Алтайдын Чолмоны

Чактар ӧткӧн алтай айылдар

13.07.2018

Ыжы теҥериге чӧйилип чыккан алтай айылдардыҥ кебери кажы ла алтай кижиниҥ ӧзӧгинде кару Алтайыла, тӧрӧл јуртыла, эне-адазыла, кожо чыдаган ага-эјелериле тудуш артат. Айылда от-очокты айландыра бастыра јӱрӱм ӧдӱп јат. Алдындагы ӧйдиҥ айылдарыныҥ ортозында кыйалтазы јоктоҥ очок турган. Jе ӧйлӧ кожо кӧп не-неме кубулып јат. Айылдардыҥ да бӱдӱми, ичи-тышты тыҥ кубулган. Ондый да болзо, алтай айыл эмдиге јетире јурттарда тураларла коштой кӧсти сӱӱндирип, јӱректи оморкодып, седеҥ тургулайт.

Алтай айылдардыҥ кӧрӱзинде кажы ла айылдыҥ эжигинде чакылар тургузылган. Олор бой-бойына тӱҥей эмес эмтир. Эҥ баштапкы турган айыл Эл Ойынныҥ быјылгы ээзи Улаган аймактыҥ айылы болды. Jе айылдыҥ ээзи ӧскӧ керекте туружып турганынаҥ улам, кӧпти укпай калдыс. Эр јанында эр киндиктӱлердиҥ јепселдери, ээрлери, тудунган-иштеген эдимдери тургузылган. Эпши јанында айак-салгыш, стол. Тӧрдӧ кайырчак, оныҥ ӱстинде аҥныҥ мӱӱзинде јӱзӱн-башка бӱдӱмдӱ, башка-башка терелердеҥ, алулардаҥ кӧктӧгӧн бӧрӱктер кӧскӧ иле кӧрӱнет. Бу јӱзӱн байлыктарды кӧктӧгӧн ус эпши Мария Петровна Олчонова бӧрӱктериле кӱӱнзеп таныштырды. Мында тӱлкӱ бычкактаҥ, тийиҥниҥ терезинеҥ, киштеҥ ле ус эмес, тегин кижиниҥ санаазына кирбес ӧскӧ дӧ не-немедеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱктер тургузылган.

***
Кош-Агаш аймактаҥ эки айыл тургузылган эмтир. Бирӱзи казах, экинчизи алтай айыл. Алтай айылдыҥ ээзи Кӧкӧрӱде Культураныҥ туразыныҥ јааны Соня Краевна Емедекова сонуркадып экелген јӧӧжӧзи керегинде куучындады: «Бис аракы азып турган озогы шурум экелдис, оныҥ тоскууры (аракы тозор эдим – Н. Б.) база агаштаҥ. Бӱгӱнги де кӱнде эл-јон шурумды эдип, база тузаланып туру. Ак сӱдинеҥ чеген эдип, алтай аракызын азып, той-јыргалда эл-јонды кӱндӱлеп јат. Тередеҥ эткен аркыт бар. Ондо чеген, кымыс ачыдып, быжып, алтай аш эдип јат. Аркытта тургузып эткен аракы, чеген сӱреен амтанду болуп туру. Аркытты јоон малдыҥ терезинеҥ эдип јат. Оны уужайла, кумак уруп салат, каткан кийнинде кумакты тӧгӱп салза, аркыт белен болот». Мында ок озогы тере тажуур, тоскуур турды. Олордо кандый да озогы таҥма-темдектер базылып калганы солун.

Оноҥ ары казах калыктыҥ кийис айылы. Келген улус эжикте ле ӧдӱктерин уштып јат. Айылдыҥ ичи јердеҥ ала стенелерине, јабынтызына јетире јаркынду чололорлу сырмакла, кийисле, кебисле јайылган, бӧктӧлгӧн. Jылаҥаш буттарла тӱк сырмактарга базарга да јымжак, јакшы. Айылдыҥ ээзи, казах эпшиниҥ ак кийимин кийген Дарья Айтпасовна Садакпаева мынайда куучындады: «Кош-Агаш аймактыҥ эл-јоныныҥ 58% казах калык, айдарда, казах элдиҥ айылы, ондогы байлыктар ажыра оныҥ культуразын, чӱм-јаҥдарын кӧргӱзер амадула айылды тургустыс. Мында озодо улустыҥ ар-јӧӧжӧзи, тудунган, кийген эдимдери, кеп-кийимдери јуулган. Олор эмдиги де ӧйдӧ тузаланылып, кийилип јат. Бу јаркынду учуктардаҥ крючокло тӱӱген тӱскӱйӱс-кебисти эне кижи эдип јат. Кыс бала чыкканнаҥ ла ала энези ого кижиге барганда керектӱ јӧӧжӧ јӧӧп јат. Ол тоодо тӱскӱйӱс-кебис, сырмак, јууркан, јастык ла ӧскӧзи де. Кыс кижиге барганда, ол энениҥ акту кӱӱнинеҥ, колыныҥ јылузыла эткен бу јӧӧжӧ ого берилет. Jаш бала кабайына 40 кӱн ӧтсӧ, салылып јат. Кабайда уул ла кыс баланыҥ чӱжи јуулатан аҥылу башка эдимдер бар
Мӧҥӱнле кееркеткен озогы ээрди биске Тӧбӧлӧрдӧ јаткан 80 јашту Канар Мухаткалиев ӧрӧкӧн берген. Казах айылдыҥ тыш јаны чыйла (осот) кееркедилген. Кажы ла чыйды коштой салып, јӱзӱн ӧҥдӱ тӱк учуктарла ороп, јаба бириктирип јадылар».

***
Кан-Оозы аймактыҥ айылын јуур, айылчыларды кӱндӱлеер молјулу керек Экинур јурттыҥ устарына бӱдӱмјилелген эмтир. Айылдыҥ јӧӧжӧзи керегинде биске јурттыҥ библиотеказыныҥ јааны Светлана Николаевна Айдарова куучындап берди. «Айылда јӧӧжӧ-эдимдерди текши аймактаҥ јууганыс. Бис бӱгӱнги ӧйдиҥ айылын кӧргӱзер амаду тургустыс. Кижи эжиктеҥ бажын јабыс тудуп кирзе, тоомјызын, байланып киргенин керелейт. Айылдыҥ очок бажында керем, јайык, тагыл, кӱп турат. Бис олор ончозы ла бу айылда болорын база кичеедис. Керемди бӱткӱлинче Эзен Шкаков јазап берген. Аттыҥ ончо јепселин кӧргӱстис. Jаҥы ээрди Эжер Кокпоев берди. Толыкта топшуур, камчы, уул баланыҥ коручылы. Айуныҥ терезинде балдар ойноп јат. Эр, ада кижи балдарын камчы согорына, топшуур ойноорына ӱредет, чӧрчӧк куучындайт. Онойдо ок республикада јарлу јурукчы Эдуард Тижимеевтиҥ байлык јуруктарын, јиит јурукчы Тайана Каланчинованыҥ графика јуруктарын экелдис.

Пазырыктыҥ эп-сӱмезиле јазаган кебистерди Мӧндӱр-Сокконныҥ ус эпшизи Ия Ишмина берген. Элик, кой бычкак ӧдӱктерди Экинурдыҥ ус эпшизи Тамара Елекова кӧктӧгӧн. Эмди јурттыҥ ончо эл-јоны Чага байрамда бычкак ӧдӱктер кийер болуп браады. Тӱлкӱ бычкак бӧрӱктерди база ус кижи Сарбый Мочева кӧктӧп јат. Ус улус эмди тӱлкӱниҥ терезинеҥ кӧгӱспектер, тон-шубалар кӧктӧп баштады».

Столдо онойдо ок јиит келиндердиҥ эткен-быжырган алтай аш-курсагы толо болды. Олор бӱгӱнги кӱнде калыгыныҥ озодоҥ бери эткен, јиген курсагын эдип, оны озогызынаҥ артык јазап тургандары бу аш-курсактаҥ јарт кӧрӱнет, амзалат. Онызы оморкодулу.

***

Оҥдой аймактыҥ айылыныҥ ээлери бу јорыкта јериниҥ устарыла оморкоор, кӧӧркӧдинер деген јолду амаду тургускан эмтир. Бӱгӱнги кӱнде бу аймактыҥ устары Кӱпчеген јурттагы албаты устарыныҥ тӧс јерин ачып, ондо учурлу ла јаан керектӱ иш ӧткӱредилер. Клубтыҥ јааны Сурайа Николаевна Тытышеваныҥ куучындаганыла, тергеебисте де, ороондо до јарлу устар мында бойыныҥ эдимдерин тургускан ла мастер-класстар ӧткӱрген. Тышкары агашла узанаачы Станислав Тадаевич Урчимаев, сӧӧклӧ ус кижи Вячеслав Михайлович Кухаев мастер-класстар ӧткӱрет, јилбиркеген улуска јартамалдар берет. Онойдо ок экинчи кӱнде тереге базып јурук салары, ээр эдери (Эркемен Эпишкин), талканнаҥ торт быжырары, таш кайылтып узанары јанынаҥ мастер-класстар ӧткӧн. Кебисте петроглифтер салып иштенер мастер-классты Маргарита Минакова ӧткӱрген.

Айылдыҥ стенезинде илип койгон сӱреен кеен ле јаркынду јуруктарды ајарбас арга јок болгон. Олордыҥ будуктарыныҥ ӧҥине, јаркынына кӧс кылбыгар да дезе, кӧпчидиш эмес. Кӧрӧр, угар болзо, бу јуруктарды студент кыс Кӱнел Такаракова јайаган эмтир. «Jураган», «тӱӱген» деп сӧстӧр мында канайып та келишпей калды. Нениҥ учун дезе, јуруктар тӱктеҥ јайалган. Тӱктеҥ баскан јука кийисте крючокло јӱзӱн ӧҥдӱ тӱктеҥ јуруктар тӱӱлип јат. Бу иш узак ла чӱмдӱ болуптыр. Ондый техникага ӱренерге кӱӱнзеген јаан да улус, оогош то балдар эки кӱнге улай, тӱжине ле тегерик столды айландыра отурып тӱӱнгендер.

Оҥдойдыҥ айылында онойдо ок аймактыҥ аргачылыгында, предприятиелеринде Алтайдыҥ байлыктарынаҥ эткен, јазаган, белетеген алтай аш-курсак, тамзыктар, бальзам-ӧлӧҥдӧр база тургузылган.

***

Горно-Алтайск каланыҥ айылында јиит кыстар кирген улусты кӱндӱлеп, эдимдерле јилбиркегендерине јартамалдар берип турдылар. Эркелей Тодошеваныҥ айтканыла, бу айылдыҥ јӧӧжӧзи, эдимдери бӱгӱнги кӱнниҥ айылыныҥ кӧргӱзӱзи аайлу этирте тургузылган. Jаҥжыкканыла айылды эки бӧлӱкке — эр ле эпши улустыҥ бӧлӱктерине бӧлиген. Айылда кӧрӱде јиит јурукчылардыҥ, дизайнерлердиҥ иштери тургузылган. Ол тоодо Айдана Тадыкинаныҥ Пазырыктыҥ эп-аргазыла, стилиле кееркеткен кебистери, калада јураарыныҥ школыныҥ 10-15 јашту јурукчыларыныҥ Туулу Алтайга учурлаган јуруктары тургузылган. Чейнеш Саданчикованыҥ бисерле јазаган, кееркеткен эдимдери јараш. Культураныҥ ла кеендиктиҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ студенттериниҥ наадайлары, јуруктары тургузылган. Тепшини ле тере тажуурларды ус кижи Владимир Михайлович Моносов узанган.

Айылдыҥ эпши јанында тӧрт кат (эҥ алды элбек, оны ээчиделери кичинектеп барат) этирте јазаган агаш айак-салгыш кӧскӧ озо илинет. Оныҥ кажы ла кадында этника стильле јазалган ӱспекчиндер, айактар, тепшилер турат, столло коштой сокы-балалу оогош сокылар. Бир кижи сокыныҥ бирӱзин тудунып алала, садып алатам деп, айылдыҥ ээзин бедиреп тыҥ ла баскан дежет. Айак-салгышты Иван Кинов эткен, айактарды, сокыларды Александр Тарбанаев јазаган эмтир.

***
Кӧксуу-Оозы аймактыҥ айылыныҥ ээзи Людмила Владимировна Соколова айылда ончо јӧӧжӧ, јӱзӱн эдимдер аймактыҥ алтай калыкту Кујурлу, Тӱҥӱр, Корумду, Сугаш јурттарынаҥ јуулган деп куучындады. Алтай кеп-кийимдерди Валентина Кузуковна Ерелина берген. Бу айылда солун кӧрӱнген эдим — ол јука тередеҥ эткен каптар ла атка арта салып аларга эптӱ, узун таарлар болды. Бир јаан капта кара таҥма бар эмтир. Людмила Владимировнаныҥ јартаганыла, бу капты 1993 јылда сойоҥ сӧӧктӱ Книга Марков деп кижи берген. Таҥма, байла, сойоҥдордыҥ таҥмазы. Jымжак каптарда, таарларда озодо кийим салган, олорды атка арта салып јӱрерге эптӱ болгоны јарт. Тажуурларда дезе, курсак, суйук не-неме алып јӱрерге эптӱ болгон.

Кӧксуу-Оозы аймактыҥ айылында айылчыларды алтай стилизованный кеп-кийимдӱ јиит кижи топшуур ойноп, кожоҥдоп уткыйт. Ол кайчылардыҥ ортодо ады-јолы јаҥы ла јарлалып јӱрген Алексей Чичаков эмтир. Алексей бойыныҥ кайдыҥ телекейине келген јолын кыскарта куучындап берди: «Мен Кӧксууда орус улустыҥ ортозында чыдагам, алтай тилимди билбезим. Школдо гитарала ойногом, бойым орус тилле кожоҥ до бичип, кӱӱге салгам. Культураныҥ институдын божодоло, јанып келгем. Болот Байрышевке јолугыжып, оны кожоҥымды бичижерине кычыргам. Онойып, алтай кайлаштыҥ узына баштапкы ла катап туштагам. Онойдо ок Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ кайлажы бичилгенин уккам. Оноҥ ло бойым кайлаарын баштагам. Эмештеҥ алтай тилди ӱренерге ченежедим. Байла, тазылым, каным јеҥип баштаган туру. Карган энем мениҥ кайлап баштаганымды угала, меге оныҥ адазы, Сӱме деп кижи, кам болгонын куучындаган. Сӱме деп кижи улусты да эмдеген, кайлаган да, балдарга чӧрчӧктӧр дӧ куучындаган эмтир. Оныҥ угы-тӧзи Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинеҥ таркаган дежет».

Кӧксуу-Оозыныҥ айылында «Биле» деп ӧмӧликтиҥ тӧзӧӧчизи Раиса Васильевна Сысовага база туштадым. Оныҥ куучындаганыла, «Биле» ӧмӧлик ӱч јыл кайра тӧзӧлгӧн, ондо 12 кижи, кӧбизи амыралтада улус кожоҥдойт. Кӧп саба улус Кујурлу јурттыҥ, онойдо ок Тӱҥӱрдиҥ эмтир. Ӧмӧликтиҥ кожоҥчылары јаҥар да, эстрадный да кожоҥдор коолодып турган. Jиит ӧмӧлик аймактыҥ Эл Ойынында, кышкыда калада ӧткӧн «Jаҥар кожоҥдо» турушкан болуптыр.
Канча калыктар колыжып јуртаган јурттарда культурада, кеендикте мындый баштаҥкайлар эдип, калыгыныҥ чӱм-јаҥдарын, байлыктарын орныктырып, јаш ӱйеге тем-јозок болуп, олорго јол ачып турган улусла јаҥыс ла оморкоор, олорды јӧмӧӧр керек.

***

Ас тоолу тургун калыктардыҥ ла алтайлардыҥ тоозы ас аймактардыҥ айылдарын тургузып, калыгыныҥ байлыктарын кӧрӱге чыгарганы мактулу деп бодойдым. Майма аймактыҥ айылын сок јаҥыс алтай јурт Сайдыстыҥ эл-јоны тургускан. Мында јурттагы музейдиҥ јааны Ада Чагашевна Туйбенекова јууган-јӧӧгӧнин экелип тургускан болуптыр. Агаш теермен ле сарју толгоор эдим озогыда тудунган јӧжӧӧ деп билдирип турды. Эки башка агаш тегерикти агаш тутказынаҥ айландырып, талкан базарга эптӱ болуптыр. Сарју эдер эдимди база ок тутказынаҥ айландырып, иштенетен эмтир. Бӱгӱнги кӱнде устар кӱптер, кӱптеҥ оогош чапчак эдип јат. Кӱпте аракы азатан чеген, чапчакта ичетен чеген ачыдып јат.

***

Чамал аймактыҥ айылын јурукчы кӧбӧк сӧӧктӱ Яков Янгиновтыҥ натурадаҥ јураган јуруктары кееркедет. Олордыҥ кӧбизинде Чамал суу… Ол Новоалтайскта јуранарыныҥ училищезин ӱренип божоткон. Тургуза ӧйдӧ Чамалда кеендиктиҥ школында јуранарыныҥ јажыттарына, јуруктыҥ куулгазын телекейин ачып, балдарды ӱредет.

***
Jиит биле, Сергей ле Яна Туткужаковтор, Чой айактыҥ айылында туба калыктыҥ байлыктарыла таныштырды. Мында эр јанында киштиҥ, тийиҥниҥ терелери, аҥчыныҥ јалбак чаназы, тузактар, аҥдаарына керектӱ ӧскӧ дӧ эдимдер. Айактар, тепшилер, баланыҥ кабайы ӱзе ле мӧштӧҥ эдилген. Солун јепсел: балык тудар мордо болды. Jиит улус оны «морда» дежерде, јаан эпши кижи «мордо» деп тӱзетти. Мордоныҥ бӱдӱми — талдаҥ ӧӧргӧн, суйман, узун клетка аайлу эдим. Ич јанында оогош клетка. Сууныҥ јаратка јуук јанын бууйла, мордоны сууга салып койзо, балык ого киреле, јаан клеткада артып, ойто чыгып болбойтон эмтир. Бу озогы јепселле улус бел, чараан туткандар. Тургуза ӧйдӧ мордоны тузаланары јол алынып турган болуптыр. Нениҥ учун дезе, суулар тайызаган дешти.

***

Турачак аймактыҥ айылыныҥ ээзи муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ таныштыру-презентациязында туружып турган эмтир. Мында база ла аҥдаарыныҥ јепселдери, чана, тузактар тургузылган. Кӧскӧ иле кӧрӱнгени — јаан да, оогош то кӧгӱспек-јеҥјоктор болды. Олорды ус эпши Ирина Федоровна Черноева кӧктӧгӧн болуптыр.

Тӱндӱк аймактардыҥ ас тоолу тургун деген албаты-јоны озогы јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥдарын, кеп-кийимдерин, тудунган-кабынганын база орныктырып, кӧрӱлерге тургузып турганын бастыра јанынаҥ јӧмӧӧр керек.
Бу Эл Ойында жюриниҥ айылдарды керип, тургускан баллдары аймактардыҥ командазыныҥ текши кӧргӱзӱлерине кийдирилер ээжи тургузылган болуптыр.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА