Алтайдын Чолмоны

ООПТ — ар-бӱткенди корыыр иштиҥ бӱдӱми

30.01.2018

Россияда ороонныҥ тӱӱкизинде Байкал кӧлдиҥ јарадында тӧзӧлгӧн баштапкы Баргузинский текшигосударстволык заповедник тӧзӧлгӧниниҥ 101 јылдыгы чаган айдыҥ 11-чи кӱнинде темдектелген. Оныҥ амадузы баргузинский кишти корыыры аайынча ӧткӱрер иш, бу тындуныҥ тоозы XX чактыҥ башталганында сӱрекей астай берген болгон. Баргузинский заповедник (Бурят Республика) тӧзӧлгӧниниҥ шылтузында аҥылу коруулду ар-бӱткендик јерлердиҥ бӱгӱнги федерал системазыныҥ тӧзӧлгӧзи тӧзӧлгӧн. ООПТ-ныҥ (ар-бӱткенниҥ аҥылу коруулду јерлери) учуры јанынаҥ куучын-эрмек бӱгӱн Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика, экология ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Василий МАНЫШЕВЛЕ ӧдӧт.

—Василий Карманчинович, ООПТ деген аббревиатурага кӧп улус туштаган. Jе оныҥ учуры бастыра улуска јарт эмес…
—Кыскарта айдар болзо, бӱгӱн ООПТ — ар-бӱткенди корыыр иштиҥ бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Ол јерлерди ээлемдик тузаланыштаҥ бӱткӱлинче эмезе бӧлӱктей айрып алар арга берер ле Россияда да, бӱткӱл телекейде де биологический, ландшафтный байлыкты чеберлеп алар бӱдӱм-арга болуп јат. Бистиҥ тергееде федерал ла республикан кеминде андый ООПТ-лардыҥ тоозы 10, ар-бӱткенниҥ 43 кереезин чотко албаза. ЮНЕСКО-ныҥ Текшителекейлик энчизиниҥ беш объегиниҥ тоозында — экӱзи федерал учурлу — Алтайдагы ла Кадындагы биосферный заповедниктер ле ӱчӱзи тергеелик учурлу.
Тургуза ӧйдӧ Россияда ар-бӱткенниҥ федерал, тергеелик ле муниципал учурлу 13 муҥнаҥ кӧп аҥылу коруулду јерлер тӧзӧлгӧн. Олордыҥ текши кеми 209,5 миллион гектар. ООПТ-ныҥ 100 јылдыҥ туркунына тӧзӧлгӧн федерал системазына тургуза ӧйдӧ кирет: 105 государственный ар-бӱткендик заповедниктер, 52 национальный парктар, 57 федерал заказниктер, ар-бӱткенниҥ 17 кереези, 67 ботанический садтар. Федерал учурлу ООПТ-лардыҥ текши кеми 63,3 миллион гектар.
2017 јылда федерал учурлу ООПТ-лардыҥ текши кеми 794,586 муҥ гектарга кӧптӧдилген. 4 јаҥы ООПТ-лар тӧзӧлгӧн — 2 заповедник («Васюганский» ле «Восток Финского залива») ле 2 национальный парктар («Сенгилеевские горы», «Ладожские шхеры»).
Тергеелик учурлу ООПТ-лардыҥ текши кеми 2017 јылда 1,3 миллион гектарга кӧптӧдилген, тергеелик учурлу 47 ООПТ тӧзӧлгӧн.
—ООПТ-ларга коруулду зоналарды бириктирип, олордыҥ јерлерин элбеткени ажыра трансграничный резерваттар тӧзӧӧри јанынаҥ калганчы ӧйдӧ айдылып турган шӱӱлтелер јанынаҥ Слердиҥ шӱӱлтегер кандый? Бистиҥ учуралда — Алтайдагы заповедниктиҥ јерин Чихачевтыҥ адыла адалган туудагы коруулду зонаны ого бириктиргени ажыра элбедер арга керегинде. Соҥында албатылар ортодо ООПТ болгодый эдип.
—Трансграничный резерваттар тӧзӧӧри тургуза ӧйдӧ бӱткӱл телекей ичинде элбеде тузаланылат, нениҥ учун дезе јерлик тындулар гран-кыйу деп немени билбес, ары-бери кӧчӱп јӱрет. Кезик ороондордо, темдектезе, ирбиске, кочкорго ло ӧскӧ дӧ тындуларга аҥдаары јарадылат. Jе кезик ороондордыҥ јерлеринде андый тындулардыҥ тоозы ондор ло тоолу, оныҥ да учун јоголордыҥ бери јанында деп адалган тындуларга аҥдабазын государство бойыныҥ кату шиҥжӱзинде тудат. Мындый ок айалга шоҥкор бӱдӱмдӱ куштарла, аҥдаарында тузаланып турган ӧскӧ дӧ бӱдӱм тындуларла колбулу. Оныҥ да учун ол јерлерде бирлик ээжилер болзын деп, трансграничный резерваттар бӱдӱмдерди чеберлеери аайынча национальный јасакберим кеминде тӧзӧлип јат. Мыныла колбой јерди элбедери эмезе коруулду зона тӧзӧӧри јанынаҥ шӱӱлтелер туулат.
Бу јанынаҥ бастыра јартамалдар, шылтак-тӧзӧлгӧлӧр тӱҥдеш аргументтерлӱ болот. Мениҥ шӱӱлтемле, калганчы 25 јылдыҥ туркунына олор кубулбаган. 90-чы јылдардыҥ башталганында бистиҥ беш ар-бӱткендик кереести ЮНЕСКО-ныҥ Текшителекейлик энчизиниҥ тооломына кийдирерге јартамал-тӧзӧлгӧ эдилип турарда, тӧс лейтмотив (негласный) Кадында ГЭС тударыла јӧп эмес болгоныла колбулу болгон. Ол тушта республиканыҥ јериниҥ 60 проценттеҥ кӧбизин ООПТ-ныҥ јерине кийдирери аайынча шӱӱлте де болгон. Jе ол тушта ООПТ-га кийдирилетен јерлердиҥ кемин келиштирте кирелендирерине санаа-сагыш јеткен.
Оноҥ текшилей экологизация башталган, мыныҥ шылтузында ООПТ-лар текшилей тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ ороондо андый статусту јерлердиҥ кеми ӱч процентке јуукташ. Бистиҥ республикада чик јок кӧп — 25 проценттеҥ кӧп. Онызынаҥ биобашкалынышка јакшы болгон бо? Теоретически, чындап та, јакшы. Бис тындулар јӱрӱп турган јерлерди чеберлеп јадыс, ол тоодо Кызыл бичикке кийдирилген тындулардыҥ ла ӧзӱмдердиҥ јерлерин.
Jе калганчы ӧйдӧ бис јакшы керектердиҥ ары јанында экологический эмес јилбӱлер јажынып турганын кӧрӱп јадыс. Заповедниктерде туризмди ӧскӱрери аайынча концепция јарадылганы онызын јарт керелейт. Мынаҥ улам кезик заповедниктердиҥ администрацияларыныҥ јанынаҥ коруулду зоналар тӧзӧӧрине јаан јилбӱ болоры там тыҥыйт. Коруулду зона дегени ол не? Ол ло ООПТ-ныҥ администрациязы корулап турган јер. Ээжини јӧптӧйлӧ, бу јерде нени эдерге турганыҥ бойыҥда.
«Нени эдерге турганыҥ бойыҥда» дегени мени ООПТ-лардыҥ гран-кыйуларын коруулду зоналарды бириктиргени ажыра элбедер деген шӱӱлтелерге ајарыҥкай болорына экелет. Бистиҥ коммерциялык ӧйдӧ ол коруулду зоналар кандый да улустыҥ јаан бизнести тӧзӧӧринде тузалангадый вотчиназы, ал-камык акча тӧлӧп аҥдаар вип-аҥдаш тӧзӧӧр јерлер боло бербес деп кем де быжу айдып болбос. Мындый шӱӱлте керде-марда јӱрӱм алынза, каршучылдарды јасак, шиҥжӱ ӧткӱрер органдар эмес, а чек ӧскӧ ийде-кӱчтер токтодор…
Мыныла колбой, кажы ла андый шӱӱлтеге мен ол шӱӱлтеде айдылганы керектӱ бе эмезе керектӱ эмес пе деген јанынаҥ кӧрӧр эдим. Текши оҥдомол кӧрӱмле: тургуза ӧйдӧ бистиҥ тергееде баштамы учурлузы кажызы — ООПТ ба эмезе ол јерлерде канча чактардыҥ туркунына койлор кабырып, олорго азырал ӧзӱмдер ӧскӱрип јӱрген улус па.
Ол ло Кош-Агаш аймакта экологиялык айалганы канча јылдардыҥ ширтеп тура, мен анда јаткан улустыҥ шӱӱлтезине јайыладым, Олордыҥ ас туштап турган тындуларды — ирбисти, кочкорды чеберлеп алары јанынаҥ суракты аайлаштырары аайынча кӧрӱм-шӱӱлтези чокым-јарт: «Кажы ла кӱн вертолетту учпай, квадрациклдерле, снегоходторло маҥтатпай, сафари тӧзӧбӧй, аҥдашты кирелендирер керек. Ол тушта ирбистер де, кочкорлор до тыш-амыр болор. Кочкорлор койлорло кожо јажын-чакка кожо ло отоп јӱрген болгон, олор бой-бойына чаптык этпеген».
Биобашкаланышты чеберлеп аларга бисте бастыразы бар болгоны керегинде айдып турум: арга-кӱчи јаан коруул службалу ООПТ, прокуратура, кӧп тоолу силовой структуралар, шиҥжӱ ӧткӱрер органдар. Jе эҥ ле керектӱзи јок: бастыразы јасакла кыйалтазы јогынаҥ башкарынары, оныҥ ээжи-некелтелерин бӱдӱрери. Андый учурал-темдектер кӧп. Мен јастырып та турган болорымнаҥ айабас, је бистиҥ бӱгӱнги коммерческий ӧйдӧ ООПТ-лар, коруулду зоналар ла ӧскӧлӧри де текши албаты-јонго бӧктӱ болгоны андый јерлерди ээленип тургандар анда нени ле эдерине кӧп учуралдарда јӱк ле салтарын јетирет.
Ӧрӧ айткан шӱӱлтелеримге тӧзӧлгӧлӧнип, мындый адакы шӱӱлтемди айдып турум : бистиҥ биосферный резерваттар — Алтайдагы ла Кадындагы ГБПЗ-лар, јерлерин элбедиш ле коруулду јерлер јогынаҥ да, кандый ла ууламјыла иштеер аргалу. Нениҥ учун дезе олордо бийик статус бар — биосферный.
—Калганчы јылдарда трансграничный ӧмӧ-јӧмӧ иш јанынаҥ ӧткӱрилип турган ишти Слер канай баалап јадыгар?
—Тӧс Азияныҥ ороондорыныҥ турумкай ӧзӱми аайынча албатылар ортодогы «Урумчи-98» конференция ӧткӧн кийнинде 20 јылдыҥ туркунына Кадындагы биосферный заповедникке ле Катон-Карагайдагы национальный паркка (Казахстан Республика) тӧзӧлгӧлӧнип, Россия-Казахстан деген ТБТ тӧзӧлди. Ол конференцияда бистиҥ ороонныҥ делегациязы тӧрт ороонныҥ гран-кыйулары бириккенинде трансграничный биосферный јер тӧзӧӧри аайынча шӱӱлтези јӧмӧлгӧн. Эмди дезе Монголия ТБТ јанынаҥ иштеер керек. Монголияныҥ ла Россияныҥ гран-кыйузында кластерлерлӱ Сайлугемдеги национальный парк кандый да кеминде ол ууламјыла тӧзӧлгӧн болгон. Оноҥ ары дезе, Урумчиде јӧмӧлгӧн шӱӱлтелерди оноҥ ары јӱрӱмде бӱдӱрер керек — РФ-тыҥ, МНР-дыҥ, КНР-дыҥ, РК-ныҥ турушканыла Алтай ТБТ тӧзӧӧри.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы