Алтайдын Чолмоны

Jаскы кӱн јылды азырайт

29.05.2018

Албаты ортодо јаскы кӱн бӱткӱл јылды азырайт деп тегиндӱ айдылбаган. Jаскыда нени, канай, кандый јерде отургызарыҥ, кӱскиде ондый ла тӱжӱмди јуунадарыҥ. Тергеебистиҥ ээлемдеринде бӱгӱнги кӱнде кыра иш «кайнап» јат деп айдарга јараар. Ай-кӱн быјылгы јылда ээлемчилерди јылу-айас кӱндериле сӱӱндирбей де турган болзо, је јурт јаткандар кӱнниҥ кажы ла саадын баалап, билгир тузаланат. Эҥ ле баалузы – ӧй.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ тӧс амадузыныҥ бирӱзи быјыл ээлемдерди чыҥдыйы бийик азыралла јеткилдеери. Оныҥ учун чыҥдыйы бийик азырал јеткилинче болзын деп, јаскы кыра ижине белетеништӱ иш кӱскиде ӧлӧҥ-чӧпти белетеген ле кийнинде башталат. Быјылгы јылдыҥ тулаан, кандык айларында республиканыҥ бастыра аймактарында чыҥдыйы бийик азыралды канайда белетеп алары јанынаҥ семинар-јуундар ӧткӧн.

Бу јуундарда министерствоныҥ специалист-ишчилериле кожо «Агрохимслужба» САС ФГБУ-ныҥ, «Россельхозцентр» ФГБУ-ныҥ, «Мелиоводхоз» ФГБУ-ныҥ, «Горно-Алтайская» ФГБУ-ныҥ ишчилери база турушкандар. Мында куучын јаҥыс ла азыралдыҥ чыҥдыйын, кемин кӧптӧдӧри керегинде эмес, је кӧп јылдарга ӧзӧр ӧлӧҥниҥ пашня-јерлерин, ӧлӧҥ чабып турган покостордыҥ, уй-мал кабырып турган одорлордыҥ чыҥдыйын канайда јарандырары керегинде ӧткӧн. Чындап та, јерди амырадып, удобрениеле «эмдеп», кичееп, јаан ајаруда тутса, азыралдыҥ чыҥдыйы бийиктеер. Бӱгӱнги кӱнде бу туура салбас јаан сурак болуп јат. Таҥынаҥ ээлемдердиҥ тоозы там ла ӧзӱп, кажы ла аймакта фермер-крестьяндардыҥ тоозы кӧптӧй берерде, јерди чеберлеп, кичееп, чыҥдыйы јакшы азырал белетеер ӧлӧҥ чыксын деген турултага келери јаан иш болуп артат.

Аймактарда ӧдӱп турган ишти бир аай јакшы деп айдарга келишпей јат. Ай-кӱнниҥ айалгалары, турган јериниҥ аайы кажы ла аймакта башка. Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Майма аймактардыҥ јерлериниҥ аҥылузын бой-бойлорыла тӱҥдештирерге чек јарабас. Бу јерлерде ӧзӱп турган ӧзӱмдердиҥ бӱдӱмдери ле одордыҥ чыҥдыйы бой-бойлорынаҥ база башкаланат.

Мындый айалгаларда кажы ла аймактыҥ ээлемдерин таҥынаҥ башка кӧрӧр керек. Совет ӧйдӧ кажы ла ээлемде бойыныҥ агрономы иштеген ле бу кижи јерлердиҥ чыҥдыйын лапту ајаруда туткан. Jе оныҥ кийнинде јылдарда бу сурак бош салынып, эмди таҥынаҥ ээлемдер кажызы ла бойыныҥ аргазыла јадат. Эмдиги ӧйдӧ агрономдорды сок јаҥыс ээлемнеҥ болгой, бӱдӱн аймакка да једишпей јат деп айдарга јараар.

База бир јаан сурак ол — ӱрен-аш. Кӱскиде јуунадатан тӱжӱмниҥ кеми чыҥдый ӱреннеҥ кӧнӱ камаанду. Бӱгӱнги кӱнде тергеебистиҥ кыраларында кӧп лӧ јандай сула отургызылып јат. Кезик ээлемдер вика деген ӧзӱмди горохло кошмоктоп отургызат. Суланыҥ да, арткан да ӧзӱмдердиҥ ӱрендерин ээлемчилер Алтайский крайдаҥ садып алат. Мында Советский, Красногорский райондордыҥ ӱрен-ажы элбеде јарлу. Бир јанынаҥ — экелерге јуук, база бир јанынаҥ — баазы јеҥил.
Jе ээлемдерди ӱренле јеткилдейтен сурактарда федерал јасактыҥ некелтелерин кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер керек.

Jасакла болзо, садылып турган ӱрен ГОСТ-ко келижер учурлу. Jе ээлемдер бӱгӱнги кӱнде ГОСТ-тыҥ некелтелерин ајаруга албай јадылар, олор јӱк ле јуугында турган јерлерге ле ӱренниҥ јеҥил баазына ајару эткилейт. Бӱгӱнги кӱнде кӧп саба ээлемдердиҥ коомой айалгазы олорго сертификатту ӱрен отургызар арга бербей јат. Анчада ла оок ээлемдердиҥ арга-чыдалы сӱреен ас. Чыгымдарга олордыҥ кӱчи јетпей јат. Арга-кӱчи ас фермерлер «некондичка» деп адалган ӱренди отургызып, кӱскиде чыҥдыйы јабыс азырал алгылайт. Азыралдыҥ чыҥдыйы јабыс болзо, ого уй-мал тойынбас, олор јаан беске «тартып» болбос. Jурт ээлемде бар бастыра сурактарды бой-бойыла јуук колбулу деп айдар керек.
Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы федерал јасак аайынча ээлемчилерге болуш јетирер аргалар бедиреп, олорды јаскыда отургызатан ӱрен-ажын «Россельхозцентр» деп ФГБУ ажыра шиҥжӱ ӧткӱрип турзын деп јылдыҥ ла некейт. Шиҥделген ӱрен тузаланылза, келер јаскыда субсидия аларга јаан аргалар болор. Кыраларды курт-коҥыстаҥ аргадап алатан сурактар база бар. Бу иштиҥ ончозын «Россельхозцентр» деп ФГБУ ӧткӱрет, ол ээлемчилерди курт-коҥысла тартыжуга таҥ эртедеҥ белетензин деп јакыйт.

Алтай Республикада јаскы иштер кандык айдыҥ ӱчинчи јарымызында башталган. Ай-кӱнниҥ коомой айалгазыла колбой, эмди иштиҥ аайы јарт эмес ӧйгӧ «чӧйилет». Мындый ла болзо, бисте кыра ижи јаан изӱ айдыҥ ӱчинчи јарымызында тӱгенер.

2018 јылда јурт ээлемниҥ культуралары 105,1 гектар јерде отургызылар учурлу. Олордыҥ 51,2 муҥ гектарына узак јылдарга ӧзӧр ӧлӧҥ отургызылар. 53,9 муҥ гектар јерде яровой культуралар ӱренделер. Анчада ла јаан ајару азыралга баратан культураларга эдилер. 6,9 муҥ гектар јерде аш ла бобовый культуралар салынар. Яровой культураларды отургызары, 2017 јылга кӧрӧ, 13 процентке бийиктеген. Картошко 2,72 муҥ гектар јерде отургызылар, маала-ажы – 0,94 муҥ гектарда. Бу тоолор ӧткӧн јылдагызына тӱҥей. Быјылгы јылда аламалар отургызар иш база эрчимделер. Анайып, 75 гектар јерде плодово-ягодный культуралар јаҥыдаҥ тарылар. Куманак отургызып турган јерлер быјыл база орныктырылар.

Кӱӱк айдыҥ 21-чи кӱнине јетире бисте 1981 гектар солок јер кыралалган. 2757 гектар јерде кӧп јылдарга ӧзӧтӧн ӧлӧҥниҥ јери база кыралалган. Бӱгӱнги кӱнде яровой культуралар дезе 402 гектар јерде отургызылып калган. Эмди де 47692,5 гектар јерге азырал отургызар керек.

Ӱренле јеткилдеш
Тергеениҥ ээлемчилери 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 21-чи кӱнине јетире 8,9 муҥ тонна ӱрен ашты (яровой ло зернобобовый культуралар) садып алгандар. Керектӱ ӱренниҥ кеми – 10,1 тонна. Бӱгӱнги кӱнде ээлемдер ӱренле 88 процентке јеткилделген. ²ткӧн јылга кӧрӧ, бу тоо 26 процентке бийик. «Россельхозцентр» деп ФГБУ-ныҥ јетирӱлериле болзо, алылган ӱренниҥ 6,45 муҥ тонназы бастыра јанынаҥ шиҥделген. Олордыҥ 4,33 муҥ тонназыныҥ чыҥдыйы јакшы деп темдектелген. Ээлемдер анайда ок бийик чыҥдыйлу 405 тонна ӱрен (элита, супер-элита деп бӱдӱмдер) алгандар.

Кыралардыҥ чыҥдыйын бийиктедерге
Ээлемчилер јаскы кыра ижин јакшы ӧткӱрерге, кыралап турган јерлерин јылдыҥ ла «эмдеп», удобрение јайат. Быјылгы јылда биске текши тооло 613 тонна удобрение керек болуп јат. 2017 јылда кыраларга 353 тонна минеральный удобрение јайылган. Быјылгы јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 21-чи ӱнине јетире ээлемдер 167 тонна удобрение садып алгандар. Jе удобрениениҥ кӧп јарымызы кыра ижи башталып калган ӧйдӧ алынып турганын темдектеер керек. Нениҥ учун дезе, кӧп ээлемчилерде химизация ӧткӱретен эдимдерди чеберлеер јерлер јок. Бааларды алза, бӱгӱнги кӱнде азотно-магниевый удобрениениҥ бир тонназы — 16 300 салковой болордо, карбамидтийи (мочевина) — 18370 салковой. Кӱӱк айдыҥ 21-чи кӱнине јетире республикада 1257,5 гектар јерде 104,3 тонна удобрение јайылган.

ГСМ-ныҥ баазы там ла бийиктейт
2018 јылда ээлемдерге кыра ижин ӧткӱрерге текши тооло 2730 тонна ГСМ керек болуп јат. Ол тоодо дизодыру — 2330, бензин — 300, сӱркӱш — 100 тонна. Кӱӱк айдыҥ 21-чи кӱнине јетире олор 1480 тонна ГСМ-ды алгылап алган. Бу керек болуп турганыныҥ 54 проценти. ГСМ-ды ажындыра садып алып турган ээлемдер республикада јокко јуук. Солярканыҥ баазы ӧткӧн јылдыҥ кӧргӱзӱлерине кӧрӧ, 18 процентке (бир литры учун 43,7 салковой) бийиктеген, АИ-80 маркалу бензинниҥ баазы 5 процентке кӧптӧгӧн (бир литры учун 29 салковой). АИ-92 маркалу бензинниҥ баазы 12 процентке бийиктеген (бир литры учун 39 салковой).

Иштеер техниканыҥ айалгазы
Быјыл тергеебисте јаскы иштерди ӧткӱрерге башка-башка бӱдӱмдӱ 1455 трактор тузаланылар. Анайда ок муҥга шыдар техника ишке база белен. Бар техниканыҥ 91 процентти кӱӱк айдыҥ 21-чи кӱнине јетире ишке чыккан. Бастыра ээлемдер техниказыныҥ чыҥдыйын шиҥдеп, јазалду иштерин тӱгескен.

Ээлемдерге болуш (субсидирование) јетирилет
Кӱӱк айдыҥ 21-чи кӱнине јетире Алтай Республиканыҥ ээлемдерине 88717,7 муҥ салковой субсидия акча чыгарылган. Ол тоодо байа бир несвязанный поддержка дейтенине — 21 810,9 муҥ салковой, процентный ставкаларды толтырарына – 920,9, сӱттеҥир уйлар ӧскӱрип турган ээлемдердиҥ ижин эрчимделтерге — 7086,7 муҥ салковой акча чыгарылган. Ээлемдерге «единая субсидия» дейтен 58899 муҥ салковой акча база берилген.

А. Майманова