Алтайдын Чолмоны

«Кайкал болуп — јажына…»

05.06.2018

Россияныҥ ӱреничиктериниҥ кыймыгузыныҥ турчылары быјыл Кош-Агаш аймактыҥ јериле ӧткӧн «Ирбистиҥ јолдорыла» деген јол-јорыкта туружып, ирбисти тирӱге кӧргӧн. Алтайдыҥ кайкалы болгон бу аҥды онјылдыктарга шиҥдеген билимчилер ле шиҥжӱчилер эмдиге јетире оны јӱк фототозуулдардыҥ јуруктарынаҥ кӧрӱп турганын айдар керек.
«Бис Чихачевтыҥ туу-сындарында, Чага-Байан деген јерде отогон кочкорлорды кӧрӱп турганыс. 30 метр киреге улус јууктаганча, олор ӱркибей турганы кайкаткан. Байла, коруда болгоны, олорго аҥдабай турганы учун. Теҥериде јаан куштар айланыжып турган. Оноҥ бистиҥ јол баштаачыбыс кырдыҥ сынында ирбисти кӧрӱп ийген. Бис бинокльла оны база јап-јарт кӧргӧнис — деп, Свердловский областьтыҥ ӱренчиги Михаил Метелев куучындаган. — Бу јол-јорыкты мен, байла, качан да ундыбазым. Ирбисти кӧргӧним дезе јӱрӱмимде јажына кайкал болуп артар…»

«Ирбистиҥ јолдорыла» деген алтынчы јол-јорык кӱӱк айдыҥ 24-чи кӱнинеҥ ала кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнине јетире ӧткӧн. Оныҥ турулталарына учурлалган пресс-конференция А. В. Анохинниҥ адыла эл музейде ӧткӧн неделениҥ учында болгон. Эрмек-куучында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, Алтайда ла Россияда аҥылу корулу јерлердиҥ, јондык кыймыгулардыҥ чыгартулу улузы, экспедицияныҥ турчылары турушкан.

АР-дыҥ башкарузыныҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ ордынчызы Аржан Ялбаков пресс-конференцияны ачып, ас туштаган ла јоголордыҥ чочыдузында болгон тындуларды, ол тоодо ирбисти корыыр кыймыгуда јиит ӱйе, ӱренчиктер туружып баштаганын јарадып кӧргӧнин угускан. Алтай Республиканыҥ башкарузы Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кирген ирбис аҥды корыыр ишке јаан ајару эдип турганын ол айткан. «Россияныҥ туулык јерлеринде 60 кире ирбис арткан, олордоҥ 35-и — Алтайда, ол тоодо јарымызы — Сайлугемдеги эл парктыҥ корулу јерлеринде јӱрет» — деп, Аржан Ялбаков темдектеген.

«Ирбистиҥ јолдорыла» деген добровольческий јол-јорыктардыҥ баштаачызы ла тӧзӧӧчизи Игорь Паутовтыҥ айтканыла, бу иш 2015 јылда башталган. Ол Туулу Алтайда болуп, Алтайский государстволык заповедниктиҥ ишчизи Сергей Спицинле танышкан. Россияда ирбисти корыыр кыймыгуга бойыныҥ кӱӱниле туружарга кӱӱнзеген ас эмес јиит улус табылар деп сананып, Игорь Паутов бу јол-јорыктарды тӧзӧп баштаган.

Быјыл ӧткӧн јол-јорыкта баштапкы ла катап јаан класстардыҥ ӱренчиктери турушкан. Бу јорыкка барар арганы јеҥип алары јеҥил эмес керек болгон — ороонныҥ 50 тергеелезиниҥ 170 ӱренчиги конкурска ирбис керегинде эссе-бичимелдерин ле соккон видеороликтерин ийген. Jеҥӱчилдер болуп Свердловский областьтаҥ Михаил Метелев, Рязаньнаҥ Екатерина Трушина, Удмуртиядаҥ Александр Левин ле Пермский крайдаҥ Екатерина Трушина чыккан. Олор «Ирбистиҥ јолдорыла» деген алтынчы јол-јорыкта турушкандардыҥ тоозына кирген.

Михаил Метелев Ӱренчиктердиҥ Россиядагы кыймыгузыныҥ текшироссиялык экологический совединиҥ турчызы болуп јат. Экспедицияда турушкан ӱренчиктер «Ирбистиҥ јолдорыла» деген јол-јорыктыҥ турулталарыла документ кептӱ фильм белетеп, оны 2018 јылдыҥ учында чыгарарга турганы пресс-конференцияда айдылган.

Алтай Республикада ирбисти корыыр кыймыгуда ӱренчиктер элбеде турушканын АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Ольга Болтошева јуулган улуска јетирген. Онойдо, республиканыҥ јеринде башталган ла јылдыҥ ла ӧдӱп турган «Ирбистиҥ јӱрген јери» («Земля снежного барса») деген фестивальда республиканыҥ ончо аймактарыныҥ балдары туружат. Тургуза ӧйдӧ бу фестиваль эл отоктор ортодогы кемине јеткен ле ондо Россияла коштой ирбис аҥ бар Монголия ла Казахстан ороондордыҥ балдары туружат. «Ирбистиҥ јолдорыла» деген келер јол-јорыктарда Алтай Республиканыҥ балдары база туружарына иженгенин министрдиҥ ордынчызы угускан.

Чихачевтыҥ туу-сындарында јӱрген ирбистер Монголияла гран-кыйуны ар-бери ӧдӱп јӱрген аҥдар. Туулык бу јердиҥ јӱк бир кичинек бӧлӱги Алтайдагы государстволык заповедниктиҥ корулу јерине кирип јат. Кору јок јерде браконьер аҥдаш ӧтпӧзин кичеери кӱчке келижет. Анайда ок ирбистиҥ азыранган тӧс аҥына — јуҥма-текеге аҥдаш, туристтердиҥ бир де шиҥжӱ јок јол-јорыктары ирбистиҥ тоозы Алтайыста астаарына экелет. Алтайдыҥ кайкал аҥын јоголорына экелер ӧскӧ дӧ чочыдулар керегинде пресс-конференцияныҥ туружаачылары куучындаган.

Jерлик ар-бӱткенниҥ телекейлик кӧмзӧзиниҥ (WWF) Алтай-Сайандагы бӧлӱгиниҥ баш координаторы Александр Карнауховтыҥ темдектегениле, ӱренчиктер баштапкы ла јорыгында ирбисти кӧргӧни — јаан ырыс. Ол бойы канча јылдарга ирбис аайынча иштеп ле кӧп јол-јорыктарда туружып, эмдиге ар-бӱткенде бу аҥды тирӱге кӧрбӧгӧн. Jиит экологтордыҥ кыймыгузында турушкандардаҥ јаҥы билимчилер ӧзӱп чыдаар ла јӱрӱмин ирбисти шиҥдеер ле корыыр ишке учурлаар, олор орооныстыҥ јажы јаанай берген эмдиги «барсоведтерин» солыыр деген кӱӱнземелин ол айткан.
Алтайдагы государстволык заповедниктеҥ Татьяна Акимова, Сайлугемдеги эл парктаҥ Денис Маликов, Центрально-Черноморский государстволык заповедниктеҥ Николай Малешин, пресс-конференцияныҥ ӧскӧ дӧ туружаачылары ирбисти корыыр јондык кыймыгуда јиит улус бойыныҥ кӱӱниле турушканы сӱрекей јаан учурлу болгонын темдектеген. Бу ӧткӧн јол-јорык Доброволецтердиҥ јылында ӧткӧни, ондо Ӱренчиктердиҥ Россиядагы кыймыгузыныҥ турчылары турушканы база учурлу.

«Ирбистиҥ јолдорыла» деген 6-чы добровольческий экпедицияныҥ тӧзӧӧчилери ле туружаачылары пресс-конференцияда государстволык јаҥдарга ла јондыкка баштанган Ачык самаразын јарлаган. Ондо Чихачевтыҥ туу-сындарында јӱрген ирбис ле кочкор аҥдарга тургуза ӧйдӧ болгон тӧс чочыдулар темдектелип, олорды корыыры аайынча шӱӱлтелер айдылган. Олордыҥ тоозында — Чихачевтыҥ туу-сындарыныҥ алтай јанында Алтайдагы государстволык заповедниктиҥ корулу (буферный) јерин тӧзӧӧри; Чихачевтыҥ туу-сындарында теке-јуҥма аҥдашты токтодоры – бу ирбистиҥ азыранган айалгаларын јарандырарына јӧмӧӧр; адалган туу-сындарда јердиҥ байлыктарын казып табарга берген јарадуларды токтодоры; ирбис ле кочкор јӱрген јерлерде туризмди ӧскӱрерин шиҥжӱге алары.
Бу јол-јорыкты ӧткӱрерге кӧп биригӱлер ле ӧмӧликтер јӧмӧгӧнин ле болушканын темдектеер керек. Олордыҥ тоозында Алтайдыҥ аҥылу корулу јерлери, Jерлик ар-бӱткенниҥ Алтай-Сайандагы бӧлӱги, Ӱренчиктердиҥ Россиядагы кыймыгузы, «Сибирьдиҥ су-кадыгы» деген корпорацияныҥ кӧмзӧлӧри ле оноҥ до ӧскӧлӧри.

Светлана Кыдыева