Алтайдын Чолмоны

Jаҥыс ӧзӧктиҥ улузын чындык јураган…

03.07.2018

Алтай Республиканыҥ юбилейлӱ, автономия тӧзӧлгӧниниҥ 90 јылдыгы кирген 2011 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 21-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ Jарлыгы чыккан. Jарлыкта бистиҥ тергеениҥ эҥ тоомјылу кайралын — Г. И. Чорос-Гуркинниҥ государственный сыйын — «Культурага ла кеендикке узак јылдарга ла једимдӱ иштегени учун» деп номинация аайынча Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, «Знак Почета» орденниҥ кавалери, АР-дыҥ эл бичиичизи Семен Бӧрӱкович Каинчинге берилип јатканы айдылган. Кычыраачыларга ол Jыбаш (Дибаш) Каинчин деп таныш, бу ат оныҥ 30-таҥ ажыра бичиктеринде. Бичиичини бийик кайралла уткып тура, Сибирьдиҥ јаркынду бичиичилериниҥ бирӱзиниҥ, Туулу Алтайдыҥ јарлу прозаигиниҥ јайаандыгын тереҥ оҥдоорго, бис ого бир канча сурактар бергенис. Бу эрмек-куучын калганчы болуп каларын кем билген. Толтырып болбос бу јылыйтуга карыгып, бис оныҥ эземи јӱректеристе артып, оныҥ јайаан иштери энчи болуп артар деп бӱдедис.

—Jыбаш Бӧрӱкович, Туулу Алтайдыҥ ич-кӧгӱс ле культура јӱрӱминде Г. И. Чорос-Гуркиннеҥ, «јербойыныҥ ойгорчызынаҥ», национальный кеендиктиҥ ӧзӱминиҥ профессионал ӧзӱми, калыктыҥ бойын-бойы калык деп сезинип, оҥдонгоны башталган. Слер бу кижи керегинде нени айдарыгар?
—Г. И. Чорос-Гуркин — алтай интеллигенцияныҥ баштапкы кижизи болгон. Сибирьде XIX чактыҥ учында ла XX чактыҥ бажында јураар школдыҥ јӱрӱминиҥ тӱӱкизинде Г. И. Гуркинниҥ ады баштапкы јерлерде турган. Империяныҥ ыраак толыгында чыккан бу кижи ӱредӱлӱ, колбуларлу болгон, ол Г. Н. Потанинниҥ область тӧзӧӧри керегинде шӱӱлте-идеязын база јараткан. Томсктыҥ интеллигенциязыла, Петербургтыҥ јурукчыларыла најылашкан. Jе эҥ учурлузы — ол Алтайын сӱӱген кижи, Алтайыныҥ ар-бӱткенин, ийделӱзин кайкадарга, оныҥ јебрен соојындарыныҥ ла кеп-куучындарыныҥ аҥылузыла јилбиркедерге, мында јуртаган улустыҥ ару кӱӱнин баалазын деп, оны кандый сӧстӧрлӧ, јуруктарла кӧргӱзери керегинде сананган…

—Слерге алтай культура — шиҥжӱлеер энчи бе, айса Слердиҥ каныгарда шиҥген, јӱрегеерде јӱрген байлык па?
—Мен оны аҥылап шиҥжӱлебееним јарт. Меге чӱм-јаҥдарды карган энем кӧргӱскен, меге каткымчылу болгондо, ол меге «јарабас» деп кату айдатан. Ол айылдыҥ ыжы, тӧрӧӧндӧрдиҥ ӱндери, кӱн ашканы ла чыкканы ажыра јебрен чӱм-јаҥдар, тӧрӧл кырлар, ӧзӧктӧр кижиниҥ канына кирип турганын оҥдоорго болушкан. Карган энемде айландыра не ле немеге бойыныҥ тереҥ ле философиялык кӧрӱми болгон.

—Слердиҥ «Кайчы» деп куучыныгарды кычырала, Слер Кан ичиле, бастыра Алтайла каныгарла, ич-кӧгӱс сезимерле тудуш деп оҥдоорыҥ. Слердиҥ јайаандыгардыҥ тазылы алтай кайчы-чӧрчӧкчилердиҥ јаҥжыгуларында деп сезедис. Кайчыныҥ сӱр-кебери — ол јаш туштыҥ эземи бе?
—Ол јӱректиҥ эземи деп айдар эдим. Экинурда кӧстӧринеҥ болгонбос, кӧбӧк сӧӧктӱ Кокпоева Казак деп чӧрчӧкчи, чындык ӱлгерчи кижи јуртаган. Чӧрчӧкти куучындаардаҥ озо бу куулгазынга белетенер, сананар болгон. Айдып отурала, ол чӧрчӧктиҥ, баатырлардыҥ телекейине јӱре беретен. Оныҥ очы сӧӧктӱ Чынар энези база чӧрчӧкчи болгон. Кокпоевтердиҥ угы-тӧзи база чӧрчӧкчи-кайчы улус. Мен 10-12 јаштуда Казактыҥ чӧрчӧктӧрин угарга нӧкӧрлӧримле кожо кӧп баратам. Ӧйлӧ кожо мен ол чӧрчӧктӧрди ундып койгом, је чӧрчӧктиҥ телекейи санаада арткан. Кезик чӧрчӧктӧрди мен соҥында бойым сананып бичигем, темдектезе, «Сӱрекей керектӱ ӱй кижини». Алтай чӧрчӧктӧргӧ тайанып, мен кӧп куучындар бичигем. Ол тоодо «Болоттыҥ космоско учканы». Jе мениҥ чӧрчӧктӧримде Экинурдыҥ тӧрӧл кебери бар, сонуркадып, Кӧксууныҥ кайаларын кошком — текстке олорло кожо репрессиядагы карыкчалду салымдар кирген — мен архивтерде кӧп иштегем.

—Слердиҥ баштапкы јуунты — «Jаҥыс ӧзӧктиҥ улузы», ондо айдылганы Канныҥ ичи болгоны јарт. Экинурда эмдиге јетире ондо кем керегинде бичилгенин јартажат. Слердиҥ бичиген персонажтардыҥ кӧбизи чын улустаҥ јуралган дезеер?
—Бастыразы эмес. Бир канча темдектер. «Jестей» деп куучында таай эјемниҥ ӧбӧӧни Казакулов Нанаштыҥ кылык-јаҥын ла јӱрӱмин бичигем. Ол јууда олјого кирген ле тӧрт јыл концлагерьде болгон, кудай болуп, тирӱ арткан. «Кактанчы» деп куучында — Тижимеев Куйрук, «Таркрашта» јерлеш механизаторлордыҥ јӱрӱминеҥ учуралдар алылган, бастыразын тоолоп то болбозым. Кезикте куучын јӱрӱмниҥ кандый бир учуралынаҥ улам бичилет. «Кӧстӧриме туулар кӧрӱнзин» деп повестьте чакыныҥ јанында таш бар, оноҥ герой атка минип турат. Ол Экинурда Кользонов Попой ӧрӧкӧнниҥ чакызыныҥ јанында чурка кӧргӧнимнеҥ, оны мен геройдыҥ јаан јажын кӧргӱзерге тузалангам. Бир катап ашканада эр кижиниҥ колында «Базгынбай» деп ат кӧргӧм, ол ат мениҥ санаамда узакка арткан, учында мен оны казах-персонажтыҥ ады эдип алдым.

—Бу повестьте айдуда болгон алтай ӱй кижи Мызыл ӱч оогош балазын ээчидип, тӧрӧлине брааткан казах јериниҥ ээн, телкем ле как чӧлин Слер канай јураганаар?
—Мен казах чӧлдӧ качан да болбогом, је Тураты јанып браадып, бистиҥ айылда токтогон казахтар санаамда јаштаҥ ала јакшы арткан. Улужан деп атты мен 8-9 јаштуда уккам, ол јерлеш казахтардыҥ бирӱзи, ол бистиҥ айылда бир кезекке јаткан да. Jе кӧбизи автордыҥ санаадаҥ јурап, тапканы эмей.

—Jыбаш Бӧрӱкович, чӱмдемелдиҥ туулган јажыды неде? Озо телкемниҥ кебери эмезе персонажтыҥ сӱр-кебери келет пе?
—Озо кижи кӧрӱнет, оноҥ оны айландыра телкем, ол кӧбизинде сюжетти ле кижиниҥ кылык-јаҥын јартайт. Jакшы куучын бойы бичилип браадар, ондо бойыныҥ механизми, јӱрӱми, бажы ла учы бар.

—«Кӧстӧриме туулар кӧрӱнзин» деп повестьти Слердиҥ кычырачыларга таныш кӧчӱреечилеригер Д. Константиновский, А. Плитченко эмес, О. Маркова кӧчӱрген? Ол кем, кайдаҥ?
—Ол мындый болгон: Валентин Распутин Иркутск областьта ас тоолу тургун албаты барын, ол керегинде куучындар јууп турганын бичиген ле мени оныҥ јуунтызына јаан эмес куучын аткарзын деп сураган. Куучындар бар, је олор оруска кӧчӱрилбеген деп, мен каруу бергем. В. Распутин меге О. Маркованы таап берген, ого баштанзын деп, арай ла орой айтканы карам. (О. Г. Маркова — Сибирьдиҥ классиги Г. М. Марковтыҥ кызы, ол Орто Азияныҥ прозаиктеринин чӱмдемелдерин кӧчӱрген, Москвада, ӧбӧӧни элчи болгон Швейцарияда јаткан эмтир – Э. Ч.).

—Ол јылдар совет кӧчӱреечилердиҥ школыныҥ, СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ ижиниҥ јаҥжыккан системазыныҥ јайрадылган ӧйине келишкени јарт. Ол система профессионал бичиичилерди канайда јӧмӧгӧни керегинде куучындап берзеер?
—РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзи јок болгон болзо, Лазарь Кокышев те, Аржан Адаров то, Эркемен Палкин де, ӧскӧлӧри де болбос эди. Бичиичилер биригӱзи озо ло баштап иштеер айалга тӧзӧгӧн: Бичиичилердиҥ јайаан туразына (Переделкино – Э. Ч.) аткарган, јайаан эҥирлер ле туштажулар ӧткӱрген. Анчада ла Россияныҥ литературазыныҥ Башкортостанда кӱндери, совет литератураныҥ Алтайда кӱндери мениҥ санаамда јакшы арткан. Ондый форумдардыҥ, семинарлардыҥ ӧйинде тӧрӧл литератураныҥ аҥылузы јарт кӧрӱнип келет. Онойдо ок Бичиичилер биригӱзи чӱмдемелдерди кепке базар арга берген, профессионал ӧзӱмди кичееген, санаторий-курортко путевка берген ле кӧп ӧскӧзи де болгон. Jе чӱмдемелдердиҥ идеологиязы база ајаруда тудулганы јарт — партияныҥ съездтерин, материалдарын, СССР-дыҥ СП-зыныҥ съездтерин эске алынып ийели.

—Максим Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институт бу системаныҥ бӧлӱги болгон. Слер оныҥ экинчи бӧлӱк алтай выпускниктериниҥ тоозында болгоноор. Ыраада барып ӱренерге кандый болды?
—Ол јӱрӱмимниҥ аҥылу бӱги. Институтка бис Кӱӱгей Тӧлӧсовло кожо киргенис. Мен Горно-Алтайсктагы педучилищени, Кӱӱгей дезе, Шабалиндеги школды божоткон улус болгоныс. Бис экӱлебис черӱниҥ кийнинде јаанап калган, билелерлӱ болгоныс, је ӱренер кӱӱн тыҥ болгон. Бис кирер экзамендерди ӧдӱп ийгенис. Оныҥ ректоры В. Ф. Пименов болгон. Бистиҥ студент ле јайаан јӱрӱмисте ол эрчимдӱ турушкан.

—Кожо ӱренген бичиичилердиҥ кемизи Россияда перестройканыҥ ла оныҥ кийнинде ӧйлӧрдиҥ литературазына ууламјы берген деп, сананып туругар?
—Анатолий Ким јаркынду студенттердиҥ бирӱзи болгон. Ол билелӱ учун, стройкада иштеген, таблицалар јураган. Бис узак ӧйгӧ колбу тутканыс, телефондошконыс, ол мениҥ куучындарымды кӧчӱрерге јӧпсинген. Ол М. Ауэзовтыҥ «Абай» романын сӱреен јакшы кӧчӱрген. Ол тушта кепке базары курч турган.

—Слердиҥ јайаандыгардыҥ тӧс жанрын, куучынды, Литинститутта талдаап алдыгар ба?
—Менде бу жанрда ченемел озо до болгон. Jе бистиҥ курс сӱреен ырысту: куучынныҥ семинарларын В. Г. Лидин ӧткӱрген. (Лидин — В. Г. Гомбергтиҥ јайаандык псевдоними, ол куучынныҥ узы, 30 јылдаҥ ажыра Литинститутта иштеген – Э. Ч.). Ол бистиҥ иштеристи профессионал јанынаҥ кӧргӧн, студенттер бой-бойынаҥ ӱренижип, чӱмдемелдерин эрчимдӱ шӱӱшкен. Меге ле Кӱӱгейге ол Алтайдыҥ темазынаҥ башка талдаары јок деп, јаҥыс катап эмес айткан: «Кӱӱгей Тӧлӧсов, Слер гуманный нени бичииреер? Слер элик тозып адараар, кой сойороор…». Бис ол бистиҥ јӱрӱмис деп оҥдогоныс: билени азыраарга, бис аҥдап, мал-аш азырап билер учурлу. Оныҥ камааныла мен Алтайды, тӧрӧл јуртымды, аҥылу кылык-јаҥду улузымды, кӧп ӧскӧ дӧ не-немеге башка кӧслӧ кӧрӧр болгом. Литературный институт эмес болзо, меге литературада јолымды табарга кӱч болор эди.

—Студент тушта, ӧскӧ дӧ ӧйдӧ Слер кӱнлик бичигенеер бе, архив јууганаар ба?
—Jок, бичибегем. Jе кӧп зарисовка-санааларымды бичигем ле. Менде кӧбизи кӧчӱреечилерле самаралаш. Кӧчӱреечидеҥ сӱреен кӧби камаанду. Jакшы кӧчӱреечи табарга кӱч, мен кӧбизинде редакторлорло иштейдим.

—Слерде кызыгарла (Кемине Каинчина – Э. Ч.) кожо орус тилге кӧчӱрген сӱреен јакшы кӧчӱрмелер бар. Слерде кӧчӱрилбеген чӱмдемелдер бар ба?
—Эмди тура кӧчӱрилбеген кӧп чӱмдемелдер јадат. «Казахтар», «Кыпчактар» (ишмекчи аттары) деп повестьтер, олор «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте јарлалган. «Кийнимде калыгым» — «Эл Алтай» журналда чыккан.

—Слер чӱмдемелдерди орус тилге бойоор кӧчӱрерге туругар ба?
—Jаан чӱмдемелдерле (романдарла) тыҥытту јашта иштеер керек, эмди мен кыска куучындарла иштеп турум, олордо калыгымныҥ, тӧрӧл јеримниҥ, бойымныҥ јӱрӱмимниҥ эҥ јаркынду ӧйлӧрин такыптаҥ ӧдӧдим.

—Слердиҥ прозаныҥ телекейи байлык психофизиологиялык сезимдерле толо, олор персонажтардыҥ ла оныҥ авторыныҥ јӱрӱминиҥ толо болгонын керелейт.
—Эйе, меге озо ло баштап табыштардыҥ ла јыттардыҥ телекейи учурлу. Айылдыҥ јыдын неле де тӱҥейлеп болбозыҥ… Буудайдыҥ јыды кӧпти айдар… Ӧтӧктиҥ јыды деремнени эзедет. Jаан изӱ айдыҥ тал-тӱжинде курч чалгыла чапкан ӧлӧҥниҥ јыды кандый! Сууныҥ табыжы? Ол санаада кӧп кеберлер ойгозот! Оноҥ до улам, сууныҥ куучындарда кӧп туштап турган ады — Кӱркӱрек — кырдыҥ кӧп бурылчык-таштарлу тӱрген суузы, бу сӧстӧ табыштары, оныҥ аккан коолы-аайы.

—Jыбаш Бӧрӱкович, мемуар бичиирин сананып туругар ба?
—Сананбадым. Jе бичиир керек… Афанасий Коптелов Кучияк керегинде бичиген, оныҥ куучындары ажыра бис П. В. Кучиякты элбеде билерис. Jаркынду кижи Лазарь Кокышев, оныҥ чечен кокырлары керегинде бичиген болзо, јакшы болор эди… Адаров база куучынчы кижи болгон, ол керегинде ле оныҥ эске алынгандары керегинде бичиген болзо…

—Слер бойоор кемди кычырарын сӱӱп јадыгар?
—Мен деремнениҥ прозазын сӱӱйдим. В Астафьевти, В. Распутинди, Е. Носовты, В. Чивилихинди јакшызынып кычырадым, такыптаҥ да кычырадым. Туулу Алтайдыҥ бичиичилеринеҥ ондый прозаны В. Бахмутов бичийт — оныҥ прозазыныҥ јуунтызына кире сӧсти сӱӱнип бичидим. Jиит ӧйдӧҥ ала Джек Лондонныҥ романтиказыла јилбиркейдим.

—Jыбаш Бӧрӱкович, Слерге куучын учун быйан, тоомјылу кайралла база катап уткыйдым.

Э. ЧИНИНА,
билимчи, литературовед