Алтайдын Чолмоны

Баштапкы алтай фотосогоочы

30.01.2018

Туулу Алтайга фотосогоочылар Х1Х чактыҥ экинчи јарымында келип баштаган. Билимчи С. С. Сапожниковтыҥ Алтайдыҥ ар-бӱткенин, мында јаткан улусты соккон 40 фотојурукту «По Алтаю» деп бичиги 1897 јылда Томскто кепке базылган.

1904 јылда Алтайга келген этнограф Д. Клеменц база фотојуруктар соккон, олор эмди Санкт-Петербургта Российский этнографический музейдиҥ кӧмзӧзинде. Барнаулдыҥ фотосогоочызы С. И. Борисов фотојуруктары ажыра Туулу Алтайдыҥ јаражын кӧргӱзетен. Фин укту географ И. Г. Гранё 1905, 1907-1908, 1913 јылдарда Алтайла јорыктап, ар-бӱткенди, мында јуртагандарды јурукка салган. 1900, 1901, 1906 јылдарда фотограф И. Р. Томашкевич ар-бӱткенди согып, альбом чыгарарга сананган.
Санкт-Петербургта Академия художествта ӱренген Г. Гуркин 1900 јылда јайгыда Академияныҥ јакылтазыла Алтайдыҥ ар-бӱткенин, Алтын Кӧлди согорго фотоаппаратту келген деп јетирӱ ол ӧйдиҥ газеттеринде бар. Аказыныҥ шылтузында оныҥ карындажы Степан Гуркин фото соготон керекле танышкан болгодый.
Григорий ле Степан Гуркиндердиҥ адазы Иван Прокопьевич Тыдыков крестке тӱшкен телеут укту кижи болгон. Оныҥ адазы Гуркэ деп атту болгон, кийнинде бу кижиниҥ адыла Тыдыков деген ӧбӧкӧ Гуркинге солынган. И. П. Тыдыковтыҥ билезинде эки уул ла Наталья деп кыс болгон.
Степан Гуркин 1907 јылдаҥ ала аказыла кожо Сибирьдиҥ калаларыла јӱрӱп, бойыныҥ фотојуруктарын садып баштаган. 1910 јылда Томскто Г. Гуркинниҥ выставка-кӧрӱзи ӧткӧн тушта Степан Алтайдыҥ ар-бӱткени ле аказыныҥ јуруктары согылган открыткаларды 550 салковойго саткан. Ол ӧйдӧ бу јаан акча болгон. 1913 јылда Степан Гуркин Барнаулда бойыныҥ фотојуруктарын кӧргӱскен, кожо барган кам камдаган. Бу кӧрӱге киретен билеттиҥ баазы 2 салковой 50 акча болгон. Билет баалу да болзо, 575 билет садылган. 1914 јылда Степан Гуркин Москвада Патэ деп карындаштардыҥ фирмазыла киноаппарат аларга јӧптӧжип јӱрген деп јетирӱ бар, је бу јылда башталган 1-кы телекейлик јуу ого бу амадузын бӱдӱрерге качалаҥын јетирген.
Февраль революцияныҥ кийнинде Алтайда Алтай Туулык Дума (1917 јылдыҥ јаан изӱ айы-1918 јылдыҥ тулаан айы), Каракорум-Алтай управа (1918 јылдыҥ тулаан айы-1919 јылдыҥ јаҥар айы ) тӧзӧлгӧн. Бу эки јаҥныҥ иштеринде Степан Гуркин эрчимдӱ турушкан. Алтай Туулык Дума 1917 јылдыҥ куран айында ӧткӧн јуунында С. И. Гуркинди ле Г. М. Токмашевты Кузнецк ле Бийск уездтерде агитация иш ӧткӱрип, социал-революционер М. Г. Шатиловты Учредительный јуунда алтайлардыҥ јилбӱзин корулайтан кижи болорын јеткилдеерин молјогон. Олордыҥ ижиниҥ камааныла М. Шатилов Учредительный јуунга кийдирилген, Алтай Туулык Дума социал-революционерлердиҥ программазын јӧмӧгӧн. Бу ла ӧйдӧ Степан Гуркин Бийсктиҥ совединде алтайлардыҥ јилбӱзи учун турушкан деп јетирӱ бар.
1918 јылда алтай музейди тӧзӧйтӧн иште Степан Ивановичтиҥ ӱлӱзи јаан. 1918 јылдыҥ куран айында Каракорум-Алтай управа С. Гуркинди Барнаулдагы краевед Н. С. Гуляевтеҥ палеонтологияныҥ, минералдардыҥ, археологияныҥ коллекция-јуунтыларын ла библиотеказын садып алар јӧп тургуссын деп кӧстӧгӧн. Алтай Туулык Думаныҥ документтеринде бир тушта Степан Гуркин Думаныҥ председатели деп адалган, бир тушта чыгартулу кижизи, «представители» деп бичилген. Алтай Туулык Думаныҥ председатели болгон Г. И. Чорос-Гуркин куран айдыҥ 6-7 кӱндеринде Омскто, 13-21 кӱндеринде Томскто, 23-чи кӱнинде Барнаулда, 26-чы кӱнинде Бийскте, 31-чи кӱнинде Улалуда болгонын кӧрзӧ, музей тӧзӧйтӧн деп ишти баштаган Г. И. Чорос-Гуркинде ӧй дӧ, арга да јок болордо, бу ишти карындажы Степан бӱдӱрген болгодый.
1918 јылдыҥ кӱӱк айында, белочехтердиҥ кыймыгузыныҥ кийнинде, бускалаҥду ӧй башталган. Бу јылдыҥ јаҥар айында Г. И. Чорос-Гуркинди Бийсктиҥ тӱрмезине отургыскандар. Бу ла айда ол тӱрмеге Степан Гуркин база кирген. 1919 јылдыҥ јай кирезинде Г. И. Чорос-Гуркин тӱрмедеҥ јайымдалган, је кӱскиде экинчи катап оны тӱрмелегендер. Ол 1919 јылдыҥ учында тӱрменеҥ чыгала, эки уулын ээчидип, јуруктарын коштоп, Монголия јериндӧӧн ырбаган. Степан Гуркинниҥ салымы кандый болгоны јарт эмес. Тӱрменеҥ ол чыккан ба, јок по — јарты јок. Оныҥ билези, бала-барказы оны аказыла кожо 1937 јылда репрессияга учураган деп бодоп јӱргӱлеген, нениҥ учун дезе оныҥ ӱйи Марфа Петровна Гуркина (Козлова) ӧгӧӧнин тӱрменеҥ чыгарарга Бийск, Томск барып јӱрген деп, биледе куучын јӱретен. Ӱч томду «Книга памяти жертв политических репрессий» (Горно-Алтайск, 1996, 1998, 2003) деп бичикте С. Гуркинниҥ ады бичилбеген. ФСБ-ныҥ архивтеринде ол керегинде јетирӱ јок деп каруу келген.
С. Гуркинде ӱч бала болгон: Рая (1904-1984), Нина (1907-1995 ј.ј.), Пётр уулыныҥ салымы база јарт эмес. Jаан кызы Раиса Степановна Гуркинада (Лазуткина) тӧрт бала болгон: эмди эзен јӱргендеринеҥ Светлана Андреевна Лазуткина (Каптур) 1928 јылда чыккан, бастыра јӱрӱмине ӱредӱчи болуп иштеген, Горно-Алтайск калада јадат. Дина Андреевна Лазуткина (Амиянц) 1935 јылда чыккан, бухгалтер-экономист, эмди Берёзовка јуртта јуртайт.
Степан Гуркинниҥ экинчи кызы Нина Степановка Гуркина (Анаева) ӱредӱчи болуп иштеген. Оныҥ кызы Тамара Анаева (1927-1991 ј.ј.) јууныҥ јылдарында пединститут божоткон, Улаганда иштеген, сӧӧги Акташта јуулган. Нина Степановнаныҥ уулы Виталий Иванович Анаев физкультурный институтты божоткон, Новосибирскте јуртайт.
Баштапкы алтай фотограф, Алтай Республиканыҥ эл музейин тӧзӧӧр ишти баштагандардыҥ бирӱзи, Алтай Туулык Думаныҥ ла Каракорум-Алтай управаныҥ иштеринде эрчимдӱ турушкан Степан Иванович Гуркинниҥ чыккан да јылы, божогон до јылы јарт эмес артат. Оныҥ канча муҥ фотојуруктарыныҥ салымы база јарт эмес. Музейлерде: Горно-Алтайскта, Барнаулда, Томскто бар. Томсктыҥ коллекционери Казачковто бир канча открыткалары бар.
Алтай Республикада эл музейдиҥ 100 јылдыгын темдектеер ӧйдӧ Степан Иванович Гуркинниҥ ады-јолы оны тӧзӧгӧндӧрдиҥ тоозында адалары јолду.

В. КЫДЫЕВА,
эл музейдиҥ билим ишчизи