Алтайдын Чолмоны

Тӱрк телекейдиҥ байлыгы ачылган

22.05.2018

Кӱӱк айдыҥ 14-15 кӱндеринде ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединде калыктар ортодогы билим-практикалык конференция ӧткӧн. Конференцияныҥ темазы: «Тӱрк-монгол телекей: јаҥжыккан культуралардыҥ колбузыныҥ ӧзӱминиҥ курч сурактары».

Конференцияныҥ туружаачылары ӱч секцияга бӧлинип јуундашкан. «Калыктардыҥ ойындары ла маргыштары: јаҥжыгулары ла бӱгӱнги ӧйи. Фольклор ло бичиир јаҥжыгулар» деп секция билимчи М. А. Демчинованыҥ башкараганыла ӧткӧн. «Россияныҥ калыктарыныҥ материальный ла ич-кӧгӱс культуразы» деп секцияныҥ ижин билимчи Е. Е. Ямаева ӧткӱрген. Бастыра секциялардыҥ ижинде ороонныҥ тергеелеринеҥ, ӧскӧ ороондордоҥ билимчилер турушкан ла солун кӧп јетирӱлер эткен.

Билимчи Н. М. Киндикованыҥ башкарганыла «Тӱрк ле монгол калыктардыҥ литературада энчизи» деп секция ӧткӧн. Бу секцияныҥ ижинде Россияныҥ Хакасия, Тува, Башкирия, Якутия тергеелеринеҥ, Казахстаннаҥ билимчилер турушкандар. Филология билимдердиҥ докторы, профессор Н. М. Киндикова «Алтай литературада ла культурада этно-экологиялык курч сурактар» деп јилбилӱ јетирӱ эткен. Билимчи алтай литературада бичиичилер алтай калыктыҥ ар-бӱткенге, аҥ-кушка чебер ле байланчак болгоны, чактарла ӧдӱп келген байланчак, ӧйлӱ-кемдӱ јӱрер деген јаҥжыгуларды бускан кижи кандый кинчек-шыраа кӧрӧри, келер ӧйдӧ кандый каруузына тургузылары кӧргӱзилген. Нина Михайловна јетирӱзин јӱрӱмде улустыҥ куучындарынаҥ укканыла толтырганы оны там јилбилӱ ле солун эткенин темдектеер керек. Онойдо ок бу јетирӱде ол аҥ-куштардыҥ фотојуруктарлу, аттары бичилген слайдтар тузаланганы мӧрлӱ болгон.

Хакасияныҥ Н. Ф. Катановтыҥ адыла адалган госуниверситединеҥ филология билимдердиҥ кандидады, доцент Н. Н. Таскаракова туружып, хакас бичиичилердиҥ поэтикалык аҥылузы керегинде јетирӱ эткен. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Михаил Кильчичаков «Монгол тетрадь» деп бир ӱӱр бичимелинде Монголдыҥ јериниҥ Тӱштӱк Гоби чӧлдӧринде јӱргенин бичиген. Чӱмдемелдери бӱдӱмиле јол-јорыктыҥ лирикалык бичимел-заметкаларындый. Олордо улайын ла тӧрӧл ар-бӱткениле тӱҥдештирӱлер барып јат. М. Кильчичаковты, тайга-јыштыҥ уулын, канча ла узакка кӧрӧр аргалу, учы-кыйузы јок ээн чӧлдӧрлӱ ар-бӱткен кайкаткан. Бичиичи тӧрӧл јериндеги тайга-ташта буудактар кӧп, је олорды ӧдӧрине, јеҥерине ол ӱренижип, темигип калганын бичийт.

М. Кильчичаковтыҥ кийнинде Хакасияныҥ Бичиичилер биригӱзин башкарган Валерий Майнагашев 1948 јылдыҥ кижизи. Ол поэзияныҥ ӱч јуунтызыныҥ авторы, ӱлгерлерин ол орус тилге бойы кӧчӱрген. Оныҥ чӱмдемелдери ар-бӱткенниҥ ле сӱӱштиҥ лириказыла толо, лирикалык геройы јаҥысканзыраган кижи. Валерий Майнагашевтиҥ кызы актриса, эш-нӧкӧри кожоҥчы.

Казахстанныҥ Караганда калазыныҥ «Болашак» университединеҥ келген филология билимдердиҥ кандидады Шекен Жандостыҥ јетирӱзи солун. Билимчи бойы казах ла монгол тилдерди јакшы билер. Ол 1240 јылда јарты јок автордыҥ бичиген «Монголдордыҥ эрјине соојындары» керегинде айткан. Кыдат тилле бичилген бу бичимел 1958 јылда табылган ла ол кыдат тилдеҥ монголго кӧчӱрилген. Ондо Чингисхан керегинде айдылат. Бу тӱӱкилик-литературный чӱмдемел оноҥ бери телекейде 40 тилге кӧчӱрилген. Шекен Жандостыҥ шӱӱлтезиле, бастыра јанынаҥ тӱрк каганаттарга курчаткан монгол јеринде Чингисханныҥ тӱрк ӱйлери монгол тилле кучындашкан дегени јастыра, Чингисханныҥ ук-тӧстӧри тӱрктер болгон.

Башкирияныҥ Уфадагы государственный педуниверситединиҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады Г. Г. Галина мындый конференциялар тӧзӧп ӧткӱреечилерге быйанын айткан. Олор јашӧскӱримди, студенттерди карындаш калыктардыҥ фольклорын, культураларын, литератураларын ла ӧскӧ дӧ ич-кӧгӱс байлыктарын ӱренерине, олорло јилбиркеерине јаан камаанын јетирет. Оныҥ айтканыла, тергеелерде тӧрӧл тилдерди ада-энелердиҥ јӧбиле, кӱӱниле ӱредерин јарадарга турулар. Калганчы ӧйдӧ школдыҥ программазы ныкта ла кӱч болгонына, ЕГЭ-ге ӧй јогына јарбып, балдарын тӧрӧл тилине ӱредер кӱӱндери јок ада-энелердиҥ тоозы кӧптӧп турганы чочыдат.

Башкирияныҥ госуниверситединиҥ Стерлитамактагы филиалынаҥ келген педагогика билимдериниҥ кандидады, доцент Ф. А. Аккужина калыктар бой-бойыныҥ культуразыла јилбиркеп, оны байыдарына јарамыкту колбулар тудар керек деген. Ол тоодо табышкактарды, кеп сӧстӧрди ӧскӧ калыктардыҥ табышкактарыла, кеп сӧстӧриле коштой берер керек. Оныҥ айтканыла, орус тилле берилген алтай чӧрчӧктӧрди ол башкир тилге тидинип, байла, кӧчӱрерим, бичикке кийдирерим деген. Татар чӧрчӧктӧрди ол кӧчӱрген ле бичикке кийдирген болуптыр. Билимчи бичиктер тургузаачыларга ченемел алыжарга сайт тӧзӧӧр керек деп база шӱӱлтезин айткан.

ГАГУ-да алтай филология ла востоковедение кафедраныҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады У. Н. Текенова Лазарь Кокышевтиҥ ле Jыбаш Каинчинниҥ прозазында фольклор-этнографиялык тӧзӧгӧ-контекст керегинде јетирӱ эткен. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ баш билим ишчизи, ГАГУ-ныҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады М. С. Дедина «А. Ередеевтиҥ чӱмдемелдеринде автордыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези» деп јетирӱзинде бичиичиниҥ литературалык чӧрчӧктӧрин башка таҥынаҥ ширтеери керектӱ деген. Онойдо ок чечен, байлык, су алтай тилдӱ А. Ередеевти орус тилге кӧчӱрерге сӱреен кӱч, кӧп байлыгы, аҥылузы јылыйып јат.

Тува Республиканыҥ Кызылдагы университединиҥ билимчизи А. М. Соян Туулу Алтайга башка-башка билим керектерде туружарга ӱчинчи катап келген эмтир. Ол тува литератураныҥ ла бичик чыгартуныҥ бӱгӱнги айалгазы керегинде куучындаганын угуп, кӱйӱнип те турадыс. Литератураныҥ јылында бу республикада тува прозаныҥ, балдардыҥ тува поэзиязыныҥ антологиялары чыккан. Бу јылда республикада башка-башка конференциялар, концерттер, туштажулар кӧп лӧ ӧткӱрилген. Калганчы антологияга тува литератураныҥ тӧзӧӧчилеринеҥ баштайла, он поэттиҥ чӱмдемелдери кирген. 2013 јылда онойдо ок орус ла тува поэзияныҥ антологиязы чыккан эмтир. Россияныҥ калыктарыныҥ бӱгӱнги литературазыныҥ 2017 јылда Москвада чыккан антологиязына тува бичиичилер база кирген. Балдарга Библия кӧчӱрилген, оны Мария Кӱжӱгет кӧчӱрген. 2014 јылда јурукчы кыс Надя Рушеваныҥ јуруктарыныҥ бичиги Москвада чыккан. «Тува алкыштар» кепке базылган. Тувада проза астаган, је пьесалар кӧптӧгӧн эмтир. Эки тилле бичиири ууламјы алынат.

ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединиҥ магистранты, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институдыныҥ кичӱ билим ишчизи А. Т. Тохтонова «Паслей Самыктыҥ кӧчӱрме телкеми» деп солун јетирӱзиле таныштырган. Паслей Самык јарлу поэттер Назым Хикметти, Кайсын Кулиевти ле ӧскӧлӧрин де оригиналынаҥ кӧчӱрген, онызыла ол аҥылу кӧчӱреечи-поэт болуп јат. Билимчиниҥ кӧчӱреечилердиҥ школын тӧзӧп, бичиичилер бой-бойлорыныҥ чӱмдемелдерин кӧчӱрерин орныктырары, бирлик электрон база тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтези бӱгӱнги кӱнде курч сурак болуп артат.
ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединиҥ магистранты Ч. К. Мегедекова «Тӱрктердиҥ угы-тӧзи: шиҥжӱниҥ тӱӱкизи» деп јетирӱзи тӱрктердиҥ, ол тоодо алтайлардыҥ угы-тӧзин билеринде јаҥжыгулары керегинде болгоныла солун.

***

Конференцияныҥ ӧйинде факультеттиҥ фойезинде Туулу Алтайдыҥ албаты устарыныҥ кееркемел эдимдериниҥ кӧрӱзи тургузылган, мында онойдо ок ӧскӧ тергеелердеҥ келген айылчы-туружаачылардыҥ ла алтай калыктыҥ кеп-кийимдери тургузылганы солун. Jараш јыракылардыҥ, чӱҥкелердиҥ ле ӧскӧ дӧ айак-казандардыҥ авторы Сергей Кергилов. Кеп-кийимдерин Анна Андреева кӧрӱге экелген. Кийис эдимдерин Башкирияда Уфаныҥ БГПУ-зыныҥ, Туваныҥ, Хакасияныҥ устары, Алтайдаҥ ус келин Ольга Саватова база тургускан. Башкирлер кийис эдимдериле коштой башкир соојындар бичип салганы солун болгон. Акбузат аттыҥ јанында бичимелде мынайда айдылган: «Башкир мифологияда ат тӧмӧнги ле ӱстиги алтайла колбулу. Ат кижи чилеп куучындажат, кубулып турат. Башкир калыкта ат кижиге келгени керегинде бир канча кеп куучын бар. «Урал-баатыр» чӧрчӧктӧ баатырдыҥ ады Акбузат баатыры ӧлгӧн кийнинде јерге тӱжӱп, бойыла кожо теҥериниҥ аттарын экелет. Теҥериниҥ аттарынаҥ јердеги аттар таркап барган.
Акбузат ат отко кирзе кӱйбес, сууга кирзе чӧҥбӧс, туйагыла кайаларды оодо тебер, талайларды учуп кечер аргалу бӱткен. Ол теҥериде туулган. Урал-баатыр теҥериниҥ Акбузадын Кӱнниҥ кызы Хумайдаҥ сыйга алган. Чӧрчӧктӧ Акбузат Урал-баатырдаҥ сагыжыла да, ийде-кӱчиле де артпай турган, таҥынаҥ персонаж болуп јат».

Кийис јети кыстыҥ јанында бичилгениле, башкир соојында јети јаражай болгон. Ӧштӱлер олорды олјолоп, кача бербезин деп, буттарыныҥ тамажына аттыҥ кылдарын суккан. Тыҥ оорудаҥ кижи јӱк базар аргалу болгон. Jе јаражайлар качкан. Ӧштӱлер јаба једижип келерде, олор кӧлгӧ кире бергендер. Бу ла ӧйдӧ теҥериде јети јылдыс (Большая медведица) кӱйе берген.

***

Бу ок кӱндерде мастер-класстар база ӧткӧн. Ол тоодо той балкашла иштеерине, кийис базарына ӱредӱлер ӧткӧн. Анчада ла кийис базар ӱредӱде кӧп улус јуулган.
Кӱӱк айдыҥ 15-чи кӱнинде Тӱрк культураныҥ тергеелер ортодогы 3-чи фестивали ӧткӧн. Ондо Алтай Республиканыҥ ӱредӱлӱ учреждениелериниҥ кӱӱлик ӧмӧликтери, таҥынаҥ кожоҥчылары, айылчылардыҥ јайалталары ойын-јаҥар кӧргӱскендер.

Н. Бельчекова