Алтайдын Чолмоны

Jакшыны—акту јӱректеринеҥ

12.01.2018

Бойыныҥ кӱӱниле, јӱрегиниҥ кычырузыла килемјилӱ болуш јетирген, јондык иштерде турушкан улусты «доброволецтер», «волонтерлор» деп адап јат. Алтай албаты мындый улусты килеҥкей кӱӱндӱ, быйанду улус деп адайт. Олор кандый ла ӧйлӧрдӧ болгон. Jууныҥ-чактыҥ шыралу јылдарында ӧскӱс арткан балдарды билезине алып чыдаткан, карыган-тижеҥди таштабай кичееген, бар-јогыла ӱлешкен улустыҥ, албаты-јон бой-бойына јӧмӧжип, болужып, нак јатканыныҥ шылтузында бис уур-кӱчтерди јеҥип чыкканыс. «Кижи кӱӱндӱ болоры» деген оҥдомол «килеҥкей болоры» дегениле тӱҥей учурлу болгоны тегиндӱ эмес.

БОЙЫНЫҤ кӱӱниле улуска болуш јетиргендердиҥ, албаты-јонго тузалу јондык иштерде турушкандардыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Бистиҥ республиканы да алза, 2003 јылда Кош-Агаш аймакта јер силкинерде, тӱбекке тӱшкен улуска болуш јетиреринде ончо аймактар турушкан. 2014 јылда суулар кӧпчигениниҥ јеткери кӧп јурттарга јеткен. Ол тушта республиканыҥ волонтерлорыныҥ шылтузында 35 тонна гуманитар болуш јуулган. Одоштой јаткан Алтайский крайдыҥ, Новосибирский ле Кемеровский областьтардыҥ јондык биригӱлери ле иштеер ӧмӧликтери кийим-тудумды, ичер сууны, тудунар-кабынар эдимдерди тӱбекке тӱшкен улуска аткарган эди.
Мениҥ энемниҥ беш аказы Ада-Тӧрӧл учун јууга барган. Олордоҥ ӱч кижи јанбаган, кайда ла качан корогоны керегинде кандый да суру јок болгон. «Россияныҥ бедиреечилериниҥ кыймыгузы» деген текшироссиялык јондык кыймыгуныҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгиниҥ (башкараачызы Александр Вилисов) 2015 јылда ӧткӱрген бедирӱ ижиниҥ шылтузында јууга 18 јаштуда барган Темичи Чакпыртов деген аказы 1943 јылда Воронежский областьтыҥ Семилуки деген калазыныҥ јанында јуу-согушта јеҥ јастанганы, сӧӧги мындагы карындаштык мӧҥкӱде јуулганы јарталган. Бу мӧҥкӱде 71 јуучылдыҥ сӧӧги јуулган, ончозыныҥ ады-јолы бар эмтир. Карындаштык мӧҥкӱни Семилукиниҥ 2-чи номерлӱ школыныҥ ӱренчиктери ле технико-экономический колледжиниҥ ӱренеечилери кичееп кӧрӧт. Энем бу керегинде угуп, ыйлаган эди…
Jууга барып, сурузы јок јылыйган солдаттарды бедиреер ӱренчиктердиҥ, јииттердиҥ быйанду ижиниҥ шылтузында бистий канча кире улус адаларын, акаларын, тӧрӧӧн-тууганын тапкан.
Кӧп балдарлу билелерге, јаан јаштуларга, кенек улуска, оору балдарга болуш јетирер, школго јуур, сыйлар алар иште аргачылар, депутаттар, тегин ле улус акчазыла болужары јол алынат. Онойдо, Горно-Алтайсктагы лицей-школдыҥ ӱренчиктери балдардыҥ эмчилигине барып, оору балдарга бойыныҥ колыла эткен сыйлар берип, олорды соотодып турганы—база бойыныҥ кӱӱниле, јӱрегиниҥ кычырузыла эткен быйанду, волонтер иш.
Шабалин аймактыҥ Чаргы јуртында јаткан Александр Попов јуртыныҥ уулчактарын спортко таскадар ишти баштаган. Спортко тазыктырынар јерди иштеҥ бош ӧйинде балдарла кожо тудуп, ого керектӱ јазалдарды сурап-базып алган. «Уулчактар сыра ичип, јаман кылык эдип баспазын, су-кадык улус болуп чыдазын, јуртына, јонына керектӱ улус болзын деп турбай»—деп, ол куучындаган эди. Бистиҥ јурттарда јиит улусла акчага да эмес, акту кӱӱнинеҥ иштеген мындый улус кӧп.
Ӧткӧн јайгыда Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртыныҥ јииттери јуулыжып, тӧрӧл јуртыныҥ јанын, Урсул сууныҥ јараттарын сӱрее-чӧптӧҥ арутаган. Бу база акту кӱӱнинеҥ, јӱрегиниҥ кычырузыла эткен иш болгон. Бу иш јаҥыс катап эткен иш эмес, јерин ару тударын јиит улус кичеемелине алып, улалтып, јаҥжыктырып апарар деп иженедим.
Алтай тилди, калыктыҥ тӱӱкилик ле јайаан энчизин, чӱм-јаҥдарын корыыр ла ӧскӱрер сурактарды кӧдӱрип, бу јаан учурлу ишти акча- јал сурабай, молјулу кереги деп чотоп бӱдӱрген улуска бис бӱгӱн быйанысты айдар керек. Олордыҥ шылтузында алтай кай, јаҥар кожоҥ, калыктыҥ узанар, кӧктӧнӧр јаҥжыгулары, чӱм-јаҥдары, маргаандары орныгып, республикабыстыҥ танылу ла оморкодулу темдеги болуп ӧзӱп чыккан. Бу улустыҥ тоозында мен Оҥдой аймакта јаткан Байрамчы ла Алып-Манаш Епишкиндерди адаар эдим. Алтай кайды шиҥдеер, кайчыларды ла јаҥарчыларды јуур, алтай сӧӧктӧрдиҥ тазыл-тамырын тургузар эҥ баштамы иштерди бу улус баштаган ла олордыҥ эткен ижи, јууган јетирӱлери алтыннаҥ баалу энчи болуп јат.
Бӱгӱн јурттардыҥ тӱӱкизи, олордо јуртаган улустыҥ јӱрӱми, ижи-тожы керегинде јуунты бичиктер чыгат. Бу јаан ла керектӱ иш кӧбизинде база јондыктыҥ арга-чыдалыла, бойыныҥ акту кӱӱниле болушкан, турушкан улустыҥ шылтузында белетелет.
РЕСПУБЛИКАДА волонтер иштиҥ јаан ууламјызы ар-бӱткенди корыырыла колбулу. Ажуларды ла аржандарды сӱрее-чӧптӧҥ арутаар ишти јербойыныҥ улузы кӱӱнзеп бӱдӱрет, кӧп аймактарда бу јаҥжыгу боло берген. Кайа-таштарда јорыкчылардыҥ артырган бичимелдерин арчыыры база јондыктыҥ баштаҥкайы болуп чыккан: Чике-Таманныҥ боочызында кайа-таштарды элдеҥ озо Ийиндеги ле Кӱпчегендеги јеезелер арчып баштаган.
Республиканыҥ аҥылу корулу јерлери тургуза ӧйдӧ бойыныҥ кӱӱниле болушкан улусла башка-башка ӱлекерлер ле программалар бӱдӱрет. Волонтерлор экологиялык-јартамал, билим-шиҥжӱ иштерди бӱдӱрерге, јерди сӱрее-чӧптӧҥ арутаарга, јорыкчылардыҥ конгон јерлерин јазаарга болужат
Темдектезе, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ 20-деҥ ажыра волонтер-студенти Алтайдагы государстволык заповедникке «Заповедный фестивальды» тӧзӧп ӧткӱреринде болушкан. Заповедниктиҥ јериндеги јарлу ар-бӱткендик кереесте—«Учар» деген учар сууда јорыкчылардыҥ јол-јорыгын ӧткӱрерге, конор турлуларды јазаарга, сӱрее-чӧпти јуунадарга, аш-курсак белетеерге госинспекторлорго болуш эдип јылдыҥ ла 18-55 јашту эр улусты болушка кычырадылар.
Заповедник Алтайда ирбисти шиҥдеер ле корыыр ӱлекерди 2016 јылдаҥ бери бӱдӱрип келген. Новосибирсктеҥ, Екатеринбургтаҥ, Томсктоҥ ло о.ӧ. калалардаҥ келген болушчылар заповедниктиҥ билим ишчизи Сергей Спицынге баштадып, ирбис јӱрген јерлерде фототозуулдар тургузарга, согулган сӱрекей кӧп фото- ло видеојетирӱлерди кӧрӱп, керектӱзин талдаарга болужат. Бу јол-јорыктарды ӧткӱрерге, бойыныҥ акчазыла фототозуулдарды аларга Jерлик ар-бӱткенниҥ телекейлик кӧмзӧзи, «Аргали» деген талалык јондык биригӱле коштой волонтерлор база болужат.
Эки јылга чыгара заповедникте «Телецкие яблочки» деген ӱлекер иштеп јат. Оны балдардыҥ «Счастливое детство» деген тӧс јериниҥ ле јол-јорыктардыҥ «Айру» деген тӧс јериниҥ башкараачызы Елена Шевелева баштаган. Бойыныҥ кӱӱниле келген болушчылар Алтын Кӧлдиҥ јарадында, Беледе, аламалар ӧскӧн садты орныктырар, кӧлдиҥ јараттарын сӱрее-чӧптӧҥ арчыыр ла о. ӧ.иштер бӱдӱрет.
База бир сӱрекей солун иштердиҥ бирӱзи—дайверлердиҥ заповедникке болужы. Барнаулдыҥ дайверлери Алтын Кӧлдиҥ суузын ла тӱбин шиҥдеер иштер ӧткӱрип, фотого ло видеого согуп, јууган јетирӱлерин заповедникке табыштырат. Бу ишти Роман Воробьев ло Татьяна Клименко баштаган. Алтайдагы заповедниктиҥ ишчилериле кожо дайверлер јӱк ле 2017 јылда кӧлдиҥ тӱбинеҥ браконьерлердиҥ 35-теҥ ажыра шӱӱндерин чыгарган, текши алар болзо, бу 1 км кире кытат шӱӱндер. Олор ундылып, ташталып та калза, сууныҥ тындуларын јылдар туркунына ӧлтӱрип, кӧлдиҥ экосистемазына айдары јок јаан каршузын јетирет.
Кӧлдиҥ тӱбинде сӱрее-чӧпти шӱӱнле јуур арга јок, оныҥ учун Роман ла оныҥ нӧкӧрлӧри сӱреени колло јууп, јаан таштанчыларды кезип, кӧдӱрер јазалдарды, таарларды тузаланып чыгарат. Калганчы ӧйлӧрдӧ бу иште Новокузнецктиҥ улузы эрчимдӱ туружып баштаган,
Драйвер-волонтерлор кӧлдиҥ 70-80 метр тереҥинеҥ алган балкашты, башка-башка тереҥинеҥ алган сууны РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Сууныҥ ла экологияныҥ сурактарыла иштеген институдына шиҥжӱлеерге табыштырат.
Ӧткӧн јылдыҥ јайгыда Орус географиялык обществоныҥ волонтерлоры Катунский биосферный заповедниктиҥ јеринде иштеген. Олор Санкт-Петербург, Владимир, Воронеж, Москва, Красноярск калалардаҥ келген, иштеген ижи, јажы аайынча башка-башка улус болгон. «Бистиҥ ончобыстыҥ амадубыс јаҥыс—заповедникке, Алтай Республикага, бӱткӱлинче алза, Россияныҥ ар-бӱткенин корыырына болужары болгон—деп, Владимирский областьтаҥ келген волонтер Антонина Коломиец бичиген.—Заповедниктиҥ јеринде иштеген 10 кӱнниҥ туркунына бис јорыкчылар јӱрген јолдорды агаш-таштаҥ арчыырга, инстременттерле иштеерге, сӱрее-чӧп тӧгӧтӧн јерлерди ле турлуларды јазаарга, аҥдардыҥ изин таныырга ӱренип алганыс. Мында јаткан јебрен калыктыҥ кӧгӱс-ойыла шиҥилген учы-кыйузы јок туулар ла ӧзӧктӧр, тын кошкон сӱрекей ару суулар биске ончобыска ачылта болгон. Мындагыдый јарык јӱректӱ, тӧрӧл јерин сӱӱген, ар-бӱткенин тоогон улусты мен база кайда да кӧрбӧгӧм…».
Чын, акту јӱректеҥ эткен болуш качан да куру артпай јат. Кандый ла иште иштеген волонтерлор јаҥы иш эдерге ӱренет, јӱрӱмдик ченемел алат, јаҥы најылар табат. Бу кандый да јаҥы јолдыҥ башталганы, јӱрӱмде јаҥы тепкиш болор аргалу.
ГОСУДАРСТВОЛЫК јаҥ јондык биригӱлердиҥ эл-јонго болушту, тергеениҥ, ороонныҥ ӧзӱмине тузалу ӱлекерлерди акчала јӧмӧп јат. Ӧткӧн јаҥар айдыҥ башталарында Алтай Республикада бойыныҥ кӱӱниле, акча-јал јогынаҥ иштеген улустыҥ (доброволецтердиҥ) баштапкы слет-јууны ӧткӧн. Ондо эҥ артык волонтерлор ло эҥ јакшы баштаҥкайлар сыйларла кайралдаткан. Анайда ок республиканыҥ волонтерлорыныҥ делегациязы ороонныҥ слет-јуунында турушкан.
Быјыл јонго тузалу ла быйанду керектер алдындагызынаҥ кӧп болор, јӱрегиниҥ кычырузыла улуска ла јондыкка болуш јетирери, килемји бистиҥ јӱрӱмиске јаҥжыгу болуп кирер деп иженер керек.

Светлана Кыдыева