Алтайдын Чолмоны

Солун ууламјылу школ

05.06.2018

Горно-Алтайск каладагы 9-чы таҥмалу «Гармония» гимназияда гендерный класстар ачылганынаҥ бери сегис јыл ӧтти. Эҥ ле баштап Мариинский гимназиядагызына тӱҥейлелген гендерный класстар ачар деген солун шӱӱлтени тургуза ӧйдӧ мында директор болуп турган Т. Н. Шевченко айткан. Татьяна Николаевна мынаҥ озо Алтай крайда бойыныҥ тӧрӧл Алейск калазында 1989 јылдаҥ ала он јылдыҥ туркунына ӱредӱчи болгон, оноҥ база он јылга — Алейсктеги кӧп профильдӱ школ-лицейдиҥ директорына кӧстӧлип, ижин једимдӱ апарган. 2009 јылдаҥ ала бӱгӱнге јетире, ол бистиҥ каладагы «Гармония» гимназияны билгир башкарып келди. Бир ӧйдӧ, ӱредӱликтеги ижиле коштой, ол экинчи бийик ӱредӱзи аайынча јаргычы болгон. Jе «јӱрегиҥе јакарып болбозыҥ» дегендий, Татьяна Николаевна ӱредӱлик ого јуук болгонын оҥдоп, оноҥ ары јӱрӱмин ле ончо бар ӧйин ӱредӱликтеги ижине берген.

«Гармония» гимназияда тургуза ӧйдӧ 900-теҥ кӧп ӱренчик ӱренет. Гендерный класста ӱренип турган кызычактарга текши ӱредӱниҥ программазыла коштой этиканыҥ, эстетиканыҥ, хореографияныҥ ла вокалдыҥ, курсак-тамак азарыныҥ, кӧктӧнип ле тӱӱнип билериниҥ ӱзеери урокторы берилет. Бойын кайда ла болзо, канайда тудунарына, кызычактарды келер јӱрӱмге белетеп салар амадула ӧткӱрилип турган уроктордо улусты тооп јӱрери, нак биле ле нак ӧмӧлик, эне-адазыла ачык-јарык куучындажып билери, ырыс деп оҥдомолло таныштыру, анайда ок кызычактардыҥ эди-каныныҥ ӧзӱми керегинде элбеде ӱредилет. Ончо сурактарга элбеде карууларды биске «Гармония» гимназияныҥ директоры Т. Н. Шевченко берди.

— Татьяна Николаевна, Горно-Алтайск калада гендерный класстар баштап ла ачылган ӧйлӧргӧ бурулып, иш канайда башталганы керегинде куучындап ийзеер?
— Гендерный класстар революциядаҥ озогы јылдарда кемди де кайкатпайтан, ол ӧйлӧрдӧ уулчактар ла кызычактар эки башка класста ӱренер јаҥду болгон до. Оны орныктырып, 1990-чы јылдарда текши Россия ичинде кадеттердиҥ класстары ачылып башталган. Бир канча ӧйдӧҥ Алтай крайдыҥ кадет учреждениелериниҥ директорлорыныҥ јӧбиле, кызычактарга мариинский класстар ачары керегинде эрмек-куучын ӧткӧн. Оноҥ андый ууламјыла иштеп турган школдорлу калаларга јорыктап, ижи-тожыла танышканыс. Рубцовск каладагы кадеттердиҥ школыныҥ директоры биске бойы јорыктап, байлык ченемелиле ӱлешкен. Анайып, 2009 јылда Горно-Алтайскка мен гендерный класстарла иштеп салган ченемелдӱ келгем.

Школдыҥ ӧмӧлиги мариинский класстар јанынаҥ шӱӱлтемди јарадып угарда, 2010 јылда баштапкы ченелтелӱ классты ачып ийгенис. Ол ӧйдӧ кадеттердиҥ класстары бар болгон, оныҥ учун јаҥыс ла кызычактарга мариинский класс ачылып јатканын јарлаганыс. Баштапкы јылда бу класска ӱренерге кӱӱнзеген кызычактарды јадып турган оромына ајару јогынаҥ, текши кала ичинеҥ алганыс. Jаҥы баштаган ижисте буудактар, уур-кӱчтер де туштаган. Jе јилбилӱ иш бедиренижиле, оноҥ ӧмӧликтиҥ ле ӱренчиктердиҥ билгирлерге јӱткигени ончозын ӧдӱп чыгар арга-кӱч берген. Ого ӱзеери Алтай Республиканыҥ башчызы А. В. Бердников ло башкарузы гимназияныҥ јаҥы баштаҥкайларын ла ачылталарын јаантайын јӧмӧп турганы ижис јылгыр ла једимдӱ болорына јарамыкту айалга тӧзӧйт.

— Келер ӱредӱлӱ јылда «Гармонияда» канча гендерный класс болоры темдектелет?
— Келер ӱредӱлӱ јылда 12 гендерный класс болор. Кажы ла класста 24 ӱренчик, бу тооны ажыра балдар албай јадыс. Мариинский класстардаҥ башка, гимназияда 2016 јылда баштапкы катап талайчы уулчактардыҥ клазы ачылган. Бу класстыҥ аҥылузы неде дезе, олорго судомодельный кружоктор ӧткӱрилет. Анда олор талайла јӱзер керептерди ылгап, олордыҥ тыш ла ич бӱдӱми керегинде билгирлер алат. Кийнинде олор ончозы талайчылар болбозо до, бу школдо алган билгирлери јӱрӱминде тузазын экелеринде алаҥзу јок. Туулу Алтайда ӧскӧн уулчактардыҥ кӧп сабазы Кадыннаҥ ӧскӧ «талай» да кӧрбӧгӧн, оныҥ учун бу эмеш башкарта адалган солун ууламјыга јилбӱ база тыҥ болды. Анчада ла јаан ајару бистиҥ тергеедеги талайчылардыҥ кыймыгузыныҥ ветерандарынаҥ эдилет. Олор моряк-ӱренчиктердиҥ кажы ла једимине балдарла кожо сӱӱнгилейт, уулчактарга јилбилӱ черӱчил јӱрӱми керегинде куучындагылап, балдардыҥ баштапкы најыларыныҥ тоозына кирет. Jеҥӱниҥ паркында талайчыларга учурлалган кереестиҥ ачылтазында кичинек «талайчылар» база турушкан эди.

— Эне-адалар балдарын гендерный класстарга кӱӱнзеп экелет пе?
— Гендерный класста балазын ӱредери кажы ла эне-аданыҥ акту кӱӱни. Кезикте гендерный класстыҥ тегин класстаҥ башказы неде болгоны јанынаҥ эне-адаларла јартамалду эрмек-куучындар ӧткӱрерге келижет. Куучын аразында улустыҥ эмеш јастыра шӱӱлтелери јарталып келет. Не дезе, гендерный класста ӱренген кызычак јаҥыс ла эпши улустыҥ телекейинде ӧзӱп калза, кийнинде ого биле тӧзӧӧргӧ кӱч болор ло ончо јӱрӱминде экинчи келтейи болгон эр кижиле јаҥыс тил табышпас болуп калгадый чочыду айдылат. Jе мында айалга чек ӧскӧ ине. Гендерный класста ӱренген кызычак карын да бойын тудунып билерине, јӱрӱмниҥ «јажыттарыла» таныш болорына ченемелдӱ ӱредӱчилерле белетелип калар. Мариинский класста ӱренген кызычактар ӱредӱлӱ кӱнниҥ јӱк ле баштапкы јарымын уулчактар јогынаҥ ӧткӱрет. Текши программа аайынча ӧткӧн уроктордыҥ кийнинде олорды тазыктыраачы-ӱредӱчизи уулчактарла кожо бир аай ӱренетен ӱзеери ӱредӱликтиҥ урокторына апарат. Анда олор башка-башка билгирлер алат. Тегин школдордо уроктордыҥ кийнинде балдар айлына јанала, ойто кружокторго келерге келижет. «Гармонияда» андый эмес. Оныҥ учун гимназияда ӱренип турган балдарда бош ӧй јок то деп айдарга јараар. Школдыҥ ашканазында олор кӱн туркунына эки катап тамзыктанып алат. Гендерный класс балага канча кире тузалу ла јилбилӱ болорын оҥдогон кӧп учуралдарда эне-адалар балазын мындый класска бичидип салат.

— Татьяна Николаевна, бӱткӱл школды гендерный класстарга кӧчӱрзе кандый болор?
— Ол керегинде база сананганыс, је бистиҥ кала кичинек, бӱткӱл школды гендерный ууламјыга кӧчӱргенинеҥ туза болбос. Оноҥ бистиҥ ширтӱ иштердеҥ кӧргӧндӧ, уулчактар ла кызычактар кожо ӱренип турган класстар ла јаҥыс ла кызычактар ӱренип турган класстар «айылдаштар» болгоны карын да јакшы турулталарга экелет. Кӧп учуралдарда кошмокту класстыҥ ӱренчиктери гендерный класстыҥ балдарынаҥ тем алат. Ӱредӱ де јанынаҥ, кылык-јаҥы да башкаланганынаҥ, «мариинкалар» озочылдар болгонына ајарбас арга јок.

— Кажы ла јыл «Гармония» гимназияныҥ кызычактары кадеттерле кожо јаркынду байрамдык бал ӧткӱрип турганын укканыс.
— Эйе, кажы ла јыл тулаан айда мариинский класстыҥ кызычактары ла кадеттер бал ӧткӱрет. Ӱредӱлӱ јыл туркунына олор оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу байрамдык эҥирлерде бир аай туружат. Быјылгы балга Барнаул каладаҥ ла Кӧксуу-Оозынаҥ кадеттер келген. Бальный бијеге кызычактар хореографияныҥ урогында тазыктырынат. Ого ӱзеери аэробиканыҥ урокторы бистиҥ «мариинкаларга» база берилет. Нениҥ учун бије ле аэробика јазымы јоктоҥ алатан таскамал деп сурак јаантайын туштап јат. Ого дезе бӱгӱнги гендерный класстар революциянаҥ озо болгон мариинский ууламјыга тайанып ачылганыла колбулу деп каруу берилет. Ол класстарда кызычактарды эҥ ле озо јӱрӱмде туштагадый айалгаларда бойын канайда тудунарына белетеп салары болгон. Бальный бије ого база келижет. Аэробика кыс кижиниҥ јӱрӱминде база кандый керектӱ болгонын айтпаза да јарт. Бӱгӱнги ӧйгӧ келиштире гендерный класстыҥ ӱренеечилериниҥ программазына ӱзеери таскамалдар алар јаҥы уроктор база кийдирилген. Темдектезе, бойын корулаар амадула колдомдожып уружары ла кӧлӱктиҥ тискинчизиниҥ бичигин алар курстар. Колдомдожып уружар курстарды гимназияда ӧткӱрери јанынаҥ военкоматтыҥ ишчизи келип айткан. Бис јӧпсинеле, кызычактарга тазыктыруны баштаганыс. Оноҥ ДОСААФ-ла јӧптӧжӱ тургузып, 10-11 класстыҥ кызычактарына тискинчиниҥ бичигин школдо ло ӱренип тура, алып алар арга ачканыс. Английский тилди урокто ӱренгенине ӱзеери тегин ӧйдӧ куучындажар темигӱ алары программада база бар. Баштапкы мариинский класста ӱренген кызычактар гимназияны 2017 јылда божодып салды. Олор тергеениҥ јааны А. В. Бердниковтыҥ јӧптӧгӧниле, 10-чы ла 11-чи классты 2020 јылда ӱредӱликке кийдирилетен ФГОС программа аайынча ӱренген. Ончозы ченелтеге тургузылган класстарды једимдӱ божодып, оноҥ ары бийик ӱредӱлерге кирген. Бис эмди де олорло колбуны ӱспей, бӱгӱнги једимдерин угуп, оморкойдыс.

— Татьяна Николаевна, кӧп улуска јартамалду эрмек-куучыныгар учун быйан.

Балазы гендерный класста ӱренип турган эне-адаларды санаа-шӱӱлтезиле ӱлешсин деп база сурадым.
Лариса Прокопьевна Неметова, ӱредӱчи:
— Кызым Карина «Гармония» гимназияда 5-чи класстаҥ ала ӱренген. Школ — балдардыҥ экинчи айылы деп тегиндӱ айдылбаган. Эне кижи балазыныҥ кӱӱн-санаазы канча ла кире јарык јӱрзин деп амадайт. Оныҥ учун бала школын јарадып, кажы ла кӱн сӱӱнчилӱ јӱргени ӱредӱзине де камаанын јетирет. «Гармония» гимназия Горно-Алтайск каланыҥ тереҥ билгирлер берип турган јакшы школдорыныҥ бирӱзи деп айдарым. Мында иштеп турган ӱредӱчилер балдарга аҥылу ајарулу, керек болгондо, балдарга нӧкӧр дӧ болуп ийген турат. Быјыл Карина 11-чи классты божодып јат. Оныҥ учун канча јылдарга класстыҥ башкараачызы болгон Е. В. Мокшина-Южаниновага, ӱредӱчилери Н. П. Овсянниковага, Н. А. Капчикаевага, М. А. Плотниковага, В. Ф. Миклюшевага, И. Н. Зеленкинага ла ӧскӧ дӧ ӱредӱчилерге балама канча кире билгирлер бергени учун јаан быйанымды јетиредим. Солун ууламјылу гендерный класстар ачканы учун директор Т. Н. Шевченкого, завуч В. Ф. Миклюшевага база быйан. Мында ӱренип, башка-башка ууламјыларда таскадынганы баламныҥ келер јӱрӱминде тузалу болорынаҥ бир де алаҥзыбайдым.
Алевтина Филаретовна Меркитова, психолог:
— Гендерный ууламјылу класстар керегинде угуп, бу јакшы керек эмтир деп санангам. Оныҥ учун калага кӧчӱп, баламды 9-чы таҥмалу школго кийдиргем. Кыс балдарга аҥылу таскамал берер школдор озогы ӧйлӧрдӧ јакшынак турулталарлу болгонын билерис. Бистиҥ ӧйгӧ келиштире оны апарары јеҥил иш эмес, је ӱредӱчилер кызычактарга кӧпти берерге албаданат. Мен кӧрзӧм, бу школдо балдарга јаҥыс ла тереҥ билгирлер берери эмес, анайда ок олордыҥ кылык-јаҥын тӱзедери јанынаҥ база јаан иш ӧткӱрилет. Ӱренчиктердиҥ ару-чек ле эптӱ кийинери, бойын канайда тудунары јаантайын ајаруда. Бу школдо ӱренип баштаганынаҥ ала Настяда бош ӧй табылбай јат. Онызы јакшы деп айдарым. Ого ӱзеери бала бойыныҥ ӧйин бодоштырып, ончо керектерин ӧйлӱ ӧйинде бӱдӱрип саларына темигип јат.

М. Ябыкова