Алтайдын Чолмоны

«Тӱгенбес сӱӱжим — Алтайым»

22.06.2018

Кан-Оозы аймактыҥ јааны Григорий ПИЛЬТИННИҤ учурлу 60 јажы толуп јатканыла колбой эрмек-куучында ол кылык-јаҥыла кандый кижи болгонын, сӱӱнчилерин, јилбӱлерин, амадуларын сурап угарга санангам. Jе куучыныс улай ла иш-тошко јайыла берип турган. Бу кижиниҥ јӱрӱминде иштеген ижи тӧс јерде туруп јат деп оҥдогом.

«Эҥ јаан сӱӱнчилерим ле байлыгым — бала-баркам. Jилбӱлерим? Алтайымла јорыктап, јортып јӱрерин, аҥдаарын сӱӱйдим. Jе јазып та ийзем, бого ачынбайдым, санааркабайдым. Эт јогынаҥ торолоп јаткан кижи јок. Эҥ јаан ачуларым? Jе, мыны айтпайын. Кажы ла кижиде ачынган да, санааркаган да немелер болуп јат эмей. Амадуларым? Непал деген ороонды барып кӧрӱп келер кӱӱним бар. Байла, улузыныҥ чырай-бӱдӱми, кийими озогы алтайларга тӱҥей, јабык ороон учун. Тӱгенбес сӱӱжим — Алтайым…» —деп, ол айткан.

Григорий Николаевич Пильтин 27 јаштуда аймактыҥ јурт ээлем башкартузыныҥ јааны, јамызы аайынча, партияныҥ райкомыныҥ 1-кы качызыныҥ ла аймакисполкомныҥ председателиниҥ кийнинде, аймакта ӱчинчи кижи; 30 јаштуда — колхозтыҥ председатели; 35 јаштуда республиканыҥ јурт ээлеминиҥ јааны болуп иштеген.

—Эмдиги де ӧйдиҥ кемјӱлериле, Слердиҥ иштеер јолыгар јажыгарды акалап башталган. Мыныҥ шылтагы неде? 25-27 јаштуда кӧп јиит улус таҥынаҥ јӱрӱм јолын јӱк баштап јат ине.
—Мен, мындый иште иштеерге турум деп, јӱрӱмимде качан да суранып баспагам, јамы јолын кичеебегем. Jиит ӧйлӧрдӧҥ ала эмдиге ле јетире солун, јаҥы неме кӧрӧргӧ, билерге, эдип кӧрӧргӧ сӱӱр кижи. Бир ле аай ӧткӧн иш меге кунукчыл, јилбилӱ эмес болуп јат…
Jурт ээлемниҥ Алтайский институдын 1980 јылда «инженер-механик» деген специальность аайынча ӱренип божодоло, Маймадагы СПТУ-да эки јыл ӱредӱчи болуп иштегем. Бу иш меге солун болгон, нениҥ учун дезе јӱрӱмимде качы болорым деп качан да сананбагам. Биске келген нени де билбес уулчактар јарым јылдаҥ сениҥ кӧргӱзип-айдып бергениҥди билип, оҥдоп, бойыҥа куучындап турза, бойыҥа да солун, јакшы эмей.
Оноҥ Улаган аймакка јурт ээлем аайынча башкартуныҥ инженер-механиги болуп иштеп баргам. Бу ишке мени аймактыҥ јааны болгон Владимир Кучукович Сабин кычырган, кӧнӱ башкараачым Владимир Кергилович Кудачинов болгон. Сӱрекей јилбилӱ улус, мен олорго јаҥыс та иш аайынча ӱредӱзи эмес, јӱрӱмде ӱредӱ-ченемели учун быйанду јӱредим. Экилези кылык-јаҥыла чек башка улус…
Jамы-чап керегинде айдар болзо, удабай мени Улаган аймактыҥ комсомолыныҥ 1-кы качызына, оноҥ аймактыҥ јурт ээлем башкартузыныҥ јаанына туткандар. КПСС-тыҥ бу ла ӧйлӧрдӧ ӧткӧн кӱӱк айдагы пленумы јурт ээлемниҥ сурактарына јаан ајару эдип, ондо иштегендердиҥ статузын кӧдӱрген. Аймакта јурт ээлемниҥ башкараачыларыныҥ учуры, јамызы бийиктеген.

—Бодогондо, совет јаҥныҥ кадрларды ӧскӱрген ээжи-јаҥыла Слер бу ла јолло, аймак, оноҥ область кемине табынча ӧзӱп чыгатан кижи болгоныгар. Jе нениҥ де учун Кан-Оозы аймакта колхозты башкарарга барып јадыгар.
—Байа ла мениҥ јилбиркегим бурулу болбой. Тӧрӧл аймагымнаҥ айттыру болордо, јаҥы јер, улус, јаҥы иш деп сананып, јӧпсинип ийгем. Кӧнӱ иште ченемел јетпей турганын база оҥдоп турбай. Кан-Оозы аймактыҥ 21-чи партсъездтиҥ адыла адалган колхозыныҥ председатели болуп 1988 јылда иштеп баргам. Эмди кайра кӧрӱп сананзам, бу јӱрӱмимниҥ эҥ јаркынду, јарык ӧйлӧриниҥ бирӱзи болгон.

—Тӧрӧл јеригерге келгенигер учун ба?
—Jок. Мен бойым Jабаганда чыккан-ӧскӧн кижи. Кӧзӱлде бир де тӧрӧӧн-тууган јок, таныш-кӧрӱштерим де тоолу ла болгон: комсомолдо кожо иштеген эмезе инженер уулдар. Иштеерге јилбилӱ болгон.
Jабаган да, Улаган да алтай-орус улузы кожо јаткан јерлер ине. Мында дезе — тӧрӧӧн-тууган ӧдӱжип калган су-алтай јурт. Колхозтыҥ јуундары алтай тилле ӧдӧтӧн, протоколын кийнинде орустап јазаар.
Колхозко кирген ӱч јурттыҥ: Кӧзӱлдиҥ, Кайсынныҥ ла Карасууныҥ улузыныҥ кылык-јаҥы база бой-бойына тӱҥей эмес, башка. Эртен тура ойгонор ӧйи де башка болгон.

—Канайып башка?
—Карасууныҥ улузы эртен тура 5-6 саатта уйкудаҥ турар болзо, Кӧзӱлдиҥ улузы 8-9 саатта туратан. Бу кӱн кырдыҥ ары јанынаҥ качан кӧрӱнип келериле колбулу. Карасуу јурттыҥ бир ветеринары Кайсында иштеген. Ол эртен тура атту Кӧзӱлди ӧдӱп јатса, мында улус уйкуда, Кайсынга једип барза ла — туруп јат…
Мен мында эки јыл кире ӧйгӧ «ченелте» ӧдӱп јӱргем. Колхозтыҥ јуундары азыйгы башкартуныҥ «ајыкчыларыныҥ» критиказы јогынаҥ ӧтпӧс. Оноҥ, иштегеним 1,5 јыл кире ӧй ӧткӧн кийнинде, мындагы колхозтыҥ председатели болгон амыралтада Василий Тайсович Папитов: «Кирип ийзеҥ, уул» — деп, телефон соккон. Jаан кижиниҥ кӱӱнин канай кӧрбӧс. Бу 7 ноябрьдыҥ байрамы болгон ошкош. Барзам, болуштоп чыгарган. Куучындашканыс. «Кӧрдим мен сени. Иштегедий кижи эмтириҥ» — деп айткан. Оныҥ ла кийнинде колхозто ижим јеҥиле берген, оноҥ-мынаҥ буудак та астап барган деп сескем.

—Кыра салган, мал-аш ӧскӱрген јайым јер бе? Албаты-јоны кандый јаткан?
—Jабаганга кӧрӧ, кату јер, кайа-таштыҥ ортозында. Jаҥыс Карасууныҥ јерлери аш саларга эмеш јайым. Jе улузы иштеҥкей. Jайгыда колхозтыҥ койлорын јайлуга айдап бараатса, койчылардыҥ бойыныҥ кой-малы ӱч катапка кӧп болотон. Улузы арга-чакту јаткан. Мен келип турарымда, колхозтыҥ улузында эки «Волга», 4-5 кире «УАЗ-тар», «Жигулилер» ле «Нивалар» болгон. «Урал» мотоциклди, «Москвичтерди» мындагы улус кӧлӱк кире чоттобойтон.
Эмди де мал-ажын ӧскӱрип, бала-барказын ӱредип, бу јердиҥ улузы таҥынаҥ бойы чырмайып јуртаганын айдар кӱӱним бар.

—Областьты республика эдип кубулта тӧзӧп турар ӧйлӧрдӧ Слерди тергеениҥ јурт ээлемин башкарган баштапкы алтай башкараачы деп айдып туратаны санаама кирет.
—Бис колхозто электроот ӧткӱрген, турлуларды јазаган, аҥ ӧскӱрер јерлерди белетеген кидим иштиҥ ӧйи. Кала јаар иштеп барары санаада да јок. Jаҥы тӧзӧлгӧн республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады болуп, тергеебисте болуп турган керектерди билип-кӧрӱп турбай. Бу ӧйлӧр керегинде бичик те бичиир кӱӱним кезикте келет.
Jурт ээлемле иштеер улус керек деп, меге та канча алдырту болбогон деер. Ол ӧйлӧрдӧ бисте јурт ээлемде ишти башкарган государстволык тӧзӧмӧл јок болгон ине.

—Канайып јок болгон?
—Jурт ээлемде башкартуны «Горный Алтай» деген агрокомбинат бӱдӱрген. Jе ол государстволык јаҥныҥ эмес, коштой коммерциялык иш ӧткӱрер јондык тӧзӧмӧл болгон. Jаҥы тӧзӧлгӧн республиканыҥ депутаттары јурт ээлемде ишти башкарар государстволык тӧзӧлмӧ керек деп суракты курч тургускан. Мынайып, республиканыҥ башкартузында јурт ээлем аайынча комитет тӧзӧлгӧн. Оныҥ јаанына мени сессия јӧптӧп тургускан.

—«Баштапкы алтай башкараачы» дегенин јартап берзегер?
—Мынаҥ озо кӧп јылдарга областьтыҥ јурт ээлем аайынча башкартузында алтай кижи иштебегени чын. Мениҥ билеримле, јӱк Ким Кӧгӧнович Туймешев мал ӧзӱми аайынча ордынчы болгон. Ол ло.

—Jурт ээлемниҥ комитеди министерство болуп качан кубулта тӧзӧлгӧн?
—Мен комитеттиҥ јааны болуп 1993 јылдаҥ ала 1997 јылга јетире иштегем. Республикада министерстволор керек пе, јок по деген блааш-тартыштар сагыжарга кирип турган болбой. Эҥ ле озо МВД-ныҥ ла акча-манаттыҥ республикан министерстволоры тӧзӧлгӧн. Оноҥ су-кадыктыҥ министерствозы ошкош эди. Jурт ээлемниҥ комитедин министерство эдер керек деп, меге канча катап айткандар. Jе мен, канайда да адаза, тӱҥей ле иштеер керек деп, бир де јӧпсинбей тургам.

1997 јылда Эл Курултайдыҥ сессиязы республиканыҥ башкарузын отставкага аткарып ийген. Башкаруныҥ турчылары ончозы иш јок боло берген. Мен башкаруныҥ турчызы болбогом ло јамыга сессия тургускан учун, сессия ок чыгарар учурлу болгон. Ӧскӧ комитеттердиҥ јаандары чылап ок, иште артып та калгадый. Jе угузу бичик бичип, иштеҥ бойымныҥ кӱӱнимле јӱре бергем. Ол политикалык тартыжулар эмди тӱӱки болуп, ундылып калган. Башкарудаҥ бойыныҥ кӱӱниле чыгып барган кижи јаҥыс мен деп, ол ӧйлӧрди эзедип, каткырадым.

Оноҥ 2002 јылга јетире таҥынаҥ аргачы болуп иштегем. Бу меге база солун, јаҥы иш болгон. Акционер биригӱ тӧзӧп алгам. Ол ӧйлӧрдӧ аҥныҥ кургак мӱӱзин кем де јуубаган, тайгада толтыра болгон. Олорды јууп баштаган улус бис. Jайым ӧй болгон, иш аайынча колбулар, кӧрӱш-таныштар бар. Не иштебес? Jе байа ла республиканыҥ ӧзӱми учун турушкан уулдар, ол тоодо Владимир Кыдыев, Юрий Васильевич Антарадоновко болушчы керек деп, сӧскӧ кийдирген.
Бу кижиле кожо иштегеним меге база јаан ӱредӱ болгон. Jӱрӱмимде меге јакшы улус кӧп туштаган, олорго быйанду јӱредим. Школдо ӱреткен качыларыма, олордыҥ кӧп сабазы эмди јок, је кажызыныҥ ла ады-јолын ундыбагам. Институтта ӱредӱчилериме, кожо иштеген улузыма. «Керекти эдердеҥ озо, јазап сананар керек. Ончо немени белетеп алала, оноҥ баштаар» — деп, Алексей Иженерович Ялбаков айдып туратан. Юрий Васильевичтиҥ улусла иштеп билери керегинде. Кандый бир кижи албаты-јонныҥ кӧзинче оны не де аайы јок айткылап салар, оноҥ кӧрӱп турзаҥ, бир канча ӧйдӧҥ Юрий Васильевич ол кижиле јаркырада каткырган куучындажып отурар. Бого сӱрекей кайкайтам. «Бис 600 муҥ болгон болзоос, тартыжып-уружып отурар эдис. Jе 60 ла муҥ албаты нени ӱлежерис…» — деп айдатан.

—2013 јылдаҥ ала Слер Кан-Оозы аймактыҥ јааны болуп јадыгар.
—Чынын айтса, бу да ишке мен албаданып туруп барбагам. Республикада эл-јонды ишле јеткилдеер комитетти тӧзӧп, оныҥ ижин алты јылга чыгара башкаргам. Jе аймактыҥ улузынаҥ «туружып кӧрӱгер, болужарыс» деген баштанулар болгон. Республиканыҥ да башкаачылары мындый ок шӱӱлте айткан. Jол келиже берерде, не туружып кӧрбӧс деп санангам.

Бу ишке келип, алдымда тургускан баштапкы амадуум бӱткен деп айдарга јараар. Улус бой-бойыла тартыжары, уружары, истежери токтогон, токынаган.
Бистиҥ јердиҥ улузы иштеҥкей, јакшы деп байа да айткам. Jе оок-тобыр керектер эдилбей туруп калган. Jаан школдор тудуп, коштой оогош јурттардыҥ школдоры, клубтары туруп калган. Эмезе, Коргондо јаткан кержактардыҥ јӱрӱмине кем де ајару этпей, јадып калган. Эмди аймакта суу ӧткӱрбеген тӧрт лӧ баштамы школ арткан, ӧскӧ ончо школдор јазалган ла јылу туалеттерлӱ. Айса болзо, кайда да бӧктӧгилеп, тузаланбай да турганы бар, је бу ӧскӧ куучын. Jарык ла јылу школдорго ӱредӱчилерге де иштеерге, балдарга да ӱренерге јакшы. Бу иштер бойы ла эдилип калар эмес: озолодо куучындажар, керектӱ чаазындар белетеер, базар керек. Кезикте тартыжарга да келижет. Азыйдагы иштеген ижимниҥ ченемели болужып турбай.

Бистиҥ аймак јурт ээлеминиҥ ӧзӱмиле республикада 1-кы јерде туруп јат. Туткан малын алза, республиканыҥ ончо малыныҥ тӧртинчи ӱлӱзи бисте. Оноҥ иштеп алган продукция: эт, сӱт, тӱк аайынча јӱк Кӧксуу-Оозы аймак бисле тӱҥей. Jе ондо аҥныҥ мӱӱзи, бисте дезе кӧп аҥ јок.

Озогы ӧйлӧрдӧҥ бери Кан-Оозы аймак мал-аш тударга јарамыкту јер болгон. Улузы иштеҥкей. Албатыныҥ јадын-јӱрӱмин, јаткан айалгаларын кичееп болужары дезе — јаҥныҥ кереги не. Аймактыҥ башкартузына улус кандый ла суракла баштанат, бистиҥ чыдуларыска кирбей де турган сурактарды бӱдӱрерге, болужарга кичеенедис. Темдектезе, су-кадыкты корыыр иш — республиканыҥ чыдулары, је улус биске ле келип јат.

Бир ле мындый темдек. Бистиҥ аймакта судмедэксперт деген специалист јок болгон: ээжиле јарабас, улузыныҥ тоозы ондый кижини аймакта тударга јетпей турган учун. Оныҥ учун Оҥдойдогы специалист бисте база иштеген. Jе јӱрӱмде кандый ла болуп јат ине: Оҥдойдо кижи божогон болзо, сакыыр эмезе Оҥдой јаар бойлорына апарар керек. Божогон кижини машинаныҥ кийниндеги отургыжына салала, Оҥдойго апарып, кестиртип, керектӱ чаазынды алала, ойто айлына экелип, јӱк бу тушта межиктейтен учуралдар ас эмес болгон.

Бу службаныҥ јааныла куучындажып, ол специалистти табар, ишјалын јеткилдеер, бис дезе јадар квартирала јеткилдеерис деп јӧптӧшкӧнис. Jе јасак аайынча мындый специалистти јадар јерле јеткилдеер чыдулар бисте јок. Депутаттарла јӧптӧжип, бу суракты сессия ажыра ӧткӱргенис. Мынайып, квартираны алган, ремонттогон, специалист келген. Эмди ол Кӧксуу-Оозы аймактыҥ улузын база јеткилдейт, је бисте јаткан учун, аймактыҥ улузына јеҥил.

—Слер политикалык иште јаантайын турушкан кижи: комсомол ишти башкарганар, республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ, Эл Курултайдыҥ депутады болгоноор. Эмди «Единая Россия» партияныҥ Генеральный совединиҥ турчызы болуп јадыгар. Бу иш Слерге база јилбилӱ бе?
—Политика јогынаҥ неме база болбой јат. Кӧп улус јаҥга чыгарга, партияга кирип турганы јажыт эмес. Мен дезе, аймактыҥ јаанын тудар талдаштарда туружып турар ӧйимде, кандый да партияда турбагам. «Единая Россияга» бу ишке келеле киргем.
Бистиҥ эмдиги президентти сӱрекей тооп јадым. Мынаҥ озо, иш аайынча јол-јорыктарда меге Горбачевты да, Ельцинди де кӧрӧргӧ келишкен эди.
Бир ле мындый темдек. Азыйда, аргачы болуп иштеп турала, Корея јаар барганыс санаама кирет. Баштапкы катап барып турарыста, Советский Союзтыҥ тоомјызы артып калган ба кандый, самоледыс аэропорттыҥ тӧс эжигиниҥ јанына келип турган. Оноҥ, 90-чы јылдардыҥ учында јорык болордо, Россиядаҥ келген самолет аэропорттыҥ туку кайда да толыгына кептелип турган. Автобус келерин канча кире сакыырга келишкен эди. Бу ок ӧйдӧ Вьетнамныҥ самоледы тӧс эжиктиҥ јанында турган. Орооныс учун ӧзӧктӧ ачу болгон. Путин бу партияны кӧдӱргени учун акту кӱӱнимле ого киргем. Госдумага калганчы талдаштарда бистиҥ аймак «Единая Россияны» јӧмӧгӧниле 1-кы јерге чыккан, оныҥ кийнинде, Путин президентке барарда, бис база 1-кы јер алганыс.

—Корея деп айдарарда, Слер јорыктаарын сӱӱр кижи бе? Кӧп ороондордо болгонор бо?
—Jок, иш аайынча Америкада, база Австрияда болгом, Кореяда. Ол ло. Мен Алтайдыҥ јериле јорыктаарын сӱӱйдим. Оҥдойдыҥ, Улаганныҥ кӧп јерлеринде болгом. Турачак ла Чой аймактарды јазап билбезим, је Майскийге, Талонго барып келгем. Алтайды канча да кире кӧрзӧҥ, тӱгезе кӧрӱп болбозыҥ, кӱӱниҥе тийбес. Бойымныҥ да аймагымда кӧрбӧгӧн, јортпогон тайгалар бар. Мынаҥ артык амыралта да керек јок.

—Билегер керегинде куучындап ийзегер…
—Мениҥ сӧӧгим кӧбӧк, энем кыпчак кижи. Адам 13 јаштудаҥ ала амыралтага чыкканча јетире Jабаганныҥ совхозында иштеген, энем айылда ла бала-барка азырап јӱрген. Бис сегис карындаш болгоныс, тӧртӱзи јашта божоп калган. Тӧрт карындаш улус, ӱзе уулдар.

—Ӱйигер кажы јердеҥ?
—Валентина Васильевна Улаганнаҥ, мундус сӧӧктӱ. База кӧп балдарлу биледеҥ. Профессиязы аайынча зоотехник, је јажына ла ветеринар болуп иштеген.
Бис тӧрт кыс чыдатканыс, ончозы бийик ӱредӱлӱ, ӱчӱзи Горно-Алтайскта, бирӱзи Кан-Оозында иштеп јат. Баркаларыс сегис.
Мен кезикте сананзам, билениҥ де, уктыҥ да, калыктыҥ да салым-јӱрӱми саҥ башка неме. Бистиҥ ле билени алза, мениҥ энемниҥ адазы, Чурупов Тертпек деген кижи, ак бандит болгон. Есаул Кайгородовтыҥ отрядында јуулашкан, кожо монгол јерине јӱрген. Бу кижини 1941 јылда айдуга апарган, ондо божогон. Адамныҥ адазы дезе, Пильтин Адынар, кызыл милиционер болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда туружып, шыркаладала јанган.
Калганчы ӧйлӧрдӧ мен тӱӱкиле јилбиркеп, бичиктер кычырып баштагам. Бистиҥ оҥдошпой турган кӧп сурактарыстыҥ тазыл-тамыры да тӱӱкибистеҥ чыгып келет деп сананадым. Бу меге сӱрекей јилбилӱ.

—Бир ӧйдӧ Слер боочылардыҥ бажынаҥ јеҥилденер јерлерди јайладары, јӱк јалама буулаарга токтооры керегинде баштану эткенер. Бу керек кандый барып јат?
—Jабаганныҥ боочызыныҥ ары јанында, тӱжӱтте, чайлайтан јерди ле туалетти былтыр тудуп салганыс. Эмди бери јанында тударга турус, бир айдаҥ иш башталар.
Оноҥ Чакырдыҥ боочызында мындый ок јазалдар тударыс. Сананзам, улус кырдыҥ бажында јаҥыс кыйра буулаарга токтоорына ӱрениже берер. Бу баштаҥкайды бистиҥ кӧп улус јӧмӧп јат.

—Слерди чыккан кӱнигерле уткып, ижигер једимдӱ, јолыгар ачык болзын деп кӱӱнзейдим. Айыл-јуртыгар амыр турзын.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан.