Алтайдын Чолмоны

Jолын тапкан јайалталу јиит

12.01.2018

Алтайда ӧзӱп-чыдаган байат укту јиит уул Добрыня Сатинниҥ ады-јолы јаҥыс та бистиҥ эл-јонго эмес, анайда ок коштой јаткан тергеелердиҥ албатызына, тӱрк уктуларга бӱгӱнги кӱнде јакшы таныш. Добрыня јайаандык јолын Горно-Алтайскта уулчактардыҥ алтай студиязында кӱӱле јууктада танышкан кийнинде баштаган. Кеендиктиҥ телекейинде јилбӱзине келиштире иштеп, јӱрӱмниҥ толкузында бойыныҥ јаркынду јайалтазын тапканыла ол бӱгӱн аҥылу јолду јиит.

—Добрыня, кандый ла кижиниҥ јӱрӱми јаш тужынаҥ башталат. Слер бойыгардыҥ оогош тужыгар керегинде куучындап берзегер
—Мениҥ чыккан јерим Кемерово областьтыҥ Беково јурты. Jе салымныҥ собырганыла, беш јаштаҥ ала Алтайда ӧстим. Канайып дезе, бир кӱн адам Туулу Алтай барар, анда јадар кӱӱниҥ бар ба деп сураарда, мен тӱрген јӧпсингем. Анайып ла 2001 јылдаҥ ала мени адамныҥ эш-нӧкӧри Мира Альчиновна Демчинова чыдаткан. Оноҥ ло бери бу кижини мен энем деп айдадым. Алты јаштуда 7-чи таҥмалу школдыҥ баштапкы клазына баргам.
—Алтай школдо тил билбес балага ӱренерге кӱч болды ба?
—Эйе, баштап тарый кӱч болгон. Беководо бис бойыстыҥ тилисле куучындажып јӱргенис. Алтайга келеле, бир ле уунда орус ла алтай тилдерди ӱренерге келишкен. Байат тил алтай тилге тӱҥей. Энем, Мира Альчиновна, јаантайын «Алтай баатырларды» кычыртар, ӱренерге болужар болгон, оныҥ да учун тилдерге тӱрген ӱрене бергем.
—Кожоҥчы, кайчы болорым деген санаа баштап ла качан келген?
—Кайда ла барза, энем мени кожо алып јӱрер болгон. Бир кӱн уулчактардыҥ алтай студиязыныҥ концерт-ойынына барганыс. Мен эҥ ле учындагы отургышта отургам. Концерт божогончо ло Азулай Тадиновтыҥ, Равиль Лировтыҥ, Андрей Модоровтыҥ ӱнгӱрин кайкап, кожоҥыныҥ илбизине алдырган ошкожым. Ол ло туштаҥ ала кайчы, кожоҥчы болорго амадап баштагам. Удабай ла энем мени Владимир Егорович Кончев башкарган уулчактардыҥ студиязына ӱренерге апарган. Ченелтелер тушта берилген ноталар аайынча озо тегин ӱнле кожоҥдоп, ээчиде кайлап ийеримде, кичинек бойынча кайлап та турар деп, Владимир Егорович мактап, студияныҥ ӱренчиктериниҥ тоозына алган.
Ол ӧйдӧҥ ала мениҥ јӱрӱмиме, кӱӱге јайылган кӱӱнимди кӧдӱрерине билдирлӱ камаанын Владимир Егорович јетирген. Адам культураныҥ ишчизи, оныҥ учун келер ӧйдӧги ижимди мен база культурала колбоорымды јарт билип туратам. Оогоштоҥ ло ала бијелеерин сӱӱгем, баштапкы ӧйлӧрдӧ бијечи болорго тыҥ ла кӱӱнзегем. Jе Новосибирск каладагы операныҥ ла балеттиҥ театрында ченелте кӧргӱзӱ тушта мениҥ оборымды ӱредӱчилер кӧрӱп, бијечиниҥ јолынаҥ бурып салган.
Кийнинде кандый бир концертте роль ойноп, бијелеп ийеринеҥ туура калбайтам. Тогузынчы класстыҥ кийнинде культураныҥ колледжинде хордыҥ бӧлӱгине ӱренерге киргем. Ол ӧйлӧрдӧ 40 јашка једип калган адам база ӱредӱге кирген. Мен адамныҥ албаданып ӱренип турганын кӧрӱп, тем алгам деп айдарга јараар. Адам эки бийик, бир аҥылу орто ӱредӱлӱ кижи болуп јат.
—Слердиҥ јайаандык ижигер нениҥ учун алтай фольклорло колбулу?
—Энем Алтаистиканыҥ институдында фольклор аайынча иштеп турган кижи, оныҥ да учун фольклорго кӱӱним јайылганы ол болбой.
—Баштапкы концерттердеҥ санаада аҥылап темдектедий јаркынду элестер артты ба?
—Эйе, бир катап Владимир Егоровичле кожо «Сагал» деп кокыр кожоҥго ойын-бије белетегенис. Уулчактар ойноткыларла ойноп кожоҥдогон, мен дезе сагал болуп бијелеп чыккам. Бу ойынла јурттар сайын јорыктап, кӧп улусты каткыртканыс.
Качан кӧрӧӧчилерге сценада ойногоныҥ јарап турза, санааҥа да, сын-аркаҥа да јеҥил билдирип јат. Ол ӧйлӧрдӧ Владимир Егорович гастрольго баратан уулчактарга јаан некелтелер эдетен. Студияда ӱренип турган уулчактар кӧп болгон, олордоҥ јайалталу, кичееҥкей балдар концерттерде туружатан ӧмӧликке талдалып туратан. Мен ол балдардыҥ тоозына киргениме сӱрекей сӱӱнген эдим. Оныҥ кийнинде таҥынаҥ кожоҥдоп, кӧрӱ-конкурстарда туружып баштагам.
Мында энемниҥ јаан ӱлӱзи бар, топшуур ойнозом угуп, кожоҥдорымды кожо ӱренип туратан. Араайынаҥ кайлап баштаган кийнинде кӧп мероприятиелерде туружып баштагам. Кем де јалын алып иштеп турган болзо, кожоҥдооры меге бойыма ла јарап турган учун кайдаар ла кычырганда, анда јал албастаҥ кожоҥдоп туратам. Ол тушта айыл-јурт тӧзӧбӧгӧм, бойдоҥ кижиге не болзын.
—Кайдыҥ кандый бӱдӱмдери Слерге јуук?
—Мен бойым каркыра, кӧӧмӧй, сыгыт бӱдӱмдерле кӧп кайлайдым. Кайлап турган кижи јаантайын иштенер, кайдыҥ кӧп јӱзӱн бӱдӱмдериле кайлаарга темиктиринер керек. Эмдиги ӧйдиҥ кайчылары кайдыҥ кӧп бӱдӱмдерин колыштыра кайлап, «современный» кӱӱге бириктирип саларын јакшызынат. Анчада ла Тувада онойдо кайлайдылар. Бистиҥ де алтай јииттер, 6-7 јашту уулчактар кайла кӧп јилбиркеп, ӱренип турганын кайчылардыҥ бу јуукта ӧткӧн курултайы кереледи.
—Слер «Урал-моно» кӧрӱде туружып, јеҥӱчил болгоныгар керегинде укканыс. Ол керегинде куучындап ийзеер?
-Бир кӱн отурзам, Кан-Оозы аймакта культура бӧлӱктиҥ ишчизи, кожоҥчы Руслан Шагаев телефон сокты: «Добрыня, фестивальда туружар кӱӱниҥ бар ба? Программадаҥ тургузып, «Урал-моно» деп кӧрӱге туружып кӧр». Мен ол керегинде мынаҥ озо укпагам, оныҥ учун јилбилӱ болгон. Jӧпсинеле, белетенип баштадым. Конкурстыҥ сайтын кӧрзӧм, ончо тӱрк калыктардыҥ јииттери туружып турган эмтир. Ончозы профессионалдар, билери кӧп артисттер. Бир ле неделениҥ туркунына эмеш куулгазынду аайлу номер белетеер деп јӧптӧжип, «Кам керегинде кеп-куучын» деп атту программа белетеп ийдис. Текстеги фольклорло колбулу ишти эдерге энем болужарда, оранжировка аайынча ишти Азулай Тадинов бӱдӱрген. Кӧрӱ ӧдӧр тужында кӧрӧӧчилер «Алтай јеҥип јат» деп куучындашканы чын болуп калды. Анайып, 2016 јылда Башкирияныҥ Уфа калазында албатылар ортодо 18-чи катап ӧткӱрилген тӱрк укту јииттердиҥ кӱӱлик кӧрӱ-фестивалиниҥ јеҥӱчили болуп чыккам.
—Кӱӱдеҥ ӧскӧ кандый јилбӱлер бар?
—Тургуза ӧйдӧ јаҥы туткан айыл-јуртымды чыныктап турум. Бойымныҥ сананганым аайынча эптеп иштенери меге јарап јат. Нениҥ де учун тудум иш ӧйинде сананарга, нени-нени шӱӱрге сӱӱйдим. Анайда ок бош ӧйдӧ курсак азарын сӱӱйдим. Кичинек тужымда казан азаачы болорго кӱӱнзеп туратам. Jӱрӱмимди кӱӱле колбобогон болзом, байла, казанчы болор эдим.
—Кӧп јорыктап, кандый ла талада јӱрдигер. Тӧрӧл Алтайыгар керегинде нени айдарыгар?
—Ӧскӧн јерим, Алтай, меге јуук, баалу деп айдарым. Нениҥ учун дезе ӧскӧ јаан калаларда јадып иштеер аргалар берилип те турган болзо, мен бистиҥ кичинек каладаҥ ӧскӧ јерде јӱрӱп болбозым деп билерим. Кайда ла јӱрзем јаныксап, айлым деп кайра меҥдейдим. Мында мениҥ энем, нӧкӧрлӧрим, эжим. Ар-бӱткенге јӱрерин сӱӱйдим, оныҥ учун кырларга да кижи канайып тартылбас. Мениҥ једимдерим—ол алтай јердиҥ учурлап берген сыйы, аҥылаган јайалтазы деп сананадым.
—Нӧкӧрлӧригер кӧп лӧ болбой?..
—Нӧкӧрлӧримле бойы-бойыска јаантайын болужып, ӧмӧ-јӧмӧ јӱредис. Олордыҥ кӧп сабазы кӱӱлик јайаандыктыҥ улузы. Ол тоодо «Новая Азия» ӧмӧликтиҥ башкараачызы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи, композитор Александр Трифонов, «Новая Азия» ӧмӧликтиҥ туружаачызы Роман Филонов. Уулчактардыҥ студиязында ла колледжте кожо ӱренген уулдарла кару јӱредис. Jаҥыс ла бойыма кураа уулдарла эмес, најыларым ортодо 40-45 те јаштулары бар. Кӧп нӧкӧрлӧрӱ болгонымла оморкоп јӱредим.
—Тургуза ӧйдӧ кандый ӱлекер аайынча иштенедигер?
—Тургуза ӧйдӧ уулдарла биригип, јилбӱлерис аайынча ишти баштап ийдис. Ӱлекер-проекттиҥ ады—«Каганат». Колледжте кожо ӱренген нӧкӧрим Айас Алпысовтыҥ сӧстӧрине кожоҥ чӱмдейдис. Кажы ла кижиниҥ јӱрӱмге кӧрӱми башка, аҥылу. Меге Айастыҥ кӧрӱмиле бичилген ӱлгерлер јарап јат, сӧстӧринде јаркын, ару кӱӱниҥ сезими илеленет. Оныҥ учун бу кижиле иштеерге де јилбилӱ. Бу ӱлекерде анайда ок алтай студияда ӱренген Арутай Адаров база туружат. Мында бис јаҥыс ла алтай албатыныҥ фольклорына тайанып эмес, ончо тӱрк калыктардыҥ фольклорын тузаланып, хип-хопты ла этнический кӱӱни бириктирерге чырмайадыс.
—Слердиҥ једимдеригердиҥ тӧзӧлгӧзи неде?
—Jедимдер бойы ла кайдаҥ да келбес деп сананадым. Кижиниҥ эткен кажы ла јаҥы ачылтазы—ол кемниҥ де шымырты, болужы. Ончо не-неме ээлӱ деп айдар эдим. Бу сӧстӧрди Владимир Егорович база айдып туратан. Ол ло тӱҥӱрди согуп, сценада концерт кӧргӱзетени тегин ойын эмес. Тӱҥӱрди бойым согуп турган туштагы сезимдерди айдып та болбозым. Оныҥ табыжыла, кажы ла согужыла кӧдӱрилип турар кандый да ийде бар. Оны кӧрӧӧчиге јетирери кӱч иш болуп јат. Оныҥ учун тӱҥӱрди бодоп ло согорго јарабас. Бу јетире шиҥделбеген јажыт, куулгазын ийде, ол керегинде кӧп айдылган да болзо, јажыттары эмдиге ачылбаган. Акту бойым кандый да аҥылу кудайга бӱдедим деп айдып болбозым, је ончо ло не-немени, јӱрӱмди кемјип турган кӧрӱнбес кӱч бар деп айдар эдим. Кижиниҥ јеткен једимдери база оноҥ камаанду деп бодойдым.
—Кажы ла јайаандык јолду кижиде оныҥ једимдерин кӧдӱрижип, ижи-тожында јӧмӧп јӱген улус бар. Слер кемди темдектеер эдигер?
—Кандый ла сӱӱнчини, кандый ла согултаны ӧмӧ-јӧмӧ ӧдӧргӧ, албаты ортодоҥ талдап алган эш-нӧкӧрим Алеся меге ончо јанынаҥ сӱме айдып болужат. Иштеҥ јангамда, айылдыҥ ичи ару, јылу, изӱ курсак азып, эжим удура уткыганына быйанду јӱредим. Алеся бойы Jайлудаҥ, кайлык кижи. Ол мениҥ ижиме чике киришпезинеҥ, та кандый да чебер эп-аргаларла кӧдӱрип, јӧмӧжип билетени мени јаантайын кайкадат.
—Келер ӧйгӧ кандый амадулар бар?
—Бийик ӱредӱ алар деген амаду бар. Государственный филармониядагы ижимле коштой культураныҥ Кемероводогы институдында этно-культураныҥ тӧс јериниҥ башкараачызына ӱренедим. Бӱгӱнги кӱнде «Новая Азия» ӧмӧликтиҥ кожоҥчызы болуп турганымныҥ ӱстине В. Кончевтиҥ башкарып турган оркестринде база солист болуп турум. Бу јуукта оркестрле Казахтанга јол-јорыкка јӱрдис. «Новая Азия» ӧмӧлик Барнаул каланыҥ јайалталу скрипачы Степан Мезенцевле биригип, Барнаул ла Бийск калаларда концерт кӧргӱстис. Степанла колбуны мынаҥ да ары тудуп, концерттерди улалтарыс деп иженедим.
—Эрмек-куучыныгар учун јаан быйан. Газеттиҥ кычыраачыларыныҥ адынаҥ Слерге ийт јылда бийик кӱӱн-санаа, једимдер кӱӱнзейдис.

М. ЯБЫКОВА