Алтайдын Чолмоны

Баштапкы балалу билелерге јӧмӧлтӧ

02.02.2018

Россия Федерацияныҥ Государственный Думазы 2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала баштапкы да, экинчи де чыккан балага пособие-акча тӧлӧӧри керегинде јасакты былтыр јарадып койгон. Оныла коштой, Президент Владимир Путин Россиядагы демографияда айалганы јарандырар амадула энениҥ капиталын тӧлӧӧрин 2021 јылга јетире узадып койгон.

2018 јылда баштапкы балалу болгон билелерге тӧлӧйтӧн лӧ тергеелерге аткаратан субвенцияныҥ текши кеми 21,4 миллиард салковой. РФ-тыҥ Минтрудыныҥ озолодо чоттогоныла, баштапкы балага тӧлӧмирлер алатан улустыҥ бир јылдагы тоозы кайда да 340 муҥ кижи болор.
Россия Федерацияныҥ Минтрудыныҥ јааны Максим Топилин баштапкы ла экинчи баланыҥ пособие-акчазыныҥ документтерин јазадарыныҥ ла тӧлӧдӧриниҥ ээжилерин јартаган.

Бала чыкканда, ай сайынгы тӧлӧмирлер кемдерге тӧлӧлӧт?
Баштапкы ээжи. Материальный болуш алар тап-эрик баштапкы эмезе экинчи бала чыккан билеге таркайт, ӱчинчи балага пособие тӧлӧлбӧс.
Экинчи ээжи. Билениҥ кирелтези ас болор учурлу. Кирелте мынайда чотолот: биледеги бир кижиге келижип турган орто кирелте кижиниҥ јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ (прожиточный минимум) кеминеҥ бӱдӱн-јарым катаптаҥ кӧп ашпас учурлу.
Темдектезе, Краснодарский крайдагы бир биледе ӱч кижиниҥ текши кирелтези 41 муҥ салковой болзын. Бала чыккан кийнинде, биледе тӧрт кижи боло берген. Текши кирелтени тӧрткӧ ӱлезеес, бир кижиге келижип турган орто тоо — 10 муҥ 250 салковой — јарталып келет. Бу край-тергееде бир кижиниҥ јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ кеми 2017 јылда 10 муҥ 296 салковой болгон. 10296 салковой, канайтса да, 10250 салковойдоҥ 1,5 катапка кӧп эмес. Айдарда, бу биле материальный болушты алар тап-эриктӱ.

Кажы ла тергееде кижиниҥ јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ кеми башка, оныҥ учун башка-башка тергее-субъекттерде ай сайынгы тӧлӧмирлердиҥ кеми де башка болоры јарт.
Билениҥ кирелтезин чоттоордо, ајаруга јаҥыс ла окылу ишјал алынып турган эмес, је кандый ла ӱзеери акча-манат, ол тоодо пенсиялар база чотолып јат. Бу јасак бала алып балазынган да, опекун да билелерге база келижип јат.

Игистер чыкканда, пособие јӱк бирӱзине тӧлӧлӧр, эки катап кӧптӧбӧс. Игистиҥ экинчизине энениҥ капиталы тӧлӧлӧр. Пособие-акча баштапкы да, экинчи де бала чыкса, тӧлӧлӧр. Экинчи балага энениҥ капиталын бир уунда эмес, ай сайын аларга турган ада-энелер угузуны Россияныҥ Пенсионный фондыныҥ бӧлӱктерине берер учурлу.
Баштапкы ла экинчи чыккан балдарга пособие јазаар ишти эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧр службалар (собес) бӱдӱрет. Олорго билениҥ кирелтелери, билениҥ турчыларыныҥ тоозы керегинде справкалар, баланыҥ чыкканын керелеген кере-бичик, материальный болуш алатан кижиниҥ паспортын ла акча ийерге банктыҥ реквизиттерин апарар керек. Экинчи баланыҥ пособиезин јазаар ишти Пенсионный фонд бӱдӱрет.
Баланыҥ пособие-акчазы ол бӱдӱн-јарым јашка јеткенче тӧлӧлӧр. Jе бала бир јашка јеткенде, база јарым јылга пособие аларга билениҥ кирелтезин кӧргӱскен документти ойто јазадар керек.

***

Бис Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧр службаларга баштангандарга текши јартамал болзын деп, Горно-Алтайск каланыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧриниҥ башкартузына баштандыс. Олордыҥ берген јартамалын кычыраачыларга јарлап турубыс.

2017 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнинде «Балдарлу билелерге ай сайынгы тӧлӧмирлер керегинде» 418-ФЗ номерлӱ федерал јасак јарадылган. Бу јасакта баштапкы бала чыкканда (бала алып балазынганда), ол бӱдӱн-јарым јашка јеткенче, ай сайынгы тӧлӧмирди чоттоорыныҥ ла тӧлӧӧриниҥ ээжизи тургузылган.
Ай сайынгы тӧлӧмирдиҥ кеми баланыҥ јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ (прожиточный минимум) кемине тӱҥей, ол дезе Алтай Республикада 2017 јылдыҥ экинчи кварталында тургузылган ла оныҥ кеми 9954 салковой.
Ай сайынгы тӧлӧмирди тӧлӧӧр угузула баштапкы балазыныҥ чыккан ӧйинде (2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала) Россия Федерацияныҥ гражданини болуп турган, Россия Федерацияныҥ јеринде јаантайын јуртап турган ӱй улус баштанар аргалу.
Иштеер аргалу эл-јонныҥ јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ бӱдӱн-јарым кеминеҥ ашпай турган кирелтелӱ билелер баштапкы балазына ай сайынгы тӧлӧмир алар тап-эриктӱ. Алтай Республикада иштеер аргалу эл-јонныҥ јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ кеми 2017 јылдыҥ экинчи кварталында тургузылган. Оныҥ кеми 10200 салковой. Онойдордо, ӱч кижидеҥ (јаҥы чыккан балала јаба) турган билениҥ кирелтезиниҥ текши кеми 45 муҥ 900 салковойдоҥ ашпас учурлу (билениҥ кажы ла кижизине 15300 салковойдоҥ).
Билениҥ кирелтезиниҥ орто кеми, билениҥ турчыларыныҥ угузу берген айынаҥ озогы, калганчы 12 календарный айдагы кирелтелериниҥ текши тоозынаҥ чотолот.
Биле ай сайынгы тӧлӧмир тӧлӧӧрине угузуны баштапкы баланыҥ чыккан ӧйинеҥ ала ол бӱдӱн-јарым јашка јеткенче, кандый ла ӧйдӧ берер аргалу. Угузу баланыҥ чыкканынаҥ ала алты айдаҥ орой эмес ӧйдӧ берилген болзо, ай сайынгы тӧлӧмир оныҥ чыккан кӱнинеҥ ала тӧлӧлӧр учурлу. Арткан учуралдарда ай сайынгы тӧлӧмир угузу берилген ӧйдӧҥ ала тӧлӧлип јат.
Ай сайынгы тӧлӧмир бир јылга тургузылып, тӧлӧлип јат. Бир јыл ӧткӧн соҥында, гражданин бала бӱдӱн-јарым јашка јетире ӧйгӧ тӧлӧмирлер тӧлӧдӧрине ойто угузу берип јат.
Баштапкы бала чыкканыла колбой, ай сайынгы тӧлӧмирлер тӧлӧдӧрине угузуны керектӱ документтерле кожо јаткан јеринде государственный ла муниципальный јеткилдештер эдериниҥ кӧпфункциональный тӧс јерлерине (МФЦ) эмезе эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧриниҥ башкартуларына берер керек.

«Ондый болуш бисти сӱӱндирет»

Бис пособие-акча алгандар бар ба деген суракла Горно-Алтайск каланыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧриниҥ башкартузына ла Турачак аймакта иштиҥ ле јонјӱрӱмдик болуштыҥ бӧлӱгине баштанганыс. Чаган айдыҥ 31-чи кӱнине јетире ай сайынгы пособие-акча аларга документтер јазаткан ла ондый болушты алган улус јок болды. Чаган айдыҥ соокторын сананып ийзебис, онызы база бир шылтак болгон ошкош.
Jе ондый тӧлӧмирлер јанынаҥ јартамал-консультация аларга улус баштанып турган эмтир. Темдектезе, Турачак аймакта бӧлӱкке эки студент келип јӱрген ле јартамал алып баргандар. Горно-Алтайсктагы јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ башкартузына база улус келип, кӧп сурактардыҥ јартына чыгып, документтерин јазадарга баргылап јат.
Ондый болордо, бис чаган айда баштапкы балалу болгон эки јиит билеле туштажып, ай сайынгы тӧлӧмирлер керегинде санаа-кӱӱнин айдышсын деп сурадыс. Онойдо ок экинчи баланы пландап турганыла, баштапкы пособиеге нени аларыла сонуркадыс. Олор ӧбӧкӧлӧрин адабазын, фотого сокпозын дешкен учун, јӱк аттарын адап турубыс.
С. Алтын-Ай ла Тимур: «Государство, Президент јиит билелерге ондый керектӱ болуш эдип турганы бисти сӱӱндирип турбай база. Бис экилебис калганчы курстыҥ студенттери. Баштапкы балага јаан пособие болор деп, былтыр телекӧрӱлтедеҥ кӧрӱп, угуп сӱӱнгенис. Стипендиядаҥ башка бисте кандый да кирелте јок. Бис тойыстыҥ кийнинде, квартирада јадып турубыс. Ол учун ада-энебис тӧлӧп јат. Айдарда, балабыс учун ай сайын 10 муҥнаҥ акча алары биске јаан болуш, јакшынак јӧмӧлтӧ болор эди. Алтын-Айдыҥ энези балала кожо отурар болзо, ол ӱредӱзин улалтар. Jе мынаҥ ары кӧрӱне берер, айса болзо, академ отпуск алар.
Экинчи баланы азыраарысты качан иштеп, јакшы ишјал алып баштазаас, пландагайыс.
Пособиени озо ло баштап коляскага, памперстерге ӱрегейис, тартып алала, тышкары соодонып јӱрерге. Оноҥ ары јаандап келзе, ажанып баштаар, јараш кийим сураар не! (каткырыжат)».
Б. Наталья ла Батырхан: «Былтыргы јылдыҥ ишјалын чотко алып турган болзо, мениҥ ишјалым кем јок болгон. Jе Батырхан объекттер каруулдаар иште јаан ишјал албаган. Ол Тӱндӱк јаар иштеп барарга сананган. Эмди, байла, бачым барбас, јаш балалу болгоныста. Бис собесте јартамал алала, озолодо чоттонып ийеристе, бистиҥ билеге пособие-акча келижер ошкош. Документтерди тӱрген јазадып, апарып берерге турубыс.
Экинчи баланы ба? Пландаарга эрте. Баштапкызын эмеш јаанадып алар керек. Экинчи балалу болзоос, энениҥ капиталын алып, бойыска тура тударга келижер болбой. Батырхан бойы ус кижи, тӧрӧӧндӧр болужып ийзе, тудуп алар эмезис пе. Jе оны кийнинде кӧргӧйис.
Биске чаган ла кочкор эки айдыҥ акчазы келижер болбой. Озо ло ого баланыҥ орынын аларыс, башка уйуктазын. Уул балага памперс кӧп кийдирерге јарабас деерде, кӧп албазыс. Эмди тура энезин ле јакшы азыраарыс, сӱт кӧп болзын…».

Бӱкти Н. БЕЛЬЧЕКОВА белетеген