Алтайдын Чолмоны

Бастыра кӱрешчилер — баатырлар

06.07.2018

Албатыбыстыҥ сӱӱген Эл Ойын байрамында ӧдӱп турган маргаандардаҥ эҥ кӧп кӧрӧӧчи јууп тургандардыҥ тоозына кӱреш кирет дезем, байла, јастыра болбос. Анчада ла абсолюткада тудужып турган баатыр уулдардаҥ кемизи јеҥӱчил болуп чыгарын кӧрӧргӧ јуулган улус кӧп болот.

Кичӱ изӱ айдыҥ 28-30 кӱндеринде Улаган аймактыҥ Межелик ӧзӧгинде ӧткӧн алтай албатыныҥ тергеелер ортодогы «Эл Ойын-2018» деген юбилейлик, 30-чы јыргалында, 700-теҥ кӧп спортчы турушканын темдектеер керек. Олордыҥ тоозында Россияныҥ спортыныҥ узына кандидаттар — 31 кижи, ол ло кире Россияныҥ спортыныҥ узы, спорттыҥ телекейлик классту тӧрт узы ла Алтай Республиканыҥ спортыныҥ беш узы. Олордыҥ кӧп лӧ сабазы кӱрешчилер болгон деп айдар керек. Айдарда, спорттыҥ бу бӱдӱмиле ӧткӧн маргаандарда туружаачылар да кӧп болгон.

Байрамныҥ баштапкы кӱнинде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ командалары мӧрӧйлӧшкӧн. Анда бастыра тӧртӧн беш спортчы турушкан. Кажы ла аймактыҥ, анайда ок каланыҥ командазы учун ады-јолы јарлу кӱрешчилер тартышкан. Темдектезе, Кан-Оозы аймактыҥ командазына самболо до, јуучыл самболо до бийик једимдерге јеткен Амыр Бакрасов, самболо телекейдиҥ јеҥӱчили Виталий Уин, 2016 јылда ӧткӧн Эл Ойында кӱрешле абсолютный маргаанныҥ јеҥӱчили Евгений Ядрушкин кирген. Улаганныҥ командазы учун јуучыл самболо спорттыҥ телекейлик классту узы Эжер Енчинов кӱрешкен. Кажы ла команда беш кӱрешчидеҥ чыгарган ла олордыҥ тоозында кыйалтазы јоктоҥ Россияныҥ спортыныҥ узына кандидат эмезе Россияныҥ спортыныҥ узы болгон деп айдар керек. Jараш, јилбилӱ ле кызу тартыжулардыҥ турулталарыла командалар ортодо баштапкы јерди Кан-Оозы аймак алган. Экинчи јерге Кош-Агаш чыгарда, ӱчинчи јерде Горно-Алтайск болгон.

Эл Ойынныҥ экинчи кӱнинде кӱрешчилер бескелери аайынча, кийнинеҥ абсолюткада тартышкан. Бескелер аайынча ӧткӧн маргаанда 60-га јуук спортчы турушкан. 60 килограммга јетире бескеде Амыр Чадинге једери јок болгонын темдектеер керек. Амыр јуукта самбо кӱрешле спорттыҥ телекейлик классту узы боло берген эди. Ол керегинде Эл Ойында кӱрешле абсолютный маргаан ӧдӧр тушта јарлалган. Амыр самболо Россияныҥ первенствозыныҥ, анайда ок юниорлор ортодо телекейлик первенствоныҥ јеҥӱчили болуп јат. Ол 2017 јылда Грузияда ӧткӧн телекейлик маргаанды, анайда ок јашӧскӱрим ортодо Европаныҥ кубогын ойноп алган. Республиканыҥ јайалталу спортчыларыныҥ бирӱзи.
«Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ ла депутаттар совединиҥ адынаҥ депутаттар совединиҥ председатели Эдуард Текенов Амырга 70 муҥ, оныҥ тазыктыраачызы Эзен Семендеевке 30 муҥ салковой табыштырган. АР-дыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязыныҥ председатели, Эл Ойынныҥ баш јаргычызы Владимир Челчушев јайалталу јиитке федерацияныҥ адынаҥ 30 муҥ салковой сыйлаган. Амырдыҥ чындаптаҥ да јайалталу кӱрешчи болгонын бу Эл Ойынныҥ кӱреш аайынча маргаандары база катап кереледи. Ол бойыныҥ бескезинде кемге де јай бербей, баштапкы јерди ал соккон. Бу ок бескеде экинчи јерге Кош-Агаштаҥ Бауржан Сейсекенов чыккан. Ӱчинчи јерди Кан-Оозынаҥ Руслан Санашев алган.

70 килограммга јетире бескеде база бир јайалталу ла ады јарлу спортчы Эжер Енчинов јеҥӱчил болуп чыккан. Эжердиҥ ады-јолы јаҥыс республика ичинде эмес, је анайда ок телекей кеминде јарлу деп айдарга јараар. Ол јуучыл самболо Россияныҥ јуунты командазына кирет. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле јаан маргаандардыҥ јеҥӱчили, спорттыҥ телекейлик классту узы. Бу бескеде экинчи јерди Улаганнаҥ Иван Куюков, ӱчинчи јерди Оҥдойдоҥ Сӱмер Кордоев алгандар.
80 килограммга јетире бескеде баштапкы јерди Улаганнаҥ Эркин Чугулов ал соккон. Экинчи ле ӱчинчи јерлер Улаганнаҥ Айдыҥ Кудюшевке ле Шабалиннеҥ Амат Юлдашевке келишкен.
90 килограммга јетире бескеде јеҥӱчил болуп Горно-Алтайсктаҥ Максим Редькин чыккан. Экинчи јер Оҥдойдоҥ Андрей Юстенбековто ло ӱчинчи јер Маймадаҥ Артем Редькинде.

90 килограммнаҥ ӧрӧ бескеде баштапкы јерди Кош-Агаштаҥ Серик Дюсенбаев ал соккон. Экинчи јерге Кан-Оозынаҥ Анатолий Ядрушкин чыгарда, ӱчинчи јерди Шабалиннеҥ Евгений Чунчуев алган.
Командалар да ортодо, таҥынаҥ да ӧткӧн маргаандардыҥ јеҥӱчилдерине ле призерлорына баалу сыйлар табыштырылганын темдектеер керек. Маргаандардыҥ генеральный спонсоры «Солнечная энергия+» ООО болгон.
Эл Ойынга келген эл-јон кӱрешле абсолютный маргаанды тыҥ соныркап кӧрӱп турган эмей. Мынаҥ озо јылдарда бу маргаанныҥ јеҥӱчилине сыйга кӧлӱк берилетен эди. Баалу сыйды чыйрак, кӱчтӱ ле бӧкӧ уулдардыҥ кемизи ойноп алар деп кӧрӧӧчилер тыҥ ла сакыйтан. Быјылгы байрамда андый баалу сый тургузылбаган. Шылтагы неде болбогой?..

Jаҥжыкканы аайынча бу маргаанныҥ туружаачыларыныҥ тоозы база кӧп болгон. Бойлорын ченеп кӧрӧргӧ, Эл Ойынныҥ кӱрешле ээчий јеҥӱчилиниҥ адын ададарга јӱткиген спортчылардыҥ тоозы јирме сегис болгон. Олордыҥ тоозында дзюдо, самбо, грек-рим кӱреш аайынча Россияныҥ спортыныҥ устары, спорттыҥ узына кандидаттар, спорттыҥ телекейлик классту устары турушкан. Баатыр кептӱ уулдардаҥ эҥ уур бескелӱзи 120 килограммды ажып турган болзо, эҥ јеҥил бескелӱзи 70 килограммга јетпей турган. Мынаҥ озо Эл Ойындарда јеҥӱчил болгон Эжер Енчинов, Ренат Матыев, Евгений Ядрушкин бу да учуралда бойлорын ченеп кӧргӧн. Jытас сӧӧктӱ Эжер Енчиновтыҥ бескези, ӧскӧлӧрине кӧрӧ, јеҥил болгон, је андый да болзо, ол бойынаҥ уур бир канча уулды јеҥип ийген. Эжер Кош-Агаштаҥ бойынаҥ уур самай сӧӧктӱ Берик Даутовко јеҥдирип ийген. Кош-Агаштаҥ јытас сӧӧктӱ Ренат Матыев ле Кан-Оозынаҥ тумат сӧӧктӱ Евгений Ядрушкин кӱрежер деп јарлаларда, кӧрӧӧчилердиҥ табыжы эмеш арай боло берген. Бу эки спортчы мынаҥ озо Эл Ойындардыҥ јеҥӱчилдери болуп чыккан эди. Ченемелдери де, бескелери де јаан. Узун чӧйилген тартыжуда јеҥӱни јиит спортчы Евгений ал соккон. Ол грек-рим кӱрешле спорттыҥ узына кандидат.

Бу маргаанда агалу-карындаштар Максим ле Артем Редькиндер база кӱрешкен. Олор дзюдо ло самбо аайынча Россияныҥ спортыныҥ устары. Оборлоры да јаан карындаштар бу маргааннаҥ база таштала берген. Кош-Агаштаҥ самай сӧӧктӱ Берик Даутов јакшы кӱрежип, финалга чыккан. Грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы болуп турган бу уул финалга чыгар тартыжуда Евгений Ядрушкинди ойноп алган. Финалда Горно-Алтайсктаҥ Андрей Томчукка јеҥдирип, экинчи јерде арткан. Ӱчинчи јер учун Евгений Ядрушкин ле Эжер Енчинов кӱрешкен ле јеҥӱ Евгенийге келишкен.
Анайып, быјылгы Эл Ойында кӱрешле абсолютный маргаанныҥ јеҥӱчили болуп Андрей Томчук чыккан. Ол балдардыҥ аҥылу республикан спортшколында спортчы-инструктор болуп иштейт. 2016 јылда Горно-Алтайскта ӧткӧн Эл Ойында кӱреште сыйга тургузылган «Лада-Гранта» кӧлӱк бескелерде јеҥӱчил болуп чыккан спортчылар ортодо ойнолгон эди. Ол тушта «ырысту билетти» шак ла бу Андрей Томчук ойноп алган эди. Быјылгы байрамда ого сыйга ээрлӱ, ӱйгендӱ чоокыр ат сыйлалган. Бу сыйды Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутаттары тургускан эмтир. Экинчи ле ӱчинчи јерлер алган кӱрешчилер база баалу сыйлар алган.

Эл Ойында ӧткӧн маргаандардыҥ јеҥӱчилдерине бойлорыныҥ сыйларын Госдуманыҥ депутаттары, Совет Федерацияныҥ турчылары база тургускан. Онызы јакшынак керек. Ол ло кӱрешле маргаандар ӧдӱп турарда, Госдуманыҥ депутады Родион Букачаковко байрамды ӧткӱрерине болушканы учун деп Алтай Республиканыҥ спорт ло физический культура аайынча комитединиҥ Быйанду самаразы да табыштырылган. Jаан јамыда иштеп турган алтайларыс албатызыныҥ сӱӱген байрамында баалу сыйлар тургузар учурлу деп сананадым. Мениҥ темдектеп ийерге турганым – ол тергеебисте јарлу эр, «Ээлӱ кай» оркестрдиҥ башкараачызы Мерген Тельденовтыҥ ӧмӧлигиниҥ адынаҥ кӱрешчи Айдыҥ Кудюшевке байтал сыйлаганы.
«Ээлӱ кай» деп организацияныҥ адынаҥ бойыстыҥ кӧрӱмисле кандый кӱрешчи јараар ого тижи мал берер деп шӱӱгенис…
Jалама буулап, байлап салган адыс болор, алкап табыштырадыс. Маллыҥ ӧссин, кара-башту албатыбыс кӧптӧзин» — деп, Мерген айткан. Ол бастыра кӱрешчилер баатырлар болгонын темдектеген. Мерген Тельденовтыҥ мындый сый табыштырганын јуулган эл-јон до тыҥ јарадып кӧргӧн. Албатыбыстыҥ ортозында бойыныҥ кӱӱниле, учурлу сый сыйлап турган мындый эрлер бар болгоны оморкодот ло сӱӱндирет.

Абсолюткада маргаандардыҥ учына јетире эки тартыжу арткан. Бу ӧйдӧ микрофонло Эл Ойынныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазы башталар деп јарлалып, колонкалардаҥ кӱӱ тыҥ ойноп баштаган. Кӱрешти кӧрӱп турган улуска бу чаптыгын јетирген ле болор. Кӱреш божогонын бир эмеш сакып ийген болзо, не де болбос эди. Байла, оныҥ да учун кӱрешле маргаан божой берерде, байа улус кӧдӱриҥилӱ јабылтаны кӧрбӧй, јанып баштаган. Мыны темдектебес арга јок ло келер байрамдарда ӧткӱреечилер мыны ајаруга алар деп иженер керек.

Мынайып, Межелик ӧзӧктӧ эки кӱнге улай кӱрешле маргаандар ӧткӧн. Андагы корумдарда амырап јаткан баатырлар чактар тӱбинеҥ келип, укталып, улалып келген калыгында баатыр уулдар эмди де бар болгонын кӧрӱп сӱӱнген болор.

К. Яшев
Е. Бутушевтиҥ фотојуруктары