Алтайдын Чолмоны

Хух-Хото — Кыдат телекейдиҥ кӧк калазы

02.02.2018

Кыдат јеринде ӱренип тургам деп айтсам, улус эҥ ле озо Пекин, Урумчи, Шанхай ба деп сурайт. Хух-Хото Ичбойындагы Монголияда деп каруузын јандырзам, ол кайда деп сураар. Оныҥ учун Кыдат ороонныҥ куулгазынду бу јериле кычыраачыларды таныштырар кӱӱним бар.

Ӱзе амадунаҥ башталат…
Мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим Кан-Оозы аймакта Кырлык јурт, сӧӧгим тодош, ады-јолым Айжана Киндикова. Ада-энем јербойыныҥ улузы. Мен бистиҥ биледе беш баланыҥ эҥ оогожы. Горно-Алтайск калага кӧчӱп келгенис удап калды. Мында 7-чи таҥмалу орто ӱредӱлӱ школдо ӱрендим. Школды божодор ӧйдӧ кайда ӱренип барар, ӱредӱлӱ јолды кайда улалтар деген сурак тура берген. Ол ӧйдӧ Горно-Алтайсктыҥ университединиҥ алтай бӧлӱгинде кыдат тилге баштапкы ла катап ӱредип баштаган болгон. Мен бу университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультедине ӱренерге киргем. Бу факультет меге кӧпти берген. Кару ӱредӱчилериме салымныҥ, ӱредӱниҥ јаан телекейине јолдыҥ баштапкы алтамдарына тазыктырган учун јаан быйанымды айдадым.
Алтай тилге ле литературага ӱзеери бисти мында кыдат тилге ӱреткен. Баштапкы ла уроктоҥ бу солун ла кайкамчылу тил, јаан ороонныҥ тӱӱкизи, кеендиги мени олјого алган эди. Кыдат тилдиҥ кажы ла урогы байрамдый болгон. Тил аайынча билгирлеримди бийиктедерге, мен Конфуцийдиҥ бистиҥ университетте узак јылдардыҥ туркунына ижин улалткан институдына јӱрӱп, ӱч јылдыҥ туркунына ӱренип, сертификат алгам. ¯зе амадуларым эмди јаҥыс ла Кыдат јериле тудуш болгодый. Мен Кыдаттыҥ јаан стенезинде јӱрӱп, јараш архитектуралык тураларын ајыктап, солун ла амтамду курсак амзап турганым чике кӧзимниҥ алдына кӧрӱнетен. Бакалаврды једимдӱ божодып, мынаҥ ары магистратурага Кыдатта ӱренер деп, ченеерге санандым. Нениҥ учун Кыдат јер дезе, оны јартаарга, кӧп шылтактар бар: бай кеендик ле озогы тӱӱки, тӱрген тебӱ алынып, ӧзӱп јаткан экономика, кӧп јаан аргалар. Кыдат тилдиҥ јӱк ле иероглифтериниҥ јаражын не деериҥ! Бӱгӱнги кӱнде бу чын ла јаан аргалар берер ӱредӱ.
Jаскыда Интернеттеҥ кӧрӱп, Кыдат јеринде ӱренип турган таныш-кӧрӱштеримнеҥ сурап, экзамендер табыштырып, документтеримди бир канча калаларына аткардым. Бӱдӱн јайдыҥ туркунына узак сакылталу айлар чӧйилген эди. Каруу куран айдыҥ бажында келген: «Уткып јадыс, слерди бис Ичбойындагы Монголиядагы Хух-Хотоныҥ эл университедине магистр ӱредӱзине сакыырыс». Ол ӧйдӧ, байла, бу јер ӱстинде менеҥ ырысту кижи јок болгон — мениҥ амадум колымда!

Торко јолдыҥ изиле
Гран ары јаныла качан да јорыктабаган меге бу јол-јорык сӱрекей коркымчылу болгон. Таныш эмес јер, ӧскӧ ороон, ӧскӧ албаты, ӧскӧ тил. Jазап билбей де туруп, сен ӧскӧ ороонго барып јадыҥ — ол не ондый… Россияныҥ калаларына ӱренип барган болзом, орустап куучындажарыҥ, је мында ӧскӧ айалга. Новосибирсктиҥ ле аэропортынаҥ ары сӱрекей кӧп кыдат улус. Бойлорыныҥ ич-кӧрӱмиле олор сӱрекей тал-табышту, куучынчы улус деп кӧрӱнди. Новосибирсктеҥ Хух-Хотого јетире Урумчи Синьцзян ажыра бардым. Орой тӱнде де самолетто улустыҥ куучыны токтобос. Урумчиге учуп келеристе, бу баштапкы токтоду болды. Синьцзянда Урумчиде бистиҥ Алтайдаҥ кӧп балдар ӱренет. Jолой бир канчазына туштаган да эдим. Олордыҥ айтканыла болзо, ӱредӱ олорго сӱреен јарап јат. Синьцзянныҥ университединде канча јылдыҥ туркунына ӱренип, олор кӧп билгирлер алган. Синьцзян бойы сӱреен јараш јер деп куучындагандар. Синьцзян автономный район кӧп тоолу албатылардыҥ тӧрӧли. Мында кыдат, уйгур, монгол, кыргыз, казах укту албатылар јуртайт. Jе мениҥ јолым оноҥ ары барар учурлу.
Самолетло Урумчинеҥ Хух-Хотого јетире 3 саат учар керек. Самолеттыҥ кӧзнӧгинеҥ кӧрӱп турзаҥ, бийик кӧк теҥери, ак булуттар канатту куштый учуп барааткандый. Алдында куба чӧлдӧр лӧ кумакту Гоби кӧрӱнип тургандый. Бу јолдорло озогыда кӱнбадыш ла кӱнчыгыш талаларды бириктирген «Улу торко јол» ӧткӧн эди. Озогы ӧбӧкӧлӧримниҥ јолын эмди ӧдӱп јатканым сӱрекей оморкодулу болды. Анайда ок кырлар кӧрӱнип турды, јаҥыс ла чӧлдӧр эмес, ар-бӱткени кеен-јараш јер. Аэропорттоҥ ӱренетен јерге барып јадала, айландыра улай ла ајыктап турдым: јаан кала, бийик ле канча кат туралар, јарык ӧҥдӧрлӱ оромдор, јолой ончо агаштар фонарик отторлу — бисте ондый јарашты јӱк ле јаҥыјылдык байрамда кӧрӧриҥ. Бу каланыҥ сӱреен јаражы баштапкы кӧрӱштеҥ јӱрегимди олјолоп алды. Кыдат кеендикле одоштой монгол телекей сӱрекей јакшы колболыжып калган. Эки телекей бир калада, куулгазынду ла јараш.

«Салкынныҥ сыылаганы угулбас јер»
Хух-Хото монгол тилдеҥ «кӧк кала» деп кӧчӱрилип турат, је кӧп сабада јажыл да деп адап турадылар. Кийнинде ӧйдӧ кыдаттар бу јерди «Салкынныҥ сыылаганы угулбас јер» деп адап алган. Кыдаттыҥ Ичбойындагы Монголиязыныҥ автономный районыныҥ тӧс калазы. Тӱӱкилик јетирӱлерле, мында, Ичбойындагы Монголияныҥ јерлеринде, јуучыл хундар јуулашкан. 10-чы чактаҥ ала мында монгол каандык болгон. Хубилай каан тужында бу јерлер Юань династияга кирген (1368-1644). Калганчыда Джунгар каандык јайрадыларда, маньчжурларга јууладып, Кыдатка кирип калган. 1636 јылдаҥ ала бу јерлер Ичбойындагы Монголия деп адалып башталган. Ол ӧйлӧрдӧҥ бери бу јер Кыдаттыҥ база бир бӧлӱк јери болуп калган.
Мин каандыктыҥ ӧйинде бу јер Гуйхуа деп адалган. 16-чы чакта, 1580 јылда, Алтан-хан бу јерде Хух-Хото деп монгол кала тӧзӧгӧн, кийнинде бу јер Бодо јаҥныҥ, монгол кеендиктиҥ ле политиканыҥ тӧс јери боло берген. Мында монгол, кыдат, дунган, хорчин, маньчжур ла корей укту улус јадат. Кыдат кемјӱле јаан эмес кала, мында јаткандардыҥ тоозы 2 миллионго јуук. Кыдат ла монгол тилдер тӧс эл тилдер болот. Таҥынаҥ монгол школдор, болчомдордыҥ садиктери бар. Jаан монгол телекейдиҥ кичинек отогын мында сезериҥ. Jаан улус јӱрӱп турган Храм Пяти Пагод бар, ол 1732 јылда тудулган. Бу јаан кӱреениҥ ичинде Бодо бурканныҥ бӱдӱн-јарым муҥ кире сӱрлери турат. 1557 јылда Алтан-хан тӧзӧгӧн Да Чжао деп кӱрее бар. Бу архитектуралык јаан кӱрее јӱк ле 1579 јылда учына јетире тудулган, соҥында бу кӱреени айландыра Хух-Хото кала тӧзӧлгӧн. Озогы ӧйди керелеген Чжаоцзюнь деп корым таштар бар.
Монголдорло, кыдаттарла кожо мында анайда ок озодоҥ бери мусульман укту кӧп улус јуртап јат. 1639 јылда Улу мечеть тудулган эмтир. Эмди бу јаан ором болуп ӧзӱп, јаранган.
Сӱреен јаан музейде динозаврлардыҥ сӧӧктӧри, улу кӧчкӱндердиҥ, Чингис каанныҥ кӧп эдимдери тургузылган. Хух-Хотоны анайда ок «Кыдат јериниҥ сӱттиҥ тӧс калазы» деп адайт. Бӱдӱн Китайды сӱтле јеткилдеп турган Mengniu и Yili деп компаниялардыҥ штаб-квартиралары иштеп јат.
Ичбойындагы Монголияныҥ кӧп саба јерлери малчы улустыҥ јерлери, кеми јаан одор јерлер бар. Jербойында кой, эчки, ат ла тӧӧ ӧскӱрет. Бу тергее Кыдатты тӱкле, кийисле, этле јеткилдеп јат. Хух-Хото кашемир тӱктеҥ кӧктӧгӧн «Эрдосм» деп маркалу кийимдериле јарлу. Мында анайда ок јердиҥ байлыктары — таш кӧмӱр, нефть, газ табылат. Темир јолду магистраль ӧдӱп јат: Москва — Улан-Батор — Пекин.
Монгол кеендикти адап тура, мында Чингис каанды адаар керек. Маньчжурия ла Чжаланьтунь калалардыҥ јанында Чингис каанныҥ шибеелери артып калган. Кеп куучынла болзо, олорды улу каанныҥ јакарузыла туткан. Чингис каанныҥ мавзолейи деп, јаан ӧргӧӧ турат, бийиги 5 метр. Мавзолейдиҥ ичинде улу каанныҥ сӧӧги јок то болзо, је мында оныҥ јуучыл кийимдери, судурлары артып калган. Ичинде ӱйиниҥ ле карындаштарыныҥ саркофагтары турат.

Кыдат — алтай кижиниҥ кӧзиле
Кыдат јери јанынаҥ баштапкы кӧрӱм-санаалар: кӧп улус, бийик туралар, јараш архитектура ла ар-бӱткен. Баштапкы ӧйдӧ кӱч болгон — мындагы јӱрӱм тӱш јериндий билдирер. Кӧп тоолу улустыҥ ортозында бажыҥ айланар, тал-табыш, саҥ башка курсактыҥ јыды. Кезикте кыјыгыма да тийип баштаган, је бир канча ӧйдӧҥ бу кӧп албатыныҥ ортозында јӱрерге ӱрениже бередиҥ. Бир канча катап азып та турган ӧй болгон. Кыдаттар нени куучындап турганын оҥдобой туратам. Айылыҥды, энеҥди сананып, кӧстиҥ јажын да тӧккӧн ӧй болды. Бистиҥ ӱредӱчилериске, кожо ӱренип турган нӧкӧрлӧриме јаан быйан — бой-бойысты јӧмӧжип, ончо немени кожо эдип туратаныс. Эмди баштапкы кӱндерди эске алынып, каткыҥ да келет.
Мында јадып турган улус ачык-јарык, болушчаҥ, кӱндӱзек. Калада кӧп кафелер, магазиндер — ӱзе бар, белен. Интернет бу ороондо бийик кеминде. Курсакты, кийимди Интернет ажыра јакыдып ийзеҥ, эжигиҥе экелип берер. Кыдат ороон бойыныҥ бийик экономикалык кӧргӱзӱлериле телекей ичинде баштапкы-экинчи јерлерде турат, оныҥ учун мында јаантайын ӧзӱм, туралар мешкедий ӧзӱп јат. Бистиҥ ӱредӱчиниҥ куучындаганыла, он јыл кайра бу беш кат тураларлу кичинек кала болгон. Эмди ӱзе солынып, јаранып калган, кала тӱрген ӧзӱм алынат. Кыдат јеринде јадары ол јаантайын солынталар кӧрӧри, бу ороон јер-телекейге чындап та јаан камаанын јетирет.
Эҥ ле кӱч неме — ол кӱнчыгыш ла кӱнбадыш талалардыҥ улузыныҥ кылык-јаҥы. Кыдат јерине једип келзеҥ, сен ӧскӧ јер-телекейге једип келгеҥдий. Бу ороон сениҥ ичиҥе кирер бе, јок по, ол, байла, ӧскӧ сурак. Чынынча айтса, менде кыдат укту ӱренеечилер ортодо јуук нӧкӧр јок. Олор кӧп сабада сеге болужар, је бойлоры кылык-јаҥыла «бӧктӱ» улус. Онызыныҥ шылтагы неде болгонын билбей турум. Бир канча ӧйдӧҥ бу суракка каруу табыла берер деп иженедим. Нӧкӧрлӧримниҥ кӧбизи Россиядаҥ келген студенттер ле монголдор.
Байла, кезик улус сананар — Кыдатта андый кӧп курсак, нени ле амзап, јиирге јараар. Jе чынын айтса, ондый ла јакшы эмес. Кыдат курсак ӧскӧ амтанду. Кыдат курсак јер сайын башка-башка, тату да, ачу да. Темдектезе, Хух- Хотодо улус ачу курсак сӱӱп јат. Кыдат пельмендер ачу кошмокторлу берилет, Шанхайда оны тату эдип јазайт. Саҥ башка курсактардаҥ — ол таканыҥ баштары. Баштап кӧрзӧҥ, кӱӱниҥ булгалар, је амтамы кем јок. Кезикте ӧйинеҥ ӧткӱре тату ла ачу курсакты кажы ла кӱн јиирге, ич-буурыҥ чыдабас. Оныҥ учун студенттердиҥ кӧбизи курсакты бойлоры белетеп јат. Калганчы ӧйдӧ калтыр быжырып, энемниҥ алтай кӧчӧзи сагыжыма кирер. Студенттердиҥ кандый бир ашканазында ажанзаҥ, баазыла јеҥил болот, онызы јакшы. Jе бистиҥ ле курсактаҥ артыгы јок.
Мында кӧлӱктӱ, мопедтӱ, велосипедтӱ улус сӱрекей кӧп — токтоду јоктоҥ учуп јат. Олор јолло јӱрериниҥ ээжилериле башкарынбай јат. Jол кечери эмдиге јетире кӱч сурак болуп артканча. Автобуста кем де отурган јерин јайымдап, бербей јат — сен јаан јашту кижи бол эмезе барлу кижи бол.
Кӧп студенттер ӱредӱзин божоткон соҥында Китайда артып калат. Меге база 3 јыл ӱренер керек, је ӱредӱни божоткон кийнинде мында артар кӱӱним јок. Эйе, Кыдат јаан ӧзӱмдӱ ороон, је тӱҥей ле та не де јетпей турган. Кезикте бу јаркынду кыдат јӱрӱмнеҥ арып та каладыҥ, бастыра бу јараш качан да тӧрӧл јериҥди солыбас.

Ӱренер, ӱренер…
Хух-Хото каланыҥ университеди 1957 јылда тӧзӧлгӧн. Китайдыҥ ас тоолу албатыларыныҥ јерлеринде тӧзӧлгӧн баштапкы университет болуп јат. Бӱгӱнги кӱнде бу университет ӱредӱниҥ эҥ јаан тӧс јери болуп јат. 1997 јылдаҥ ала Кыдат ороонныҥ эҥ јакшы 100 университединиҥ тоозына кирет, тургуза ӧйдӧ мында 20 муҥ студент ӱренет. Университеттиҥ библиотеказын, байла, эҥ бай деп айдарга јараар,
Баштапкы айларда бис јӱк ле кыдат тил ӱренгенис. Бистиҥ ӱредӱчилер бийик ӱредӱлӱ улус. Олордоҥ эки ле ӱредӱчи орус тилди јакшы билер — бойыныҥ ӧйинде Москва калада ӱренгендер. Бир ӱредӱчиниҥ тайназы орус укту болгон. Группада 25 кижи, кӧп сабазы монгол укту студенттер, Россиядаҥ бис ӱч кижи.
Ӱредӱ баштап тарый кӱч болгон, тӧрт пара кыдат тилле болгон, анайда ок эҥирде — монгол тил. Айылдыҥ ижин орой тӱнге јетире бӱдӱрип јадыс.
Кыдат тилде он муҥнаҥ кӧп иероглифтер: кӧп сабада 3 муҥыла газеттеҥ солундар кычырарга, 8 муҥыла кандый бир билим иш бичиирге јараар. 10 муҥын билер кижи — ол ойгор кижи. Jе биске эм тургуза ӱренер, база катап ӱренер керек. Баштап бис бир кӱнде јӱк арайдаҥ 10 сӧс (иероглиф) ӱренетенис, оноҥ ӱрениже бередиҥ. Аҥылу сӧстиҥ тӱлкӱӱрин табып, эмди 50 де сӧсти ӱренип аларга јараар. 7 кӱнниҥ туркунына 6-8 сааттаҥ кыдат тил ӱренерге сӱреен шыраҥкай болор керек.
Озогы јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери јаҥжыккан иероглифтерди бис ӱренбей јадыс, ол сӱреен кӱч. Бистиҥ ӱредӱ ӱзе кыдат тилле ӧткӱрилип јат, английский тил јок. Тургуза ӧйдӧ грамматикала, кычырарыла, анайда ок монгол тилле, монгол бичикле уроктор ӧдӧт.
Кӧп бичинер, сӧстӧрлӧ карточкалар јазаар керек. Стенеде кӧстиҥ алдында ӱзе јерде иероглифтер, анайда ок кыдат тилле кино кӧрзӧ, јакшы болужатан эмтир.
²скӧ укту албатыныҥ тилин ӱренип, ыраада барарга турган студенттерге айдар кӱӱним бар: уйалбас, коркыбас керек, јастыра да, чын да болзо, куучындаар ла керек, анайып ӧйлӧ кожо тил келиже берер. Бир канча эрмекти ӱренип алала, оны кажы ла кӱн јӱрӱмде тузаланар керек. Кыдат улус каткырып та турза, је олордыҥ тӧрӧл тилин ӱренип тургандарды олор тоойт ло оморкойт. Тилди јакшы билер кезик балдар бар, је олор куучындажарга уйалып турган, ого база ла кажы ла кӱнниҥ тазыктырузы керек. Jе кижи ӱзе уур-кӱчтерди алып чыгар.
Ичкери алтаарга, качан да коркыбагар
Кыдаттыҥ университеттеринде бистиҥ Алтайдаҥ кӧп студенттер ӱренет. Озо кыдат тилди билип, HSK экзамен бар болзо, јолдор ачык. Бӱгӱнги кӱнде ӧскӧ ороондордыҥ студенттерин кӱӱнзеп алат. Оныҥ учун Китайдыҥ башкарузы, Конфуцийдиҥ институды башка-башка гранттар берип, стипендиялар тӧлӧйт.
Эмди мен билбей де јадым: мен ол ӧйдӧ ары ӱренип барбаган болзом, не болор эди деп. Узак ӧйгӧ ӧскӧ јерде јатсаҥ, кандый да ӧскӧ кӱӱн-санаа ачылат. Мынаҥ озо јер-телекейди сен јӱк ле кичинек эжиктиҥ јырыгынаҥ шыгалап кӧргӧҥ, је кенетийин эжиктер ачылат, стенелер бузулат. Сен јайым, кайда ла барар, јорыктаар аргаҥ бар. Кайдаар ла јӱрегиҥ тартар, оҥдоп тураар ба? Эмдиги ӧйдиҥ јииттерине айдар кӱӱним бар: коркыбай, ичкери алтагар, ӱзези келиже берер. Кижи тегин ле отурганда, ӧй калас ӧдӱп јат, аргалар ӧчӧт. Кийнинде, байла, ойто кайра бурулып, сананып кородоорыҥ — ол ӧйдӧ не кӧрбӧдим не деп. Тӧрӧл Алтай јериске качан да болзо, ойто једип келер арга бар, ол сени сакыыр, је ӧткӧн ӧйди качан да ойто кайра буруп болбозыҥ. Байла, ыраада ӱренип барарга, акча керек деп, кӧп улус айдар. Ол јастыра кӧрӱм-сагыш, акчаныҥ камааны мында јок. Чыннаҥ улуска јетпей турганы — ол чырмайыш. Эмдиги ӧйдӧ бастыра јер-телекей сениҥ алдыҥда болгонын билип јӱрер керек.
Бу јол-јорык меге јаан тузалу болды, ол јӱрӱмиме ис артырар. Кажы ла кижиге јӱрӱминде бойыныҥ јолын табып алзын деп кӱӱнзейдим. Тилди ӱренгер — ол сӱреен керектӱ болор. Алынган билгирлерди тузаланып, бистиҥ тӧрӧл јеристи ӧрӧ кӧдӱрип ӧскӱрери бистиҥ ӱйениҥ алдында турган каруулу иш-амаду.

Хух-Хотоныҥ университединиҥ магистранты Айжана Киндикованыҥ куучыныҥ

Т. Паштакова бичип алган