Алтайдын Чолмоны

Айылым — мениҥ шибеем…

09.02.2018

Ада-энезиниҥ кичеемели, ајару-таскамалы, је эҥ ле учурлузы — сӱӱжи јок арткан балдарга ӧскӱстер деп ададып, салымныҥ тегин эмес јолын ӧдӱп, кӱч јӱрӱм јӱрерге келижет. Jӱрӱмниҥ башка-башка айалгаларынаҥ улам, ада-энези ак-јарыкта јок ӧскӱстердиҥ тоозына јонјӱрӱмдик (социальный) ӧскӱстер кирип турганы — бистиҥ ороондо, республикада јаан тӱбек, курч сурак. Эзен ада-энелеринеҥ балдарын чыдадып, таскадар тап-эриктерин јаргы ажыра айрып, балдарын дезе, ӧскӱстердиҥ тураларына, школ-интернаттарына табыштырып јат.

Ӧскӱстердиҥ учреждениелеринде бастыра белен јадын-јӱрӱмге ӱренип калган балдар соҥында, 18 јажы јеткен кийнинде, јаан јӱрӱмге чыгып, бойын јеткилдеер, иштеер, каруулу јӱрер јаан јӱрӱмге кӱч темигип јадылар. Jажы јеткендерди государство јадар јерле, квартирала јеткилдеп јат. Jе кӧп лӧ учуралдарда бу улус беленге келишкен туразын, квартиразын кичеебейт, ремонт этпейт, коммунал јеткилдештер учун тӧлӧмирлерин тӧлӧбӧйт. Кезиктери айландыра јаткан айылдаштырыныҥ амырын бузуп, тӱнди де, тӱщти де ылгабай, јыргалга кирип јат.
Тургуза ӧйдӧ государстводоҥ наймныҥ јӧптӧжӱзи аайынча аҥылу тураларда квартиралар алган эҥ кӧп ӧскӱстер Майма аймактыҥ тӧс јуртында јадып туру. Бу аймакта ӧскӱстердиҥ ле ада-энезиниҥ балдарын таскадар тап-эриктери айрылган ӧскӱстердиҥ тоозы 246 кижи. Олордыҥ 185-и јадар јерле јеткилделер очередьте туруп јат. Бу улустаҥ 64 бала — 14 јашка јеткен, 89-ы 18 јашка јеткен улус. 2013-2017 јылдарда текши республикада аҥылу тураларда наймга јадар јер берери јанынаҥ тургузылган јӧптӧжӱлердиҥ тоозы 493. Олордыҥ 42 проценти (209) Майма аймакта аҥылу јадар тураларда наймга квартира берери јанынаҥ тургузылган јӧптӧжӱлер. Jӱк ле 2017 јылда 18 ӧскӱс наймга тура алган болуптыр. Эҥ кӧп квартиралар 2015 јылда берилген — 43.
Бис, республикан эки газеттиҥ ле ГТРК-ныҥ корреспонденттери, Майма аймактыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧриниҥ башкартузыныҥ опека ла опекунство аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Татьяна Коневала, специализи Рената Мальцевала кожо Маймада аҥылу тураларда квартираларлу улусла туштажып јӱрдис. Ӱч биле бисле туштажарга јӧбин берген ле бис олордыҥ квартираларына кирип, куучын-эрмек ӧткӱргенис. Онойдо ок опеканыҥ специалисттери олордыҥ јаткан туразыныҥ айалгазыла, квартира учун тӧлӧмирлер бары-јогыла јилбиркедилер.
Баштапкы квартираныҥ ээзи, јиит келин Екатерина эки оогош балазыла айылда отурып јат. Специалисттиҥ айтканыла, бу биле коммунал тӧлӧмирлер јанынаҥ тӧлӱлӱ болгон ло тургуза ӧйдӧ оны тӧлӧп салган. Ӧбӧӧни ишке кирген, ишјалы кем јок деп, јиит келин айтты. Биле алдында јылдарда улустыҥ квартиразында јаткан. Бу квартираны наймга бир балалу бололо, экинчизи карында тушта, ӱч јыл кайра алган. Эмди эки јылдаҥ квартираны аайлу-башту кичееп, јазап јатса, ончо тӧлӧмирлерди тӧлӧзӧ, кандый бир ајару-шылтак јок болзо, квартираныҥ толо ээлери боло берер. Квартира алгандар тургуза ла ээлери боло бербей јат. Биле оны јӧптӧжӱ аайынча беш јылга наймга алып јат.
Jаан кызычак балдардыҥ садигине барбай јат. Экинчи кызычак эки јашту, айдарда, пособие-акча албай турган эмтир. Квартира учун ай сайынгы тӧлӧмирдиҥ кеми 5-6 муҥ салковой. Екатеринаныҥ энези эзен-амыр, ӧскӧ аймакта јуртап јат, тогус балазы школ-интернатта чыдаган. Екатерина квартиралу боло берерде, арткандарыла туштажар арга боло бергени олорды сӱӱндирет.
Екатеринаныҥ јаткан туразында ӧскӱстердиҥ билелери ондый ла кӧп эмес болуптыр. «Эски тура» деп федерал программала кӧчӱп келген ле ипотекага квартира алган билелер мында база јуртап јадылар.
Экинчи билениҥ квартиразы Майма јурттыҥ ӧскӧ микрорайонындагы беш кат турада эмтир. «Бу турада ӧскӱстер деп статусту болуп, квартира алтан улустыҥ тоозы 60 кижи,—деп, Рената Мальцева куучындайт. — Бир јерде мындый улусты коштой јаттыргыспас керек болгонын ӧй ӧткӧн кийнинде ле оҥдогоныс. Нениҥ учун дезе, олор кажызыныҥ ла чыккан кӱнин, база кандый бир аҥылу учуралын, кӱнин темдектегилеп, јаан байрамга кире берет. Коштой јаткан ӧскӧ билелердиҥ амырын бузуп јадылар. Олорды бир јерде јаттыргыспай, чачыҥы, ӧскӧ статусту улусла коштой јаттыргызар керек эмтир».
Экинчи биле база эки оогош балалу болуптыр. Айылдыҥ ээзи Ксенияныҥ куучыныла, оныҥ ада-энезинеҥ балдарын таскадар тап-эригин айрыган. Кызычакты ла база эки кожо чыккандарды энезиниҥ эјези балдардыҥ туразына бербей, бойына алып алган. Олор јаанап келеле, туш башка таркай бергендер. Ксенияга ӧбӧӧниле, балдарыла кожо кайда ла јадарга келишкен. Эки балалу биле, очередь јаан болордо, бойыныҥ тап-эригиле тузаланып, јаргыга баштанган. Бу квартираны јаргыныҥ јӧбиле 2017 јылдыҥ тулаан айында наймга алган эмтир. Квартира јылу, јакшы, јаҥыс ла арай ла тапчы, стенелери јука учун, айылдаштардыҥ тал-табыжы угулып јат деп, ол айдат. Тал-табыш угулбазын деп, стенелерди јазаарга турулар. Ксенияныҥ ӧбӧӧни јакшы иште эмтир. Ол бойы ӱренип јат, стипендия алып туру. «Энениҥ капиталын аларыс. Jерде бойыстыҥ турабысты тударга пландап јадыс. Мындый турада балдарлу улуска јадарга коомой: чык ла барзаҥ, улайын ла автомобильдер, улус јӱрӱжет…» — деп, Ксения айдат.
Баратан ӱчинчи квартира бу ла турада эмтир. Мында табышту улус јадып турганы темир эжигиниҥ бӱдӱминеҥ ле билдире берди. Jараш, темир эжикти уур неле де согуп, чаап, токулдаткан ба кандый, эжик канча јердеҥ кабырылып калган. Кем келгенин шыкаалап кӧрӧтӧн тежикте шили јок болуптыр. Мында јуртап јаткан алтай келинге коркышту кӧп айылчылар келет, табышту јыргалдар ӧдӱп јат деген кӧп комыдалдар болуп турган эмтир. Ульяна кенек учун пенсия алып турган болуптыр. Бис јӱрген кӱнде квартирада ару болгон, эки туш-туура айылчы улус база эрӱӱл отурдылар. Айса болзо, пенсия берер ӧй келбеген учун ондый тыш айалга турган болор бо?
Кажы ла квартирада кожо јӱрген специалисттер билелерге аҥылу турадаҥ наймга квартиралу улустыҥ тап-эриктери, молјулары чокым, јарт бичилген брошюралар ӱлеп, јартамалдар берип турдылар. Специалисттердиҥ айтканыла, кӧп ӧскӱстер бойлорыныҥ тап-эриктерин де, молјуларын да јакшы билбес. Баштап тарый олор квартира учун тӧлӧриис пе деп, кайкажып та турган эмтир.
Специалисттердиҥ јартаганыла, квартира учун тӧлӧмирлерди тӧлӧбӧй турганыныҥ шылтагы кӧп улуста иш јок, иш бар да болзо, ишјалдары ас болгонында. Нениҥ учун дезе, олордыҥ кӧбизинде аҥылу ӱредӱ, специальность јок. Опеканыҥ ишчилери олорго наймдагы квартирада јадарыныҥ ээжилерин јартайдылар. Ол ээжилерди бускан тушта, кандый кезедӱ болорын, кирелтези ас болзо, ЖКХ-ныҥ тӧлӧмирлерин астадар субсидияныҥ документтерин канайда јазадарын јартайдылар, кезикте ишке де кирерге болужадылар. Кажы ла јарым јылда ӧскӱстердиҥ јаткан квартираларыныҥ айалгазын шиҥдеп кӧрӧдилер. Кажы ла ай коммунал тӧлӧмирлер јанынаҥ ӱч айдаҥ ала алты айга јетире тӧлӱлер бары-јогы шиҥделет. Онойдо ок айылдаштардаҥ комыдалдар келгенде, база барып, аайы-тӧӧйине чыгарга келижет.
Суула, јылула јеткилдеп турган, ӧскӧ дӧ јеткилдештер эдип турган компаниялар тӧлӱлерлӱ ле айылдаштардаҥ улайын комыдалдар болуп турган эмезе квартираны ӱреген, оодып-јемирген улусты јаргыга берип јат. Jаргы квартираны наймга алган ла бурулу кижини тӧлӱзин тӧлӧдӧр, эмезе наймныҥ јӧптӧжӱзин токтодып, квартирадаҥ чыгарар деген јӧп јарадат. Специалисттердиҥ айтканыла, квартирадаҥ чыгарары чӱмдӱ ле кӱч керек. Оныҥ учун, коммунал јеткилдештер эдеечи организацияларла тӧлӱлерди бӧлӱктей де болзо, тӧлӧдӧргӧ, ӱрелген квартираны јаткан улусты јазадарга чырмайадылар. Тургуза ӧйдӧ 2017 јылдыҥ коммунал јеткилдештери учун тӧлӱлердиҥ текши кеми 4 966988 салковой. ЖКХ-ныҥ јеткилдештерин эдип турган организациялардаҥ јаргыга 77 иск-угузу болгон. Олор аайынча текши тооло 1 539550,72 салковойды тӧлӧдӧри керегинде јӧп јарадылган. База 3 25426,16 салковойдыҥ тӧлӱлери јанынаҥ 31 иск кӧрӱлип јат.

***

«Jаман јаманды ээчиир, кинчек айланар» деген кеп сӧс кӧп калыктарда бар. Jӱрек алдында алып јӱрӱп, ӧзӧгинеҥ чыгарган балдарын мал-аш та таштабай јат. Кандый ла аҥ-куш балазын телчидип, куркундарын тыҥыдып койот, ар-бӱткенниҥ ортодо јӱрӱп, курсагына јединерге, аҥдаарына тазыктырып, бойын корулаарына ӱредип, баштап салат. Балдарын кичеер, азыраар, ӱредер агару молјузын бӱдӱрбей, государствого јарбып салала, бош-тыш базып јӱргени — ада-энениҥ эҥ јаан јаман кылыгы, коркышту кинчеги деп бодойдым. Олор соҥында, бу балдар јаанап, јаан ла шакпыртту јаан јӱрӱмге кирген кийнинде, ӧрӧги јаман керектерле ойто эбирилип келет. Государство калганчы јылдарда ондый улусты квартирала, јадар јерле јеткилдеер ишти эрчимделтип турганы олор, ада-энелери чылап, балдарын ӧскӱс артырбас, кичееп, сӱӱп јӱрер деген ижемји артат. Ол бу улустыҥ јӱрӱминде эҥ ле учурлу…

Н. БЕЛЬЧЕКОВА