Алтайдын Чолмоны

Кыдат айылчылар Очы-Балага јолыкты

31.07.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейге тоолу кӱндер кайра Кыдат јеринеҥ бир бӧлӱк улус, чокымдап айткажын, 50 кижи келип јӱрди.

Олордыҥ ортозында Пекинниҥ университединиҥ технический ле политологический факультеттериниҥ 8 ӱредӱчизи, аспиранттары, ӱренеечилери. Олор музейге кирип, Алтай Республиканыҥ культуралык ла тӱӱкилик энчи-байлыгыла јилбиркеп таныштылар. Онойдо ок бу байлыкты чеберлеериниҥ ченемели јанынаҥ соныркап, кӧп тоолу сурактар берип, карууларын чокымдап уктылар. Музейде кыдат туристтерле ӧткӧн туштажуда республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми аайынча министерствозыныҥ турист-рекреационный, санаторно-курортный иш аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Марина Самыкова ла таланыҥ турбизнезиниҥ чыгартулу улузы турушты.

Кыдат јеринеҥ келген јорыкчылардыҥ айтканыла, Алтайла јол-јорыкта олордыҥ тӧс амадузы Эл музейле јууктада таныжары болуптыр. Олор музейдиҥ экспозицияларыла экскурсияны сӱреен ајарулу, лаптап уккан. Jе амадаган амадузы, јилбӱзи Ӱкек болгон. Олор Ӱкектеҥ чыккан Каан Баланы кӧрӧргӧ тыҥ кӱӱнзеген.

Кыдат айылчыларды уткып тура, музейдиҥ јааны Римма Еркинова јебрен-кумран ӧйлӧрдӧ Алтайда јуртаган эл-јон Кыдатла колбулу болгонын керелеген эдим-тудум музейде јеткилинче деп айтты. Археологтор Туулу Алтайдыҥ бистиҥ эрадаҥ озо IV-III чактардыҥ корумдарынаҥ кыдат торконы, лакла будулган кыдат айактарды, кӱлер кӱскӱлерди тапкан. XVIII чактыҥ Пазырык-8 деген корумынаҥ цин темир акчалар, кееркедип эткен ӱзеҥилер ле ӧскӧ дӧ кӧп эдимдер чыккан. Бӱгӱнги ле кӱнде Алтайда 13 кӱскӱ ле олордыҥ оодыктары чотко алынган. Бу кӱскӱлер хунно-сяньбийский ӧйгӧ лӧ 19 кӱскӱ дезе јебрен тӱрк ӧйлӧргӧ келижет. Олор кыдат јеринеҥ келген болордоҥ айабас. Эмезе кӱскӱлерди мында, јербойында, олорго тӱҥей эдип јазаган болордоҥ маат јок.

Шак бу эдимдер Алтайдыҥ јебрендик эл-јонына Улу торко јолдыҥ шылтузында келер аргалу болгон. Билимчилердиҥ јетирӱлериле болзо, Тӱндӱк јолдыҥ эки айрызы Туулу Алтай јаар барган. Олордыҥ бирӱзи Монгол јеринеҥ Чуйла, Кадынла ӧткӧн. Бу јол ӧрӧ-тӧмӧн јорыктаарга эптӱ, јарамыкту деп чоттолгон. Улу торко јолдыҥ экинчи айрызы Орто Азиядаҥ Семиречье ле Иртыштыҥ бажыла ӧдӱп, Алтайга јуукташ чӧл јерлерге, оноҥ ары Туулу Алтайга чыккан.
КНР-даҥ келген айылчылар Россияныҥ Алтай талазыла јорыкта болуп, Эл музейдеҥ ӧскӧ, Чуйдыҥ јолыныҥ Бийсктеги музейинде болор. Нениҥ учун дезе бу јол керегинде муҥ јылдар ӧткӧн кыдат јетирӱлерде айдылат.

Кыдат туристтерге Jаан Алтайдыҥ калаларыла билимниҥ ле билгирдиҥ јол-јорыгын туристтердиҥ Сибирьдеги федерал округтагы «Мир без границ» деген ассоциациязыныҥ представительствозы белетеген. Jерлери Jаан Алтайга кирип турган ороондордоҥ кыдат ӱренеечилер Монголияда болгон. Олор јолын Алтай Республикадаҥ Казахстан јаар тудар.
Jол-јорыкта «Мир без границ» деген ассоциацияныҥ бу улусты ӱйдежип јӱрген чыгартулу кижизиниҥ темдектегениле, бу јол-јорыгында Китайдаҥ келген билимчилер ајаруны эҥ ле озо тӱӱкилик энчи-байлыктыҥ јерлерине эдет. Нениҥ учун дезе айылдаш турган калыктар бой-бойыныҥ аҥылузын јакшы билип, коштой турган государстволордыҥ албатыларыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын тоор ло баалаар учурлу.

Музейдиҥ ишчилериниҥ јашӧскӱримниҥ ле билимниҥ туризмин ӧзӱмдӱ јолло улалтары јанынаҥ ижи калыктар ортодогы колбуларды тыҥыдарына јаан камаанын јетирет. Шак мындый учурлу ижиле колбой Эл музей China Friendly («Дружелюбный Китай») деген программала јилбиркейт. Бу программа јол-јорык ӧйинде кыдат туристтерге јарамыкту айалганы тӧзӧӧр аргалу. Ол программа онойдо ок кӧп улусты јилбиркедери ле турбизнестиҥ кирелтезин кӧптӧдӧрине камаанын јетирери јарт. Jол-јорыкта билгирге ачык јол, јеткилдеш бастыра јанынаҥ бийик болзо, турултазы, кирелтези чик јок јаан болорында алаҥзу јок ине.

К. ТӦЛӦСОВА