Алтайдын Чолмоны

Канча ӱйелерди јилбиркеткен јерлежис

12.01.2018

Бӱгӱн, чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде, јарлу јурукчы, јондык-политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 148 јылдыгы темдектелет. Jаҥжыкканы аайынча А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Р. ЕРКИНОВА «Алтайдыҥ Чолмоны» газетттиҥ кычыраачыларын алтай јурукчыныҥ энчи-байлыгы аайынча ӧткӱрилип турган билим-шиҥжилӱ, бедиреништӱ ижиле кыскарта таныштырат.

Алтай Республикада ады јарлу јурукчы, јондык-политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган белетениш иш тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Телекей, ороон кеминде јарлу јурукчыныҥ учурлу јылдыгы республикада 2020 јылда темдектелер.
Оностогы јеезелӱ јуртында ишмекчи јол-јорыкла Алтай Республиканыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели А. Бердников, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, јурт ээлемниҥ министри А. Манзыров, онойдо ок јербойындагы јаҥныҥ улузы болгон. Ондо ӧдӱп јаткан ишти олор кӧргӧн, јараткан.
Римма Михайловнаныҥ айтканыла, јурукчыныҥ тӱӱкилик учурлу јылдыгына белетеништӱ иш аайынча Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ Jакааны бар. Ол Jакаан аайынча Григорий Ивановичтиҥ Оносто јаткан јеезелӱ јуртын орныктырып јазаары аайынча иш ӧдӧт. Тураныҥ ичинде јурукчыныҥ эдинген-тудунган эдимдери јок ине. Нениҥ учун јок деген сурак чыгып келет. Тӱӱкиге бурылар болзо, 1937 јылда јурукчыны актуга каралап, айдуга апарган. Оныҥ айлыныҥ ичин, ар-јӧӧжӧзин айрып, конфисковать эдип, јербойыныҥ колхозына табыштырган. Олор оны садуга чыгарып тургускан.
«Бӱгӱнги кӱнде јурукчыныҥ јуртаган экинчи эш-нӧкӧри бар. Ол ӱй кижиниҥ бичигениле болзо, качан Гуркинди айдуга апарарда, айылдыҥ ичин, мал-ашты ончозын айрыган, нени де артыргыспаган. Бу эпши прокурорго бичиген угузузында айрып апарган ар-јӧӧжӧни ончозын тоолоп, чокымдап кӧргӱскен. Jурукчыныҥ јуртына келерде, ол эпшиде бойыныҥ инјиге келген јӧӧжӧзи, малы болгон ине. Jе бир де неме табылбаган, кайра јандырылбаган. Jе Кудайга баш, јурукчыныҥ јуруктары ӱргӱлјик салымду болуп артып калган. Эмди ол бистиҥ музейдиҥ кӧмзӧзинде. Jуруктардыҥ кӧп сабазы 1944 јылда биске НКВД-ныҥ кӧмзӧзинеҥ табыштырылган. Текши тоозы—500-ке шыдар.
Бӱгӱнги кӱнде эл музейдиҥ ишчилери ол ӧйгӧ келиштире эдимдерди аукционноҥ, магазиндердеҥ бедиреп, садып алары јанынаҥ иштеп јат. Музейлерде ондый ченемел бар.
Оносто јурукчыныҥ јуртында сӱреен байлык сад болгон. Туулу Алтайда эҥ баштапкы аламаларлу садты јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин отургыскан, тарыган деп айдарга јараар. Ол ло Jакаан аайынча садты орныктырар иш ӧдӧт. Бу ишти Алтай Республиканыҥ јурт ээлем министерствозы ӧткӱрет.
Jурукчыныҥ јеезелӱ јуртына келип турган айылчылардыҥ, туристтердиҥ тоозы кӧптӧйт. Айдарда, мында кӧлӱктер тургузар јер сӱреен керектӱ болуп јат. Мында одоштой турган тураны, јерди алары јанынаҥ окылу јӧп бар. Тура бойы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ӧйинде тудулган болуп јат. Айдарда, оны бузарга-јайладарга јарабас. Ол тӱӱкилик учурлу кереес ине. Ол тураны јазаар, ондо јеезелӱ јурттыҥ администрациязы иштеер. Jанында јаан, јайым јерде кӧлӱктер токтоор-турар јер болор. Кийнинде је ле деген коночылык комплекс тудулар. Ондо телекейдиҥ јурукчылары келип јуранар јарамыкту айалга болор. Ол Г. И. Чорос-Гуркинниҥ амадаган амадузы. Бу база јаан учурлу иш. Jурукчы, јондык-политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ Оностогы јеезелӱ јуртыныҥ тӱӱкилик бӱдӱмин орныктырары аайынча ӱлекер РФ-тыҥ Президентиниҥ культура ла санат бӧлӱгинде текши калыктыҥ јайаандык ӱлекерин јӧмӧӧрине чыгарылган Гранты аайынча 2016 јылда ӧткӧн. (Jакаан. 23.03.2015 јыл).
Алтай Республиканыҥ Башчызы А. Бердниковтыҥ јурукчыныҥ 150 јылдыгын 2020 јылда элбеде темдектеериле колбой бу ӧйдиҥ туркунына ӧдӧтӧн иш јанынаҥ Jакааны белетелет. Бу тӱӱкилик учурлу керекти бийик кеминде ле тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрери каруулу иш.
Музейдиҥ ишчилери билим иш ӧткӱрет. Бу ишти Римма Михайловна билгир башкарат. Ӧткӧн јылда билим тӧзӧгӧлӱ бедиреништӱ иш јакшы турулталу болгонын темдектеер керек. Темдектезе, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јаҥы табылган фотојуруктары бар. ²ткӧн јылда, темдектезе, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте Р. Еркинованыҥ шиҥжилӱ-бедиреништӱ ижиниҥ шылтузында јурукчыныҥ Барнаулдаҥ табылган фотојуругы баштапкы катап јарлалды. Онойдо ок Новосибирсктеҥ јурукчыныҥ 1909 јылда јураган «Устье Чемала» деген солун јуругын база алган. Бедиреништӱ иш улалат. База бир солун фотојурук Николай Андрианович Морозов деп кижиниҥ унугы Антон Морозовтоҥ табылган.
Фотојурукта ады јарлу јурукчылар Г. И. Чорос-Гуркинле, Н. И. Чевалковло кожо јурукчылар В. И. Каспинский ле Н. А. Морозов. Бу фотојуруктыҥ кийнинде бичилгениле, Ойрот-Турада 1934 јылда јурукчылардыҥ кӧрӱзи ӧткӧн болуптыр. Бодолында бу 4 кижи кӧрӱниҥ кийнинеҥ јурукка тӱшкен.
Антон Морозовтыҥ куучыныла, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јанында отурган кижи оныҥ адазыныҥ адазы Н. А. Морозов. Николай Андриановичтиҥ јанында отурганы Василий Иванович Каспинский деп кижи болор. Бойыныҥ ӧйинде ол Гуркинниҥ ӱренчиги болуп, јуранарыныҥ школына келип туратан.
Jурукчы Н. А. Морозов Пензада художественный школдо ӱренген. Шак ла Пензада атту-чуулу школдо ады јарлу јурукчы Н. В. Шагаев база ӱренген.
Римма Еркинованыҥ темдектегениле, фотојурукта отурган улустыҥ кийнинде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Река Ул», «Алтай аҥчы», «Озеро Каракольское» деген јуруктары турат. «Река Ул» деген јуруктыҥ јылы чала јакшы билдирбес. Jурукчыныҥ бу јуругы 1908 јылда «Нива» журналда јарлалган, оноҥ башка Новосибирскте «Алтай пейзаж» (1902), Томскто «Горная река» эмезе «Ул шумит» (1909) јылдарда јуралган. Онойдо ок Горно-Алтайскта 1936 јылда јураган мындый јуругы бар. Бӱгӱнги кӱнде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Река Ул» деп јуругы аукционго чыгарылган. Римма Михайловнаныҥ айтканыла бу ишти обкомныҥ баштапкы качызы Сафроновтыҥ баркалары садып јат.
Морозовтыҥ айылында «Алтай аҥчы» деп јурук болгон. Бу ла ӧрӧги айдылган «Алтай аҥчы» деген јурукка бӱдӱштеш. Jаан эмес этюд јурук болгон. Сӱрекей ару, јымжак јурук. Алтай аҥчылар кӧлдиҥ јанында тургулайт. Оны база бир кижи садып алган.
Фотојурукта Гуркинле коштой отурган алтай јурукчы Н. И. Чевалковтыҥ јайаан ижи, јӱрӱмдик јолы база јилбилӱ. 2006 јылда јурукчыныҥ ады-јолын кереестеп, Р. Еркинова, Е. Маточкин «Николай Иванович Чевалков. Живопись и графика» деп альбом-бичикти кепке базып чыгарган. Шак бу бичикте Н. Чевалковтыҥ самаралары јарлалган.
Римма Михайловнаныҥ куучыныла, самараларды Сибирьдиҥ ады јарлу искусствоведи Павел Муратовтоҥ садып алган. Ол кижи бойы 50-60 јылдарда городко келип, Николай Чевалковтыҥ тӧрӧӧндӧрине јолыгып, јурукчы керегинде бичиген. Тургуза ӧйдӧ ол Новосибирскте эзен-амыр отуры. Колбуны тудуп, солун-собурларын угужып јӱрет.
Николай Чевалковтыҥ ӱредӱчизи болгон Вадим Гуляевтиҥ самаралары бичикте база бар. Ол јурукчыныҥ ӱйинеҥ бойыныҥ ӧйинде Н. Чевалковтыҥ самараларын садып алган. Оноҥ ол кижидеҥ Р. Еркинова садып алган.
Римма Михайловнаныҥ айтканыла, Петр Степанович Чевалков Николай Чевалковтыҥ јеени болуптыр. Г. И. Чорос-Гуркин ле Н. И. Чевалков је ле деген јурукчылар болгон. Jе олордыҥ ортозында јайаандык, кеендик, бир сӧслӧ, искусство керегинде куучындар ӧдӧтӧн. Ол 20-30 јылдар. Г. И. Чорос-Гуркин эмиграцияда болуп, 1927 јылда Алтайына јанып келген тужы, Чевалков јаҥыскан болгон. Jурукчылар јуугында јок. Бу јурукчы Барнаулда изо-студияда кыска ӧйдиҥ туркунына ӱренген. Jаан ӱредӱ албаган да болзо, јайаан јайалтазы тыҥ, ады-јолы јарлу, танылу болгон деп, музейдиҥ директоры айтты.
Темдектезе, ХХ чактыҥ 20-30 јылдарында Москвада санаттыҥ башка-башка ууламјылары аайынча (озогы ла јаҥы) јурукчылар ортодо изӱ тартыжулар ӧдӧтӧн. Шак ондый ок ууламјылар аайынча блааш-тартышту куучындар бисте, Ойрот-Турада, ӧткӧн ине. Искусстводо кандый ууламјылар болгонын олор база јакшы билер болгон.
Мынаҥ кӧргӧндӧ, бисте, Ойрот-Турада, ол ӧйдӧ академияны божоткон Г. И. Гуркин ле јаҥы совет кӧрӱмдӱ јурукчы Н. И. Чевалков болгон. Иштеген, јуранган, бедиренген, чындык санаттыҥ ууламјылары учун ачык-јарык айалгада блаашту куучынын ӧткӱрген.
Бу эки јурукчы качан да јергелей отурып, фотого тӱшпеген деп, Р. Еркинова куучынын улалтат. Бир ӧйдӧ Чевалковты Поль Гогеннеҥ кӧрӱп, ого тӱҥейлежип јуранган деп бурулаш болгон. Чевалковтыҥ айдыжыла, ол Поль Гогенди качан да кӧрбӧгӧн, журналдаҥ јӱк (иллюстрация) оныҥ бойын кӧргӧн. Гуркин јурукчыныҥ атаанын алып, мында кандый да Поль Гоген, Урал эмес, мында су-алтай ӧзӧктӱ искусство деп бойыныҥ сӧзин айткан.
Искусствовед В. Эдоковтыҥ темдектегениле, Чевалковтыҥ јуруктары биске, алтайларга, јуук ла таныш. Гуркинниҥ јуруктарын орус академ јурукчыныҥ јайаан иштери деп айдар керек. Jурукчы Н. Чевалков дезе албатыдаҥ чыккан, јолын тапкан.
Улалуда јуранарыныҥ ойрот школы 1931 јылда ачылган ла 1941 јылга јетире иштеген. Алагызов Гуркинди школго иштезин деп кычырган. Олор мында Н. Чевалковло кожо иштеген. Римма Михайловна бойыныҥ кӧмзӧзинеҥ Н. Чевалковтыҥ бичиген самаразыла таныштырды.
Петр Чевалков Г. И. Чорос-Гуркин керегинде эске алыныштарын 1994 јылда Р. Еркинованыҥ сураганыла «Jурукчыныҥ јӱрӱминиҥ элестери» деп бичиген. П. С. Чевалков Николай Чевалковтыҥ јеени деп ӧрӧ айттыс.
Самараныҥ јолдыктарынаҥ: «Jурукчы Григорий Иванович Гуркинниҥ јайаандык јӱрӱминиҥ бир канча элестериле таныштырып турум. Меге бу кижиле кожо јурукчы Николай Иванович Чевалковтыҥ айылында 1931 јылдыҥ кичӱ изӱ айынаҥ ала 1932 јылдыҥ кӱӱк айына јетире кожо јадарга ырысту учурал келишкен. Николай Иванович мениҥ адамныҥ, Степан Иванович Чевалковтыҥ, кожо чыккан карындажы…».
«…Бис бир турада кожо јадып, кӱнӱҥ ле ӱч катап ашкарынар ӧйдӧ туштажатаныс. Чевалковтордо чокым ээжи болгон: эртен турагы ажанышка оройтызаҥ—тал-тӱшти сакы, тал-тӱште оройтызаҥ—эҥирги ашкарынышты сакы, эҥирге оройтызаҥ—эртенги кӱнди сакы, бу ээжини кемниҥ де бузар јаҥы јок болгон. Кажы ла кижи бойыныҥ јерин билер. Сол јанында Григорий Иванович, мен ле мениҥ карындажым Борис отурган. Оҥ јанында Николай Иванович, оныҥ ӱйи Таня ла Евдокия Ивановна, Николай Ивановичтиҥ јаан эјези, айылдыҥ ээзи отуратан…».
Эске алынышта Григорий Ивановичтиҥ кийген кеби, ижи, эрмек-куучыны, кӧрӱми сӱреен јарт кӧргӱзилген. Темдектезе, Гуркин кайда да јӱрзе, ончо улуска: «Jурукчы ӱредӱзиле, ич-телекейиле ончозынаҥ бир башка бийик болор учурлу» деп айдатан.
«…Эки алтай јурукчы, реалист ле футурист, Григорий Иванович Гуркин ле Николай Иванович Чевалков бир айылда кожо јаткан. Олордыҥ ортозында шак мындый эки башка кӧрӱми аайынча блааш-тартышту куучын, кезикте чугаанга да једетен¾». Сӱреен јилбилӱ эске алыныш, самара. Мынаҥ ары бис кычыраачыларды бу самарала бӱткӱлинче таныштырарыс.
Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи, кӱӱн-санаазы, амадузы јылдаҥ јылга, ӧйдӧҥ ӧйгӧ јаҥы учур алынат. Ӧзӱп јаткан ӱйелерге улу ла агару, керсӱ ле укаалу, кижилик кӱӱни, сӱӱжи јаан јурукчы ӱргӱлјикке кереес болуп артат. Калыктар ортодогы најылыктыҥ тӧзӧгӧзин ол Алтайыныҥ эрјине-байлыгы, ырыс-кежиги качан да оҥбос јуруктарына салып артыргыскан.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген