Алтайдын Чолмоны

Jаҥжыгуларыла байлык Эре-Чуйым

05.06.2018

Озодо, ӧткӧн чактарда алтай албаты-јонго ак сӱттиҥ учуры јаан болгон. Азый Эре-Чуй јеринде аш, арба-буудай, картошко јок болгон ине. Бу јердиҥ улузы сӱттеҥ белетеген аш-курсагыла аргаданган. Мен бойым да кату репрессияныҥ ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ балазы кижи бойыныҥ ӧйинде база ок сӱттеҥ эткен аш-курсакла аргадангам.

Кату јылдарда улус сарјуны, аарчы-курутты арбынду белетеп, кышка азык белен деп айдатан.
Кӱскиде кӱндер сооп, кыскарып, мал-аштыҥ сӱди тартылып, соолып баштаар. Сооктор тыҥып баштаза, кадыкту сарјуны, эмезе аарчылу сарјуны, оодо чаап, јип баштаар.
Эре-Чуйдыҥ ол ӧйдӧ аргалу-чакту улузы 8-9 карын сарју эдер. Сарјуны койдыҥ кардына сугуп јат. Озо баштап јаш аарчыны тезип кургадар. Койу, кургак аарчыны сары ӱске эмезе сары сарјуга булгап јат. Орто кеминде јадынду улус 3-4 карын сарју белетеер. Аргазы јок улус бир де карын сарју эдип болбой јат.

***
Эки јиит биригип, айыл-јурт тӧзӧп јаткан кӱнде от-энеге баштанып, ырыс-быйан сурап, от-очогын сӱтле ӱрӱстеп јат.
Алтай кижи тойго, кудага барза, ӱӱле ташка сӱт чачып, алкыш-быйан сураар јаҥду.
Аржан-кутук суузына барза, база ак сӱдин апарып, ӱӱле тажына бажырып, быйан сурап, сӱдин чачар.
Сӱттиҥ учуры јаан. Jаандарыс ак сӱттеҥ јаан неме јок деп айдатан. Кандый да јаан кижи, јайзаҥ да болзо, јолды озо сӱт тудунган балага берер. Эжикти ачып, баланы бойынаҥ озо кийдирер. Jаан јашту эр кижи атту келзе, удура базып, адын алып, чакыга буулаар, јакшылажар. Оныҥ кийнинеҥ аарчыны јайып, кургадып салган јайулу аарчыга базып, оны амзаар. Аарчыны амзаган кийнинеҥ айылга кирер. Узун эдектӱ эпши кижи јайуда аарчынаҥ амзап, тоолу аарчыны алаканына јыжа тартып барар.

Jай ӧйинде солун кижи айылдап келзе, јаҥы сӱтке айрак кожуп, быштак эдип, кӱндӱлеер. Эмезе кургак аарчыга каймак-ӧрӧмӧ салып кӱндӱлеер. Айылчы кижи јигенинеҥ артканын курына салып јанар болгон.
Ак малдыҥ ак сӱдинеҥ белетеген аш-курсак аҥчы, малчы-койчы улустыҥ азык-тӱлӱги болгон ине. Аарчы-курут, сары сарју бачым ӱрелер эмес.

Сӱттеҥ айракты, быштакты, эјегейди, иримчикти, каймакты, ӧрӧмӧни, творогты, сырды белетеер. Чегеннеҥ аарчы-курутты, теерди белетеп алар. Чегенди кайнадып, аракызын алар. Кош-Агаштыҥ улузы курутты кӱнге кадыра кургадып јат. Ӧскӧ аймактарда курутты агаш айылда артпакта ыштап кургадат.

***
Алтай албатыныҥ айдаганы, азыраганы ак мал: кой-эчки, ийнек-сарлык, јылкы. Ак малыныҥ сӧӧк-тайагы, ӱйе-сӧӧги база учурлу, байлу. Бу мал-аштыҥ ортозынаҥ койдыҥ сӧӧк-тайагы керегинде куучын кӧп. Темдектезе, кандый бир солун айылчы эмезе тӧрӧӧн-туугандары келзе, кӱндӱӱ-кӱрее эдип кой сойып јат. Койды ӧзӧп, ичин јарып, ичи-кардын арчып јатканча, керзеҥин тиштеп, отко быжырар. Койдыҥ эдин ооктоп-ӱйелеп турганча, керзеҥ быжып калар. Керзеҥди айылда јуулган улус, эл-тӧрӧӧн, койды сойгон кижи амзап, ӱлежип јиир јаҥду болгон.
Эре-Чуйда јуртаган улус бӱгӱнге јетире койды сойып, оныҥ сӧӧк-тайагын ӱйелеп ооктоор, бир сӧӧгин сындырбас. Кош-Агаш аймактаҥ ӧскӧ јерлердиҥ улузы оны малтала кезе чаап, казанга салып јат. Эре-Чуйдыҥ јииттери, јаандарыныҥ, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ ӱреткен аайыла, бу чӱм-јаҥды кӧнӱ улалтат.

Койдыҥ эдиниҥ эҥ ле јаан байлу эди — уча. Учаны той-јыргалду кӱнде кыстыҥ јаан тӧрӧӧниниҥ алдына уулдыҥ тӧрӧӧндӧри тепши эдип салар.

Той-јыргалдаҥ башка да кӱндерде айылга јаан, тоомјылу кижи айылдап келзе, учурлап, уча кайнадып, тепши салар. Учала кожо јарын, јалмаш салып јат. Уча этти, оныҥ байын эске алып тура, јаан улустыҥ айтканы санаама кирди.
Эре-Чуй јеринде Октябрьский революциядаҥ озо Себистей деп јерде Чынат деген ады јарлу јаан бай јуртаган. Бир кӱн эртен тура Чынат кажаада койлорын кӧрзӧ, јоон, талдама деген ириктериниҥ бирӱзи јок. Ол тургуза ла кажааны айландыра ис кескен. Истиҥ аайын тапкан. Ол таҥ атту тургуза ла исти истеп, эки сууны кечкен, Себистей ле Кӧкӧзӧк деген эки тӧӧлди ӧткӧн. Учы-учында Кара-Тал деп јерде Тарката сууныҥ јаказында кыпчак сӧӧктӱ Акчал деген кижиниҥ айлына једип токтогон.

Чынатты Акчалдыҥ эпшизи сӱреен јылу уткыган. Тӧр бажына тӧжӧк салып, «ӧрӧ базып отурыгар, ӧрӧкӧн» деп айткан. Акчалдыҥ эпшизи јаан кара казанга сууны уруп, ириктиҥ белкенчегин ээр-токумныҥ кејимине јайа салып, сӧӧк-тайагын ӱйелеп, учазын кезип кайнаткан. Jаан ӧрӧкӧнгӧ тепшизин салып, кӱндӱлеген.
Эт бышканча, Чынат араай, табылу эрмектежип отурган. Куучын ортозынаҥ кӧрзӧ, очокты айландыра отурган 9 баланыҥ кийген чамча-штандары јыртык.

Акчалдыҥ эпшизи јаан байды тыҥ кӱндӱлеген. Кайнаткан этти арчымакка салып, ӱйдежип аткарган. Акчал бойы ол кӱн айылда јок болуптыр. Чынат адына минип, эпшиге: «Акчал келзе, тургуза ла мениҥ айлыма келип барзын»—деп јакыган.

Оны уккан Акчал байга јеткен. Ол ичинде санааркап, сананып турды, уурдаган ириктиҥ јаргызын эдерге турганын билген. Албагам деп айдар аргазы јок. Jе нени эдетен эди, бойы ла билзин деп, Акчал мык сананды. Чынат база кыпчак сӧӧктӱ. «Мен сени алдыртканымныҥ шылтагы — ат берип јадым, јойу баспа. Кой терезинеҥ эткен тонды кийип јӱр. Эки бозулу сарлыкты, бир чарды берерим. Чарды сойып јигер. Сарлыктарды саап, балдарыҥды азыра» — деп јакып, Акчалды айлына јандырган.

Jаан бай кичинек тӱреҥи балдарды кӧрӱп, ичи ачыган, болуш эдер деп сананган. Акчалдыҥ эпшизи сӱреен ойгор санаалу, кӱндӱзек кижи болгон. Ол јокту бойы этти бир де кысканбай, учалап, учурлу, байлу этти Чынаттыҥ арчымагына салып берген. Бай кӧп балдарды, эпши кижиниҥ кӱндӱзегин кӧрӱп, ачынган бойы јымжаган. Ууры эткен кижини кату каруузына тургузардыҥ ордына јаан сый эткен. Ууры јанынаҥ оос ачып сӧс айтпаган. Бот учаныҥ байы ондый…

Эре-Чуйдыҥ улузы кыс балазын јуртка берзе, кыстыҥ адазы тойго келбес јаҥду. Адазы айылда отурып, койдыҥ бажын сакыыр. Башла кожо эт-јуу, аш-курсак, аракы-чеген келер. Тойго барбаган тӧрӧӧндӧр, айылдаштар, нӧкӧрлӧр јуулып јыргаар. Той јок тушта башты куйкалап, јунуп, јакшы кайнадар. Башты биледе јаан кижи кезип, амзап јат. Баштыҥ кулагын балдарга берер, койдый уккур болугар деп айдар. Баштыҥ таҥдайын отурган улуска берер, кӧкчил ус болзын деп алкаар. Баштыҥ эди ас та болзо, база байлу.

Jарынныҥ эди база учурлу. Айылчы келзе, јарынды кайнадар, кӱндӱлеер. Jарынды учала, башла кожо салар. Jарынныҥ эди јымжак, оныҥ ич эдин улус озодо балага чайнап берер. Jарынныҥ сӧӧги эдинеҥ байлу.
Билеечи улус јарыннаҥ кӧрӱп, ончо немени айдып отурар. Айыл-јурттыҥ, мал-аштыҥ аайын, айалгазын, ээлериниҥ кылык-јаҥын, элбек-телкем бе айса карам, кыйгас па, бир сӧслӧ, ончозын кӧрӧр, айдар.
Jарын сӧӧгиле белгелеер белгеечилер, билеечилер јарын сӧӧкти таштабай јат. Jарынчы кижиге улус оорыза, сагышка бастырза, малын јылыйтса, оноҥ до ӧскӧ туура салбас сурактарыла баштанып јат.

Jарынды неме билер кижи отко ӧртӧп јат. Ол оодылып кӱйгелекте, оттоҥ чыгарып, ончозын кӧрӱп-айдып берер аргалу.
Jарын ла карыныҥ ортозында турган јилик сӧӧкти ӧжӱн деп айдар. Ӧжӱн эттиҥ јаҥыс бойын тепшиге салбас, кожо кабырганы, арканы эмезе омыртканы салар. Кабырганыҥ, арканыҥ, сыранактыҥ ла омыртканыҥ сӧӧги оогош.
Кары база байлу. Кары ӧжӱн јилик сӧӧклӧ тудуш болор. Кары јилик этти улуска бербес. Айылдыҥ ээзи, балдары јиир. Карыны айылчы, айылдаш јаткан улустыҥ тепшизине салбас. Кары јиликтӱ этти јеени таайыныҥ кӧзинче јибес. Jеени сӧӧкти челдеп отурганын таайы кӧрӱп ийзе, кары јиликти колдоҥ ушта тартып, јеениниҥ бажына согор деп куучын бар. Таай кижи озо кары јиликтиҥ эдинеҥ кезип јийле, јеенине берзе, оноҥ ары јеени јиир.

Озо чакта бир аҥчы кижи аҥдап барган. Алтай јериниҥ баалу аҥдарын — албаны, камдуны, агасты, оноҥ до башказын адып турган. Ичи кӱйгектер ле шокчылдар табылып, аҥчыныҥ тапкан-јӧӧгӧн јӧӧжӧзин алар, бойын ӧлтӱрер деп тапкандар. Олор тӱнде аҥчыныҥ одузына келип, эжиктеҥ шыгалап кӧрзӧ, тӧрдӧ бир кижи уйуктап јадар, очокты айландыра он кижи отурар. Шокчылдар коркыйла, качкан. Кӧрӧр болзо, аҥчы кары јиликти оотпой, сындырбай, бойыла кожо алып јӱрер болуптыр. Кары јилик јаҥыс кижиге нӧкӧр болор. Мен јаан јашту кӧп јаандардыҥ 30-40 кары јиликтиҥ сӧӧктӧрин таштабай јууп алганын кӧргӧм.

Койдыҥ буды: јалмаш, тӧҥмӧк, јодо. Jалмаш калыҥ эттӱ. Айылга тоомјылу кижи келгенде, јалмашты тепшиге салып јат. Оныла кожо јарын тӧш, арка, кабырга салар.
Тӧҥмӧк јилик база јаан учурлу. Калыҥ кара эди кӧп. Айылчы келзе, јалмаш, јарын јок болзо, тӧҥмӧк јиликле кожо кабырганы, омыртканы, арка эдин тепшиге салар. Ӧжӱн ле тӧҥмӧк сӧӧкти бӱдӱнге таштабас. Сӧӧкти јара чаап, јиликтерин ӱлежип јиир.

Эре-Чуйдыҥ уулдары кыс экелип, оныҥ тӧрӧӧндӧри куда салып барза, јодо деп немени кыстыҥ ада-энезиниҥ от-очогына кийдирер. Jодоны јуулу јӧргӧмгӧ орой тартала, от-очокко салып јат. Jодо отко кӱйӱп калар.
Айыл-јурт тудуп јаткан эки јиит ада-энениҥ, от-очоктыҥ, ончо тӧрӧӧндӧриниҥ ле кудаларыныҥ, нӧкӧрлӧриниҥ ле јерлештериниҥ алдында отко ӱс урар. Jодо ло јӧргӧм кӱйӱп турза, кӱйӱ бала тизеге отурып, тепшидеги этти айландырар. Уул ла кыс камык улустыҥ алдына черт берер. Конок једип божогончо бойлорын тооп јуртайтан јаҥду болгонын керелеп јат.

Jодо кийдиргени јаан той-јыргал. Кыстыҥ ада-энезине бир койдыҥ кайнаткан эдин, бир кайырчак аракызын ла аш-курсагын табыштырып јат.
Jодо јиликте кажык болор. Ол кажыкты јодоноҥ бӧлӱп, јакшы, ару эдип челдеп јат. Ол кажыкла балдар ойноп јат. Улус кажыкты таштабай, балдарына јууп, баштыктап јат. Jуулган кӧп кажыктарла јаҥыс та балдар ойноор эмес, је онойдо ок јаан да улус ойногон. Темдек эдип айтса, менде бала тужымда койдыҥ, эчкиниҥ бир баштык кажыктары болгон. Кажыктарла кой, эчки эдип ойноор, ол эмезе маргыжар. Кап салар ол эмезе кажык салар. Кажык салып, 3-4 кижи ойноор. Эки колдыҥ алаканын коштой јаба тудуп алар. Ого толтыра кажыкты салып, јерге јайа тӧгӧр. Тӧгӱлген кажыктар будына турза, оны салган кижи алар.

«Аҥ адар» деп ойын бар. Кажыктарды теҥге ӱлежип, бир јолго тургузып алар. 1 метр ол эмезе 2 метр јердеҥ кажыкла чертип адар. Учында бир кижи јеҥип алар.
Кажыктыҥ ӧҥи јараш болзын деп, чӧл јердиҥ ол эмезе таштыҥ кагын кодорып, јууп, бир сабага суу уруп, кажыктарды ол јууп алган јердиҥ, таштыҥ кагыла кожо кайнадып јат. Кажыктардыҥ ӧҥи кып-кызыл болуп калар. Кажыктыҥ кызыл ӧҥи бир де ӧчпӧс. Кажыктарды онойдо јарандырып алар болгом. Кажыкла ойнооры, оны јеҥип алары сӱреен јилбилӱ ойын болгон.

Б. КАРУЛОВ,
Ортолык јурттаҥ