Алтайдын Чолмоны

Госдуманыҥ спикерине баштану

27.02.2018

Кочкор айдыҥ 21-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ алтынчы катап тудулган Эл Курултайыныҥ ээчиде ХХХII сессиязы ӧткӧн.

Оныҥ ижинде республиканыҥ 41 депутадынаҥ 35 депутат, анайда АР-дыҥ башчызы Александр Бердников, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев, республикан башкаруныҥ турчылары, республикан комитеттердиҥ, федерал бӱдӱреечи органдардыҥ Алтай Республикада башкартуларыныҥ башкараачылары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ депутаттарыныҥ Советтериниҥ председательдери, јашӧскӱримниҥ парламентиниҥ турчылары, јондык организациялардыҥ ла республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ чыгартулу улузы турушкан.
Сессияда 16 сурак, ол тоодо 7 јасактыҥ ӱлекери кӧрӱлген. Олордыҥ бастыразы ла парламенттиҥ комитеттериниҥ јуундарында озолондыра кӧрӱлген учун сессия ӧйинде кӧп сурактар чыкпаган деп айдар керек.

Депутаттар «Алтай Республиканыҥ бюджедине федерал бюджеттеҥ республикан бюджеттеги дефицитти бӧлӱктеп јабарына бюджетный кредиттер чыгарары керегинде ӱзеери јӧптӧжӱлерди јӧптӧӧри керегинде» јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧгӧндӧр. АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялованыҥ темдектегениле, республиканыҥ федерал бюджетке тӧлӱлериниҥ реструктуризациязы (рассрочказы) ӧткӱрилген соҥында, федерал бюджеттеҥ чыгарылган бюджетный кредиттер аайынча тӧлӱлер мынайда тӧлӧлӧр: 2018-2019 јылдарда кажы ла јылда текши тӧлӱниҥ 5 проценти, 2020 јылда текши тӧлӱниҥ 10 проценти, 2021-2024 јылдарда кажы ла јылда текши тӧлӱниҥ 20 проценти. Мынызы тӧлӱлер аайынча молјуларды ӧйинде бӱдӱрер, анайда ок республикан бюджеттиҥ тӧлӱлерге барып турган чыгымдарын астадар ла тергеениҥ бюджедин турумкай болдырар арга берер. Ольга Завьялованыҥ бу јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧбӧгӧн соҥында республикан бюджетте јылыйтулар болор дегенинеҥ бе кандый, депутаттар јасактыҥ ӱлекерин јӧптӧп салдылар. Республикан бюджеттиҥ федерал бюджетке тӧлӱзиниҥ кеми 981 миллион салковой эмтир.

Парламентарийлер «Алтай Республиканыҥ «Муниципал тӧзӧлмӧлӧрди тӧзӧӧри, аҥылу статус берери ле гран-кыйуларын тургузары керегинде» јасагына кубулталар кийдирери керегинде» республикан јасакты јӧптӧгӧндӧр. Оныҥ ӱлекерин сессияга «Кош-Агаш аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ депутаттарыныҥ Соведи чыгарган. Депутаттардыҥ Совединиҥ председатели Сергей Майхиевтиҥ айтканыла, јасак Тӧбӧлӧрдиҥ ле Телеҥит-Сортогойдыҥ јурт јеезелериниҥ јерлерин Кош-Агаштыҥ јурт јеезезине табыштырар арга берер. Кош-Агаш јурт јаандап, улус јадар туралар тударына керектӱ јерлер једишпей барганынаҥ улам мындый алтамды эдерге келижет. Ӧрӧ адалган эки јурт јеезениҥ јерлери табыштырылган соҥында Кош-Агаштыҥ јурт јеезезиниҥ јерлери 13,2 квадратный километрге јаандай берер. Бу кире кемдӱ јерди тура тударына керектӱ 1200 участокко бӧлиири темдектелет.

Сергей Майхиевтиҥ темдектегениле, Кош-Агаш аймакта 18400 кижи јуртайт. Олордоҥ 11 муҥ кижи Кош-Агаштыҥ јурт јеезезинде. Тура тударына керектӱ участокты аларга очередьте 520 кижи турат. Кош-Агашка табыштырылып јаткан Тӧбӧлӧрдиҥ 460 гектар ла Телеҥит-Сортогойдыҥ 864 гектар јерлери тузаланылбай турган јерлер эмтир.

Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын тергеебисте јасакты буспазын кичеери аайынча 2017 јылда айалга керегинде јетирӱ эткен. Оныҥ темдектегениле, ӧткӧн јылда јаҥ корыыр органдардыҥ ла бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында каршулу керектердиҥ текши тоозы 4,2 процентке јабызадылган. Каршулу керектерди чечери оҥдолгон ло 75 процентке, уур каршулу керектерди чечери 77 процентке јеткен.

2017 јылда эзирикке кылынган каршулу керектер 15 процентке астаган. Калан јуур јасакберимниҥ бӧлӱгинде 14 муҥ бузуш темдектелген. Экономиканыҥ кӧлӧткӧлӱ секторында болгон чыгымныҥ кеми 39 миллион салковойго јеткен.

Прокурор юридический лицолорго болуп турган шиҥжӱлердиҥ тоозы канча катапка астадылганын темдектеген. Ишјалла колбулу тӧлӱлерди астадары аайынча јаан иш ӧткӱрилген. «Мынаҥ озо јылдарда ишјалла колбулу тӧлӱлер миллиондорло чоттолгон болзо, эмди јӱс муҥдарга јетире астадылган» — деп, Н. Мылицын айткан.

Прокуратураныҥ ӧскӱс балдарга јадар јерлер тударына керектӱ акча-манаттыҥ кемин бийиктедер керек деген кӧрӱм-шӱӱлтезин депутаттар јӧмӧп турганы учун быйанду сӧстӧр база айдылды. Мыныҥ шылтузында ӧскӱс балдарга јадар јерлер 15 турага кӧп тудулатан эмтир. Прокурор јаҥ корыыр органдардыҥ ла јаҥныҥ государственный ла муниципал органдарыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи мынаҥ да ары јакшы турулталарлу болорына иженгенин айтты.

Ичбойындагы керектердиҥ органдарыныҥ 2017 јылда ӧткӱрген ижи керегинде јетирӱни Алтай Республика аайынча МВД-ныҥ јааны Павел Гаврилин эткен. Оныҥ айтканыла, јаҥ бузуштарды ла каршулу керектерди болдыртпазына ууламјылалган керек-јарактарга республикан бюджеттеҥ акча чыгарар иш улалган. Каршулу керектердиҥ тоозы 2,6 процентке јабызаган. Граждандардыҥ су-кадыгына каршу јетирер каршулу керектердиҥ тоозы астаган. Бу ок ӧйдӧ улус ӧлтӱрген учуралдар 30-таҥ 38-ке јетире кӧптӧгӧн. Кижини албадаган учуралдар 12-деҥ 20-ге јеткен. Бу болгон каршулу керектердиҥ бастыразы чечилген.

Ӧткӧн јылда кӧп улус јуулган јерлерде 1728 керек-јарак ӧткӱрилген. Эл-јон ортодо јӱрер ээжилерди буспазын јеткилдееринде 281 дружинник ле јаҥ корыыр ууламјылу 35 биригӱ турушкан.

Сессияда кадровый сурактар база кӧрӱлген. Анайып, депутаттар јажытту ӱнберишле Анатолий Донскойды Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ вице-премьерине јӧптӧп салдылар. 35 депутаттаҥ ол учун ӱндерин 23 депутат берген. 9 депутат удура болгон болзо, 3 депутат байа ӱн берер чаазынды ӱреп салган.

Парламентарийлер Майма аймактыҥ 1-кы таҥмалу јаргы участогына јӧптӧштирер јаргычы эдип Мерген Еркиновты, Горно-Алтайсктыҥ 2-чи таҥмалу јаргы участогына Марина Сапунованы молјуларын он јылга бӱдӱрер эдип јӧптӧп салдылар.

Анайда ок Майма аймактыҥ 2-чи таҥмалу јаргы участогына јӧптӧштирер јаргычыныҥ ижине отставкадагы јаргычы Николай Ошлаковты тартып алары керегинде јӧп јарадылган.
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы Госдумага «Аракыны эдип чыгарарын ла оныҥ ӧдӱштирӱзин государство аайлу-башту ӧткӱрери ле аракыны ичерин кирелендирери керегинде» федерал јасакка кубулталар кийдирери керегинде» ӱлекер-проектле чыгар баштаҥкай эткен. Федерал јасак аайынча 2011 јылда РФ-тыҥ субъекттерине аракыныҥ розничный садузын ӱзеери кирелендирер чыдулар берилген. Jе 2017 јылда Госдума ол чыдуларды федерал тӧс јерге кайра табыштырып берген.

Мында куучын алкогольный продукцияныҥ розничный садузына аҥылу некелтелер тургузар арга керегинде ӧдӧт. Ӱлекер-проект аайынча полиэтиленнеҥ, полистиролдоҥ, полиэтилентерефталдаҥ эмезе ӧскӧ полимерный материалдаҥ јазалган ла кеми 750 миллилитр болуштоп-тараларда аракыны садары јербойыныҥ 23:00 саадынаҥ ала 11:00 саадына јетире токтодылар.
Сессия Госдуманыҥ депутаттары Иван Белековко ло Родион Букачаковко федерал јасактыҥ бу ӱлекер-проеги Госдумада шӱӱжилер тушта Алтай Республиканыҥ адынаҥ турушсын деп, база баштанган. Анайда ок РФ-тыҥ ӧскӧ тергеелериниҥ јасакчы органдарына бу баштаҥкайды јӧмӧшсин деген баштану база эдилген.

Калганчы ӧйлӧрдӧ ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ јаргыга олорды јадар јерле јеткилдезин деп суракла баштанары кӧптӧй берген. Jаргылар андый балдарды јадар јерле тӱрген-тӱкей јеткилдезин деген јӧптӧр чыгарат. Мында ол балдар качан учетко тургузылганы ајаруга алынбайт. Мынаҥ улам ӧйинде учетко туруп алган ла јаргыга баштанбаган ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ тап-эриктери бузулат. Мыныла колбой сессия Госдуманыҥ спикерине бу категориялу граждандардыҥ јадар јер алар ээжилерин чокымдаар нормативный акт белетеери керегинде баштану эткен. Сессияныҥ јӧби аайынча бу баштану Госдуманыҥ спикери Вячеслав Володинге, Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигельге ле Владимир Полетаевке, Госдуманыҥ депутаттары Иван Белековко ло Родион Букачаковко ууламјылалган.

Сессияныҥ ижи божогон соҥында парламенттеги фракциялардыҥ јаандарыла пресс-конференция ӧткӧн.

К. ЯШЕВ