥ ле студенттердиҥ государствоныҥ тилдерине учурлалган текшироссиялык олимпиадазында турущкан. Республиканыҥ классикалык лицейи аймактар ортодо «Албатылар најылыгы — Россияныҥ кӱчи» деп фестиваль ӧткӱрет.
Алтай ла орус тилдердиҥ кӱндерине, «Чага байрам», «Наурыз», «Масленица» байрамдарга коштоно школдордо ачык уроктор, билим-практикалык конференциялар, спорт маргаандар ӧткӱрилет. В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияда 2015 јылдаҥ ала этнопедагогиканыҥ ла этнокультураныҥ «Байлык энчи» деп тӧс јери иштейт. Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта 2016 јылда «Алтай Республиканыҥ албатыларыныҥ тӧс јери» деп музей ачылган. Балдарды башка-башка укту да болзо, бирлик ле нак болорына таскадар база бир јер музей болуп јат. Оныҥ учун школдордо текши тооло 83 музей ачылды.
Ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер амадула курстар, семинарлар, кандый ла бӱдӱмдӱ кӧрӱ-конкурстар ӧткӱрилет. Алтай тил ле литература, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи ле культуразы деп уроктор методика јанынаҥ Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билимниҥ министерствозы јеткилдеп јат.
Д. А. Култуева Алтай Республика ичинде башка-башка уктулар (мӱргӱӱл јаҥдулар) ортодогы айалга керегинде јетирӱ этти: «Албатылардыҥ ич-кӧгӱс кӧрӱмин байыдарыныҥ, культуразыныҥ ла тилиниҥ ӧзӱмин, олорды чеберлеп аларын кичеериниҥ ле албатыныҥ тап-эриктерин корулаарыныҥ сурактарына јаан ајару «Россия Федерациязыныҥ государстволык национальный политиказыныҥ стратегиялары» деген документте эдилет. Бу политиканы бистиҥ тергееде бӱдӱрери ле оны башкарары јанынаҥ иш ӧткӱрер амадула «Национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитет» тӧзӧлгӧн. Кийнинде кажы ла аймакта комитеттиҥ кижизи тудулган.
Jыл сайын муниципал ишчилерге билгирлерин бийиктедер аргалар берилет. Мында јыл туркунына семинар-практикумдар, дискуссиялу площадкалар, тренингтер ле ишмекчи туштажулар ӧдӧт. Комитет башка-башка укту ла башка мӱргӱӱл јаҥду албатылар ортодо экстремизмди болдыртпазы јанынаҥ иштер ӧткӱрет. Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧбиле 2018 јылда тергеедеги башка укту албатылар ортодогы колбуларды шиҥдеер социологиялык шиҥжӱ иштер ӧткӱрилет. Бу иштерге баштапкы алтамдар эдилип калды.
«Албатылар најылыгыныҥ туразы» ӧткӱрип турган элдиҥ культуразыныҥ ӧзӱмине ууландырылган иштерге 2016-2018 јылдарда тӧзӧмӧл иш јанынаҥ ла акча-манатла јӧмӧлтӧ эдилет. «Албатылар најылыгыныҥ туразы» албатылар ортодо ӧткӱрилип турган «Сокровища Севера» деп кӧрӱ-выставказына, тергеелер ортозында ӧдӱп турган «Диалог народов – диалог культур: межрегиональный аспект» деп этнофорумга, ас тоолу албатылардыҥ туштажуларына, јайаан ӧмӧликтердиҥ ижине јаан ајару эдет. Шак бу учреждениениҥ шылтузында 2012 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде эл культуралардыҥ фестивали ӧткӱрилди.
Бу јылда аҥылу ајару коммерциялык эмес биригӱлерди гранттарла јӧмӧӧрине эдилген. Оныла колбой «Алтай Республика – ӧмӧ-јӧптиҥ јери» деп адалган ӱредӱ-конференция ӧтти. Эдилген иштиҥ уч-турултазынаҥ кӧргӧндӧ, президенттиҥ грантына коммерциялык эмес биригӱлердеҥ берилген угузу бичиктердиҥ тоозы 37,5 процентке кӧптӧгӧн. Коммерциялык эмес 11 биригӱ јеҥӱчилдиҥ адын ададып, текши тооло 17 млн. салковой акчала грант-јӧмӧлтӧ алган».
Алтай Республикада јуртап јаткан башка-башка укту албатылар ортодо ло мӱргӱӱл јаҥдардыҥ колбулары канча јылдарга турумкай артат. Онызын Национальностьтордыҥ керектери аайынча федерал агентствоныҥ ӧткӱрген социологический шиҥжӱзиниҥ турулталары кӧргӱскен.

М. ЯБЫКОВА