Улус каткырза, јӱрӱм јаранар

17.07.2018

«Кайдаҥ келген тас эдиҥ?»…
«Тастаракай» деп кӧрӱ-маргаан Эл Ойында јаркынду тартыжулардыҥ бирӱзи болуп, кӧп улусты јилбиркедет. Быјыл кокыр-каткылу маргаанда талабыстыҥ ончо аймактарынаҥ 15 ӧмӧлик келип турушкан.

Тастаракайлардыҥ ойын-кокырын баалап, эҥ артыктарын талдаарына аҥылу камыс иштеген: продюсер, композитор, кӱӱчи Андрей Модоров, культураныҥ нерелӱ ишчизи Сергей Мундусов, сценарист, режиссер ло «Салым» деп кокыр дуэттиҥ башкараачызы Суркурай Сандыкова, РЦНТ-ныҥ албаты чӱмделгези аайынча бӧлӱгиниҥ ишчизи, конкурстыҥ каруулу качызы Айана Укачина.

Алтайыстыҥ кокырчыларын бир јерге јууп, олордыҥ јаркынду кӧргӱзӱзин албаты чӱмделгезиниҥ республикан тӧс јериниҥ ишчилери ӧткӱрген. Тастаракайлардыҥ маргаанын сценада башкарган кижи – П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрыныҥ актеры Айдар Унатов.

Бӱгӱн бу маргаанныҥ јеҥӱчилдерин эл-јоныс билер. Олор јеҥӱ алган «Jалаҥый» деп ӧмӧлик (башкараачызы Олеся Кандыкова, Кан-Оозы аймак), 2-чи јерге чыккан «Тоскыйнак» деп театрал ӧмӧлик (башкараачызы Айвар Акчин, Улаган аймак), 3-чи јерде Карчага Елеков ло Анатолий Чесноков (Шабалин аймак). Jеҥӱчилдер бойлорыныҥ јаркынду ойыны учун сый-акчала (20 муҥ, 10 муҥ, 5 муҥ салковой) кайралдаткан.

Jеҥӱчилдердиҥ ады-јолы Эл Ойынныҥ тӱӱкизине кирип калды. Jе олорло кожо каткырмаларыла, кокырларыла јуулган кӧрӧӧчилерди теҥ-тай сӱӱндирген туружаачылардыҥ ады-јолдорын база адап салалы. Ол тоодо Горно-Алтайсктаҥ «Кӱн-Кэрел» деп фольклорный ансамбль, алты јашту эҥ оогош туружаачы Ратибор Ялатов, Майма аймактаҥ «Алтын Сай» деп ансамбль, Ирина Кречетова ла Таҥдалай Ундулганова, Дмитрий ле Елена Улагашевтер ле Надежда Бодрошева, Кӧксуу-Оозы аймактаҥ «Jылдызым» ла «Jылдыстар» деп ӧмӧликтер, Оҥдой аймактаҥ «Каткы» деп дуэт, Чамалдаҥ «Амаду» ансамбль, Турачактаҥ «Тюрмут» деп вокальный ансамбль, Кош-Агаштаҥ «Сӱӱнчилей» деп ӧмӧлик, Чой аймактаҥ Судур Туткушаков.

Эл Ойынныҥ программазы аайынча бу маргыжу байрамныҥ 2-чи кӱнинде ӧткӧн. Тастаракайлар байрамныҥ тӧс сценазына чыгып, кокыр-каткылу ойындарын кӧргӱскендер. Ойындарда анчада ла билениҥ сурактары коот-шоот ажыра кӧргӱзилген («Апшыйак ла куртыйак», «Сӱмелӱ карган эне», «Эки эмеген», «Келин», «Кызыл машина»). Тургуза ӧйдӧ ороондо болуп турган керектер база тууразында артпады («Тастаракай Олимпий ойында», «Твикс Улаганда», «Диета»).

Кокырлу кӧрӱ-маргаандарда сценка бӱдӱмдӱ ойындар артыктаган деп айдар керек. Тӧс сценага јаҥыскан турушкан эки ле ойын болды – Ратибор Ялатовтыҥ ла Судур Туткушаковтыҥ.

Эл Ойында јаҥжыга берген «Тастаракай» деп кокыр бӱдӱмдӱ маргаанныҥ аҥылу некелтелери бар: кокырдыҥ башка-башка бӱдӱмдеринде гротескти ле ӧткӧниш-пародияны тузаланары; ойноор узын (эп-аргаларын, сӱр-кеберди кӧрӧӧчилерге ачары, сценада тудунып билери); кӧрӱмјилӱ ле чокым ойноп, импровизацияны тузаланып билери; кӱӱни келиштире тузаланганы; сценада ойынга кийген кептиҥ талдалганы. Ончо эдилген некелтелер, онойдо ок ойынныҥ туружаачылары су-алтай тилдиҥ байлыгын, алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдарын тузаланып билери жюриниҥ турчыларыныҥ ајарузында болгон.

Ойын-кӧрӱлердиҥ эҥ бийик ле артык кемдӱ ойногонын чыгарары жюриге јеҥил эмес болгон деп, јеҥӱчилдерди талдаган кийнинде Андрей Модоров айткан эди. Тартыжу-ойын керегинде ол мынайда куучындады: «Он беш ойын кӧргӱзилгени, мен бодозом, бистиҥ Алтайга ас эмес. Кезик аймактардаҥ ойындар экидеҥ де болгоны сӱӱндирген. Олор ортодо тартыжу тыҥ ла болгон. Jе жюриниҥ турчыларыныҥ санаа-шӱӱлтелери биригип, ӱч јеҥӱчилди талдап алдыс… Сӱрекей јараганы – ол кажы ла аймактаҥ кӧп улус белетенип турушканы, кандый ла декорацияларды тузаланганы.

Кайкаткан неме дезе — оогош уулчак турушканы. Ратибор 3 минут ӧйдиҥ туркунына «Тертпек» деп чӧрчӧкти алтай тилле куучындаганы улуска сӱрекей јилбилӱ болгон, олор оны соныркап уккан, каткырган. Бу уулчакты аҥылабаска болбос, ол эл-јонго јараган. Анайда ок Турачак аймактаҥ турушкан бистиҥ туба карындаштарысты аҥылаар керек. Олордыҥ тилин угарга, кокырларын кӧрӧргӧ кандый јилбилӱ.

Ајарганымла, туружаачылардыҥ кезиктери мыныҥ алдында тургузылып калган ойындарды кӧргӱскен. Jе олорды алтай тилге кӧчӱрип, биске кӧргӱскени база коомой эмес.
Тастаракайдыҥ конкурс-маргааны бистиҥ албатыга сӱрекей јилбилӱ, улус оны кӧрӧргӧ кӧп јуулат. Оныҥ учун анчада ла бойыныҥ ойынын кӧргӱскен улусты оноҥ до ары кокырмаларын бичип, кӧргӱссин деп кычырадым.
База бир аҥылап кӧргӧним — ол туружып турган улустыҥ кӧп сабазы ӱй улус болгоны. Тастаракайдыҥ маргаанына анчада ла эр улус болор керек.

Бу конкурс јаҥыс ла Эл Ойында эмес, је анайда ок оны улус аймактарда оноҥ ары улалтар деп, келер тушташта база да јаҥы ӧмӧликтер келерине, олордыҥ ойыны мынаҥ да тыҥ болорына иженип турум. Улус јаҥы кӧрӱмдерин бойлоры бичизин, бир де уйалбай, сценага чыгып кӧргӱссин, эр улус кӧп турушсын деп айдар кӱӱним бар. Албаты-јон каткырза, кокырлап јӱрзе, јаман керектер ундылар, албатыныҥ јӱрӱми јаранар».

Маргаанда баштапкы катап мындый бӱдӱмде бойын ченеп кӧргӧн јиит туружаачы Судур Туткушаков санаа-шӱӱлтелериле ӱлешти: «Тастаракай кептӱ ойынга баштапкы катап турушкам. Кокыр бӱдӱмде бойымныҥ кӱӱним бар, је ченемел јок. Мен сананзам, мындый ойын-маргаандар, анчада ла Чой аймагында ошкош, тилин ундып салган улуска тӧрӧл тилди орныктырарына сӱрекей јарамыкту айалга тӧзӧп јат».

Кокырдыҥ бу жанры эл-јон ортозынаҥ кокырчы, ээлгир ле чечен тилдӱ, байлык кӧрӱмдӱ улустар табарына болушту. Ойын-кӧрӱзиле калыкты каткырткан «Сыр каткыда» деген ӱлекердиҥ баштаачылары бу жанр эл-јонды јилбиркеткенин темдектеп, ол келер ӧйдӧ ӧзӱмин алынар деп алаҥзыбайдылар.

Албатыныҥ сӱӱген сӱр-кебери јебрен кай чӧрчӧктӧрдӧ баатырдыҥ куулгазынду кеби болгоны текши јарлу. Эл Ойынныҥ башталарында эл-јонысты кӧӧрӧдип кайкаткан ойында Тастаракайдыҥ сӱр-кебери сӱрекей сӱрлӱ кӧргӱзилген эди. Тастыҥ кебин кийген эки баатыр, Ирбизек ле Сартакпай, шатра ойын ажыра албатыбыстыҥ сӱӱген байрамын, кӧрӱмин, тӱӱкизин де кӧргӱзип салган дезебис, јастыра болбос.

Айдарда, калыктыҥ кӧгӱс-кӧрӱминде Тастаракай јаҥыс та шоодып, соотоп јӱрер сӱр-кебер эмес, ол онойдо ок чындыкка јӱткиген албатызыныҥ коручылы, алып баатыры. Келер ойындардыҥ туружаачылары Тастаракайдыҥ сӱр-кебериниҥ тереҥ учурын ундытпай, кӧрӱминиҥ элбегиле, санаазыныҥ јайымыла, тилиниҥ ээлгириле кӧрӧӧчилерди, байла, оноҥ до артык кайкадар ла кӧӧрӧдӧр.

Быјылгы Тастаракайлар кӧп албаты-јонды каткырткан. Сценадагы кокырчыларды јаан экрандардаҥ јууктада кӧрӧр айалга тӧзӧлгӧни база сӱрекей эптӱ ле солун болды.

С. АБЫСОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина