Алтайдын Чолмоны

Улу нерениҥ керези

30.01.2018

Кочкор айдыҥ 2-чи кӱни орооныста Россияныҥ јуучыл магыныҥ кӱни деп темдектелет. Туй ла 75 јыл мынаҥ кайра, 1943 јылдыҥ кочкор айыныҥ башталарында, совет черӱ Сталинградка узанып келген немец-фашист олјочыларды оодо соккон.

Сталинградты корулаар јуу-согуштар 200 кӱнге улалган. Тӱӱкиге олор совет албатыныҥ улу ат-нерезин ле турумкайын, Тӧрӧлин корыыр јана баспас кӱӱнин ле јалтанбазын кӧргӱскен јуу-согуш, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ла Телекейлик экинчи јууда айалганы кубулткан, јеҥӱниҥ јолын баштаган тӧс учурлу јуу-согуш, телекейде эҥ кӧп кан тӧгӱлген, албаты корогон јуу-согуштардыҥ бирӱзи деп чотолот.
Фашист Германия ла оныҥ јӧмӧӧчилери Австрияны, Чехословакияны, Албанияны, Польшаны, Данияны, Норвегияны, Бельгияны, Голландияны, Люксембургты, Францияны, Югославияны, Грецияны олјолоп, 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде СССР-га табарып, бистиҥ ороонды база јеҥил ле тӱрген јуулап аларга сананган. Тӱӱкичилердиҥ темдектегениле, ӧштӱлер Советтердиҥ ороонын јуулаарга 190 дивизиялу, 4000-наҥ ажыра танктарлу, 47 000-наҥ ажыра орудиелӱ ле минометту, 5000 кире самолетту, 200 кире керептӱ келген. Фашисттердиҥ 5 миллион черӱзине Совет ороон јаҥыскан удурлашкан деп айдар керек. 1941 јылдыҥ сыгын айында ӧштӱлер Лениградты курчуга алып, Киевти олјолойло, Москваны јуулап аларга ууланган. Москва учун јуу-согушта герман черӱлер тӧс каланы алып болбой, кайра чачтырткан, Ӱчинчи Рейхтиҥ јеҥдиртпези керегинде мактанган куучындар ӱзӱлген.
Гитлерге, Москвада јеҥдирткен кийнинде, Сталинградты јуулап алары (бу кала Совет ороонды башкарган И. В. Сталинниҥ адыла адалган болзын) «јеҥдиртпес» адын тӱжӱрбес политикалык учурлу керек болгон деп, тӱӱкичилер темдектейт. 1942 јылдыҥ куран айында фюрер Сталинградтыҥ «јеезелӱ јуртын јемирер» јакылта берген. Бого ӱзеери, Сталинград јолдордыҥ белтири болгон, нефтьтӱ јерлерлерге јол ачкан јер болгон. 1942 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 18-чи кӱнинде немецтердиҥ «Тӱштӱк» деп адалган черӱзи Курсктаҥ ала Азов талайдыҥ јаказында Таганрогко јетире 800 км јерде табаруны баштаган, ондо 97 дивизия, текши чотло, 900 муҥнаҥ ажыра черӱчилдер, 17 муҥ орудие ле миномет, 1260 танк ла артиллерияныҥ јуучыл мылтыктары турушкан. Кейдеҥ јӧмӧлтӧни 1640 фашист самолет эткен.
1942 јылдыҥ јылдыҥ куран айыныҥ 23-чи кӱнинде немецтердиҥ авиациязы Сталинградты бомбалаар тушта 40 муҥ кире тегин эл-јон корогон. Сыгын айдыҥ 12-чи кӱнинде, фашисттер Сталинградтыҥ јаказына једип келерде, кала јемирилген-оодылган шибее болуп калган. Jе ондо кажы ла ором, кажы ла тура учун јана баспас тартыжу ӧткӧн.
Бӱгӱн Волгоградта (азыйгы Сталинград) «Павловтыҥ туразы» деген кереес-тура бар. Jуу ӧйинде каланыҥ тӧс јеринде турган туралардаҥ јӱк ол бузулбай арткан болгон. Сержант Яков Павлов бу турада јажынган 30 кире ӱй улусты, карыгандарды ла балдарды тапкан. Ӱч черӱчилиле кожо ол ӱч конокко чыгара ӧштӱлердиҥ табарузына удурлашкан.
Волгоградтыҥ тӧс кереес јерлериниҥ бирӱзи — Мамаев курган. 1942-943 јылдарда бу јаан эмес тӧҥди Россияныҥ тӧс тепсеҥи деп адайтан. Муҥдар тоолу совет черӱчилдер мында јӱрӱмин салган. Сталинград учун јуу-согушта фронттыҥ кажы ла 1 км јерине 10 муҥ снаряд, бомба ла мина тӱшкенин јуучыл статистиктер чоттогон. Сталинградты јайымдаган кийнинде Мамаев курганда эки јылдыҥ туркунына ӧлӧҥ ӧспӧгӧн деп, мында јаткан улус айдат.
Мамаев курганда, Сталинградты корулаарында турушкандарга учурлалган «Эне-тӧрӧлис кычырат!» деген атту-чуулу кереес турган јерде, бистиҥ јерлежис, Советский Союзтыҥ Геройы Илья Захарович Шуклинниҥ мӧҥкӱзи јуулган.
Илья Шуклин 1922 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Чаргы-Оозы (Черный Ануй) јуртында чыккан. Горно-Алтайсктыҥ 6-чы таҥмалу школын, 1941 јылда Томсктогы артиллерийский училищени ӱренип божоткон. 1942 јылдыҥ кандык айынаҥ ала Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ фронтторында јуулашкан.
1942 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱнинде батареяныҥ командири старший лейтенант Илья Шуклин артиллеристтериле Перкоповка деген јурттыҥ јанында фашисттердиҥ 30 танкыныҥ табарузын токтодып јуулашкан. Эки сааттаҥ ажыра ӧйгӧ олор ӧштӱниҥ 14 танкын кӱйдӱре адып, ӧштӱниҥ јолында кайра баспай турган.
Сталингшрадты корулаар ээчий де јуу-согуштарда Илья Захаров ат-нерелӱ јуулашкан. 1943 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде Голая Долина деген јурттыҥ јуугында ӧткӧн јаан јуу-согушта ол јеҥ јастанып јыгылган. СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ 1943 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 26-чы кӱнинде чыккан Jарлыгыла Илья Захарович Шуклинге Советский Союзтыҥ Геройыныҥ нере ады адалган.
«Сталинградтагы јуу-согуштыҥ 65 јылдыгын темдектеер тушта Алтай Республиканыҥ элчилери Алтайдаҥ апарган тобракты И. З. Шуклинниҥ мӧҥкӱзине салган — деп, АР-дыҥ ветерандар совединиҥ јааны Борис Алушкин куучындаган. Ол бу делегацияда база турушкан. — Jуучыл мактыҥ Мамаев кургандагы залында Сталинградты корыырында турушкан муҥдар тоолу черӱчилдердиҥ тоозында Туулу Алтайдаҥ барган, јӱрӱмин Тӧрӧли учун берген јуучылдардыҥ ады-јолдоры база бичилген. Леонид Тимофеевич Климан, Захар Садаевич Курусканов, Маркел Маркелович Локотаев, Макар Мултукаевич Сатлаев, Николай Александрович Кайгародов, Василий Данилович Никулин, Текшин Нукеев, Иван Кириллович Ластовка, Василий Андреевич Саданчиков, Константин Иванович Гребенников ло кӧп ӧскӧ дӧ бистиҥ јерлештерис Сталинград учун јуу-согуштарда турушкан».
Сталинградтагы јуу-согуш — совет полководческий јайаанныҥ јеҥӱзи деп чотолот.
Фельдмаршал Паулюстыҥ Сталинградты јуулаарга кирген 100 муҥ черӱчилдӱ, 2 муҥ орудиелӱ ле минометту, 500 танкту черӱзи канча катап табарулар эдип, оны алып болбогон. Маршал К. Г. Жуковтыҥ, генерал-лейтенанттар В. И. Чуйковтыҥ, К. К. Рокоссовскийдиҥ, Н. Ф. Ватутинниҥ, генерал-майор В. Г. Жолудевтиҥ ле Совет черӱни башкарган ӧскӧ дӧ башчылардыҥ ады-јолы ла магы Сталинградты корыганыныҥ тӱӱкизине кирген.
1942 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 23-чи кӱнинде фашисттердиҥ 6-чы армиязы ла 4-чи армиязыныҥ бӧлӱги курчуга кирген ле оноҥ чыгып болбогон. 1943 јылдыҥ чаган айыныҥ 31-чи кӱнинде черӱниҥ јаан бӧлӱги, ол тоодо Паулюс бойы, јеҥдирткениле јӧпсинип, олјого кирген. ²штӱниҥ арткан бӧлӱги кочкор айдыҥ 2-чи кӱнинде мылтык-јепселин салып, удурлажузын токтоткон. 300 муҥ кире солдаттар ла офицерлер фельдмаршал Паулюсло кожо олјолоткон.
Россияныҥ кезик тӱӱкичилериниҥ темдектегениле, Совет черӱ бу јуу-согушта 485 муҥнаҥ ажыра кижини, 3591 орудиени ле минометты, 2915 танкты ла самохдный установканы, 706 јуучыл самолетты јылыйткан. Ӧштӱниҥ јылыйтулары — 800 муҥнаҥ ажыра черӱчилдер, 32 дивизия ла 3 бригада бӱткӱлинче јоголтылган, 16 дивизияга јаан коромјы эдилген.
Оҥдой аймактыҥ Ӧлӧтӱ јуртынаҥ јууга барган, батареяныҥ командири болгон Александр Николаевич Каташевтиҥ Сталинград учун јуу-согушта турушкан эске алыныжын балдары бичип алган.
«Сталинград учун тартыжу тӱни-тӱжи ӧдӱп турган — деп, Александр Николаевич куучындаган. — Шак бу тужында Паулюстыҥ черӱзи курчаткан. Кӱнине ӧштӱге канча катап табару эдип эмезе ӧштӱниҥ табаруларын кайра таштап туратаныс. Jердиҥ ӱсти темирле бӱркелген. Окопты касса, кӱрек тобракка бачым кирбейтен, нениҥ учун дезе октордыҥ ла осколоктордыҥ кӧбизи коркышту, курганды фашисттердиҥ авиациязы бомбалап, минометтордоҥ адып, јердиҥ ӱстин чек сӱрӱп койгон немедий болгон. Керек дезе немецтер Берлиннеҥ снайперлер алдыртып экелген. Бир катап олор тӧҥнӧҥ куру бочколорды тоолоткондор. Кӱзӱрт-мазырт, сыгырыш… Бистиҥ јуучылдар бочколорды аткылаарда, снайперлер олорды аткылаган. Jе фашисттер канайда да сӱмелензе, бистиҥ де јуучылдар тегин эмес, бойлоры да тапкыр, сӱмелӱ.
Тартыжу узак ла ӧткӧн. Бир ле кӧрӱп турзаас, ыштыҥ ортозынаҥ ак бӧстиҥ ӧӧни кӧрӱнген. Адыш кезик ӧйгӧ токтой берген. Ӧштӱниҥ олјолотконын кӧп катап кӧргӧм, је бу учурал баштапкызы болгон».
Александр Николаевич Каташев бу јуу-согуштарда колына, јардына ла арказына шыркалаткан. «За отвагу» деген медальды ол Сталинградты корулаганы учун алган.
Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртынаҥ јууга барган Токтой Бордомолович Мадяев база Сталинградты корулаар јуу-согуштарда турушкан. Ол снайпер болгон. Сталинградтыҥ јанында јуулар анчада ла кӱч ле кызу болгонын Токтой ӧрӧкӧн эске алатан. Бир катап совет јуучылдар, снайперлер ӧштӱниҥ курчузына кирген эмтир. Оноҥ тирӱ чыгары коркышту неме болгон. Будына шыркалаткан нӧкӧрин чанакка салып, канча јол ӧдӱп, Токтой Мадяев курчудаҥ чыгарып алган. Jалтанбазы, бойын карамдабазы учун ол медальла кайралдаткан.
Улаган аймактыҥ Чибилӱ, Кара-Кујур ла Баштапкы май јурттарынаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 100-теҥ ажыра кижи атанган. Олордыҥ кӧп јарымызы Алтайына ойто јанбаган.
Егор Дмитриевич Белеев черӱчил молјузын орооныстыҥ тӱштӱк талазында гран-кыйуда ӧдӱп турганча, јуу башталган. Ол јуучыл јолын Крымнаҥ баштап, оноҥ Сталинград учун улу тартыжуда турушкан. Берлинге јетире јуулажып, Рейхстагтыҥ стенезине колын салган алтай јуучылдардыҥ бирӱзи. Гвардияныҥ рядовойы Егор Белеев јуучыл нерези учун Мактыҥ ордениле, «За отвагу» медальла, ӧскӧ дӧ јуучыл кайралдарла кайралдаткан. Бис бӱгӱн кезик ле јерлештеристиҥ ады јолын ададыбыс. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеген журналисттердеҥ Сталинградты корулаар калапту јуу-согуштарда Михаил Федорович Тодогошев ле Иван Васильевич Шодоев турушканын билерис.
Алтайский крайдаҥ (бистиҥ Горно-Алтайский автоном область бу крайдыҥ бӧлӱги болгон) Сталинградтагы јуу-согуштарда 40 муҥнаҥ ажыра јуучылдар ла командирлер турушканы керегинде јетирӱлер јарлалган.
Алтайдыҥ јеринде тӧзӧлгӧн мындый черӱчил бӧлӱктер Сталинградты корулаар јуу-согуштарда турушкан (оҥдоорго эптӱ болзын деп, олордыҥ адын орустап јетиредис):
15-я гвардейская кавалерийская Мозырская Краснознаменная ордена Ленина дивизия (таҥынаҥ Алтайский кавалерийский дивизия эдип 1941 јылдыҥ кӱчӱрген айында тӧзӧлгӧн);
80-я гвардейская стрелковая Уманская ордена Суворова дивизия (298-чи стрелковый дивизия болуп 1942 јылдыҥ кочкор айында тӧзӧлгӧн);
226-я стрелковая Глуховско-Киевская Краснознаменная ордена Суворова дивизия (экинчи тӧзӧмӧл). 1941 јылдыҥ јаҥар айында Таҥынаҥ стрелковый 42-чи бригада болуп тӧзӧлгӧн. Советский Союзтыҥ Геройы М. С. Батраковтыҥ башкартузыла бригада Сталинградты корулаган, оныҥ кийнинде ичкерлеген јуу-согуштарда турушкан, 1943 јылдыҥ јаан изӱ айында 129-чы стрелковый бригадала кожо 226-чы стрелковый дивизияга бириктирилген.
149-я стрелковая бригада 1942 јылдыҥ јайында Барнаулдагы пехотный училищениҥ ле Сибирьдиҥ јуучыл округыныҥ ӧскӧ дӧ училищелериниҥ курсанттарынаҥ тӧзӧлгӧн. Бригадага анайда ок Алтайский крайдыҥ, Новосибирский, Томский, Иркутский областьтардыҥ призывниктери ле јууга бойыныҥ кӱӱниле атанган улус кирген.
Бу јетирӱлер, айса болзо, эмдиги ӱйеге Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан адалары, акалары, тӧрӧӧн-туугандары керегинде јаҥы јетирӱлер табарга болужар.
Сталинградты корулаар јуу-согуштарда турушкан јуучылдардыҥ эзен артканы бӱгӱн 90 јаштаҥ ашкан ӧрӧкӧндӧр. Олор сӱрекей ас арткан…
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ калапту јылдары ыраган сайын ол ӧйлӧр керегинде эзем там јаркындалып чыгат. «Сталинград» деген сӧс бастыра телекейде јалтанбастыҥ, нерениҥ, Тӧрӧлиниҥ јайымы учун тартыжуда јӱрӱмин кысканбай туружарыныҥ кереези ле јозогы болуп артат. Биске, эмдиги јӱрген ӱйеге, мыны ундыбас керек.

Светлана Кыдыева