Алтайдын Чолмоны

Телекейге билимчилер де, ачылталар да керек

31.07.2018

Саха (Якутия) Республикада јаан изӱ айдыҥ 8-14 кӱндеринде билгирдиҥ ле кӧгӱс байлыктыҥ кемин кӧдӱрер амадула калыктар ортодогы баштапкы ойындар ӧтти.

Санаа-укааныҥ, кӧгӱс кӧрӱмниҥ ойындары ӧйинде јирмедеҥ ажыра кӧрӱ-маргаандарга кийдирилген кӧдӱриҥилерде 700-теҥ ажыра балдар эрчимдӱ турушкан. Олордыҥ ортозынаҥ 169 бала телекейдиҥ 17 ороонынаҥ, 97 бала РФ-тыҥ 17 субъегинеҥ келген. Алтай Республикадаҥ 13 кижидеҥ турган (11 туружаачы ла 2 башкараачы) команданыҥ јол-јорыгы једимдӱ болды. Якутскка эҥ ле озо калыктар ортодогы 11-чи шиҥжӱлӱ школдыҥ (МИШ) ижине туружарга бистиҥ балдар (5 туружаачы ла башкараачызы английский тилдиҥ ӱредӱчизи В. М. Тысова) самолетло учуп келген. Бу кӧдӱриҥи экинчи јыл Хангалас улузыныҥ Чапаев јуртында билимдердиҥ кичӱ Академиязында ӧдӧт.

Алтайдаҥ экинчи бӧлӱк 6 бала Якутскка јаан изӱ айдыҥ 8-чи кӱнинде једип келген. Олор билим ле технология бӧлӱгинде билим-шиҥжӱлӱ иштиҥ калыктар ортодогы кӧрӱзинде эрчимдӱ турушты. Олордыҥ ады-јолын адап ийели: Айлан Кунанаков, Арчынай Чучина, Амат Текенов, Арчынай Малчинова — В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназиядаҥ, Айлан Демчинов—каланыҥ 12-чи таҥмалу школынаҥ, Арина Фефелова балдардыҥ ла јииттердиҥ туризминиҥ станциязынаҥ. Балдарды јаан ла учурлу јол-јорыкка филология билимдердиҥ кандидады, «Исследователь» деген калыктар ортодогы ӱредӱлик кыймыгуныҥ талалык бӧлӱгиниҥ башкараачызы, ресгимназияда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи У. Н. Текенова баштап јӱрген.

Санаа-укааныҥ, кӧгӱс кӧрӱмниҥ калыктар ортодогы ойындарыныҥ туружаачыларына бойлорыныҥ изӱ уткуулдарын Россияныҥ билим академиязыныҥ президенти Александр Сергеев, РФ-тыҥ ӱредӱлик аайынча министри Ольга Васильева, Нобелевский сыйдыҥ лауреады, «Международные игры интеллектуалов» деген программа аайынча комитеттиҥ кӱндӱлӱ председатели Жорес Алферов, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча РФ-тыҥ Комиссияныҥ каруулу качызы Григорий Орджоникидзе ийген.

Ольга Васильева бойыныҥ уткуулында: «Санаа-укааныҥ, кӧгӱс кӧрӱмниҥ ойындарында турушканы јайалталу балдарга ла јашӧскӱримге бойыныҥ аргаларыла јӱрӱмде толо тузаланарына керектӱ таскамал берет. Олорго телекей керегинде билгирин элбедерге, јалтанбас билим-технологиялык ачылталарын, шӱӱлтелерин јӱрӱмде бӱдӱрерге чындык најыларды табар арга берет» — деп темдектеди.

Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында Якутияныҥ этноӧмӧликтери, бијениҥ ӧмӧликтери бойыныҥ јер-алтайыныҥ байлыгын бийик кеминде кӧргӱстилер. Калыктар ортодогы јарлу ойындардыҥ кӱндӱлӱ айылчызы республиканыҥ башкартузыныҥ ла таланыҥ эл-јоныныҥ јарлу политиги, кӧгӱс кӧрӱм аайынча ӱредӱчизи Саха (Якутия) Республиканыҥ баштапкы президенти, Якутияныҥ государственный советниги Михаил Николаев кӧп тоолу кӧдӱриҥилерде эрчимдӱ турушты.

—Баштапкызында, кажы ла бала јайалталу. Айдарда, бистиҥ амадубыс олорды јылыйтпай, јайалтазын, аргаларын оогоштоҥ ала, бала ак-јарыкка келгенинеҥ ала, чебер чечер керек. Эҥ ле озо ада-энелерге балдарын сӱӱр керек. Jаҥыс ла кӱнӱҥ сайын окшоор, јажыдар эмес, је анайда ок балдарды ӱредер керек. Ӱредер, база катап ӱредер керек¾ Кӱӱге, јураарына, кӧп тилдерди билерине, шахматла ойноорына, бойын чек алып јӱрерине ӱредер. Чокымдап айтса, ууламјылаар. Нениҥ учун кӱӱ бийик бааланат? Нениҥ учун дезе баштыҥ меези такып айтканын угатан кайкамчылу аргалу. Такып ойто кӧргӧни, укканы — ӱредӱниҥ энези деп тегиндӱ айдылбаган ине. Баланыҥ ончо немени тӱрген оҥдоор аргалары — ӱредӱниҥ тӧзӧгӧзи болуп јат. Мында бистиҥ мактанар аргабыс јок. Бисте баланы школго баргалакта кычырарына ӱретпес керек—нениҥ учун дезе школдо ого јилбилӱ болбос деген јастыра шӱӱлте бар. Якут укту бала арай ӧзӧт деген шӱӱлте бар. Бӱгӱнги билим бу шӱӱлтениҥ јастыразын база јартап салды. Кижиниҥ меези оныҥ угы-тӧзинеҥ, јаткан јеринеҥ, кара эмезе сары (раса) ӧҥдӱ болгонынаҥ камааны јок. Шак оныҥ учун ӱредӱликке кӧрӱмди такып кӧрӧр, ӱредӱликтиҥ јерин чокымдаар керек. Бис билгирге јаантайын јӱткигенис. Jе кӱлтелеп, артыктап јууганыс бӱгӱнги некелтелерге келишпей јат. Шак ада-энелер ле школ бу иште јаҥыдаҥ јаҥы кӧрӱмле кӧрӧр учурлу — деп, Михаил Николаев бойыныҥ уткуулду сӧзинде айткан.

Кӧрӱниҥ туружаачылары — Саха Якутияныҥ башка-башка школдорыныҥ, Россияныҥ талаларыныҥ, Мексиканыҥ, Казахстанныҥ ла оноҥ до ӧскӧ јерлердиҥ ӱренчиктери. Кӧрӱ јайым айалгада ӧткӧн. Туружаачылар ӱлекерлериниҥ интерактивный стендовый таныштыруларын база ачык бӱдӱмле ӧткӱрген. Шак мындый айалгада туружаачыларга бойлорыныҥ ижин башка-башка аудиторияга — эксперттерге, кӧрӧӧчилерге, керек дезе оогош класстардыҥ ӱренчиктерине кӧргӱзерине, јартаарына эптӱ болгон. Балдар ла олордыҥ башкараачылары кӧдӱриҥиге сӱреен каруулу белетенген. Эксперттер Алтай Республиканыҥ ӱренчиктериниҥ тыҥытту белетенгендерин темдектегени оморкодулу. Балдар ӱлекерлерин английский ле орус тилдерле корыган.

Санаа-укааныҥ, кӧгӱс кӧрӱмниҥ ойындарыныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазы јаан изӱ айдыҥ 14-чи кӱнинде ӧткӧн. Jаан учурлу билим керектиҥ турултазын кӧрӧринде ады-јолдоры элбеде јарлу кӧп улус турушкан. Якутияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ молјузын бӱдӱреечи Владимир Солодов ӧткӧн ойындар талага сӱреен тузалу кӧдӱриҥи болгонын темдектеди. «Озо ло баштап бис кӧп тоолу јилбилӱ улусты јууганыс. Биске 18 ороонныҥ чыгартулу улузы келген ле бис эксперттердиҥ јанынаҥ јетирген интеллектуал једимди кӧрӧдис. Бис мынаҥ ары Якутияда јайалталу балдарла ишти ичкери апарарыныҥ јаан учурлузына бӱдедим» — деп, ол айтты.

Текши зачетло 1-кы ойындардыҥ јеҥӱчили болуп Сингапурдыҥ эл университединдеги математиканыҥ ла билимниҥ школыныҥ командазы чыкты. Олорго ойындардыҥ јаан кубогы табыштырылган.
Ойындардыҥ Гран-при сыйы калыктар ортодогы школдордыҥ билим-конференциязыныҥ — кӧрӱ-маргааныныҥ турултазыла Казахстаннаҥ Нурдаулет Таумергеновко табыштырылды. Ол физика ла математика аайынча интеллектуал школдыҥ командазыныҥ ӱренчиги. Нурдаулет конференцияныҥ туружаачыларын Clove Speaker перчатканыҥ болужыла имдежип куучындажары керегинде ӱлекериле таныштырган. Оныҥ табынтызы тил јок улуска тегин улусла куучындажарга болужар. Jеҥӱчилге США-ныҥ 5 муҥ долларыныҥ сертификадын калыктар ортодогы интеллектуал ойындардыҥ программазы аайынча комитединиҥ јааны, Сингапурдыҥ эл университединиҥ профессоры Леон Чуан Квек ле «Майтон» компанияныҥ президенти Александр Баишев табыштырды.
Ойындардыҥ туружаачыларын калыктар ортодогы космический станциядаҥ космонавттар Олег Артемьев ле Сергей Прокопьев уткыдылар.

Якутияныҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Владимир Егоровтыҥ шӱӱлтезиле болзо, ойындарды тӧрт јылдыҥ ичинде бир катап ӧткӱргени јарамыкту болор. Jе окылу јӧп тургуза ӧйдӧ јарадылгалак. Ол тужында Якутияда спорттыҥ ла санаа-укааныҥ, кӧгӱс кӧрӱмниҥ ойындары бой-бойын солыжып ӧдӧр эди. Шӱӱлте јарадылза, 2022 јылда ойындар ойто ло республикада ӧткӱрилер, эки јылдыҥ бажында дезе, 2024 јылда — спорттыҥ «Азияныҥ балдары» деген ойындары ӧткӱрилер эди.

Ойындарда башка-башка калыктардыҥ культуразыныҥ сӱреен јараш эҥири ӧткӧн. Туулу Алтайдыҥ балдары культуразын бийик кеминде кӧргӱстилер. Онойдо ок балдар Якутияныҥ ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн јерлериле таныштылар.

Билимге — баштапкы алтамдар
Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ грантыла јӧмӧлгӧн «¯ренчиктердиҥ шиҥжӱ ле ӱлекер иштерин талалар ортодо кӧнӱ бӱдӱрери» деген ӱлекерди јӱрӱмде иштедер амадула Саха (Якутия) Республикада калыктар ортодо шиҥжӱлӱ 11-чи школ иштеген.

Бу школдыҥ ижинде туружарга башка-башка јерлердеҥ 6 кижидеҥ (5 ӱренчик ле 1 башкараачы) кычырылган. Быјыл бу јаан ӱредӱлик керек санаа-укааныҥ, кӧгӱс байлыктыҥ ойындары ӧйинде ӧткӧн. Ол ойындарга ӱредӱлик учурлу кӧп керектер ле кӧдӱриҥилер кирет.

Шиҥжӱлӱ школдыҥ амадузы — билим ле технологиялык јайаандык иште, шиҥжӱлӱ иште ӱренчиктердиҥ ле јашӧскӱримниҥ калыктар ортодо ӧмӧ-јӧмӧ, эрчимдӱ иштеерин ичкери јылдырары, ӧскӱрери.
Школдыҥ ижинде 18 ороонноҥ 144 туружаачы болды. Темдектезе, Словенияныҥ, Иранныҥ, Гонконгтыҥ, Филиппиныныҥ, Сингапурдыҥ, Мексиканыҥ ла ӧскӧ дӧ ороондордыҥ балдары эрчимдӱ иштеди. Онойдо ок Россияныҥ талаларыныҥ, Москваныҥ чыгартулу улузы јакшы турушты.

Солун кӧдӱриҥи ЮНЕСКО-ныҥ јӧмӧгӧниле ӧткӧн — телекейдиҥ турумкай ӧзӱмине ууламјылалган билим ӱредӱлигиниҥ јолына баштаачылар. Шиҥжӱлӱ школды ӧткӱрерин РФ-тыҥ ӱредӱлик аайынча министерствозы, Билимдердиҥ академиязы, јашӧскӱримниҥ чӧлӧӧ ӧйдӧги билим-техникалык јилбӱлериниҥ калыктар ортодогы МИЛСЭТ Интернэшнл деген кыймыгузы, «Jаҥы ӱлекерлерди ичкерледери аайынча стратегический баштаҥкайлардыҥ агентствозы» деп АНО бирлик кӱӱн-тапла јӧмӧгӧн.

Туружаачылар шиҥжӱлӱ иш аайынча ӱлекерлерле иштеерге бир канча бӧлӱктерге бӧлӱнген. Шиҥжӱлӱ иштердиҥ сурактары Россияныҥ Якутия деген кайкамчылу талазыныҥ аҥылузына учурлалган.
Алтайдаҥ барган балдар база сӱреен јилбилӱ шиҥжӱлӱ ӱлекерлерде тыҥытту туруштылар. Олордыҥ ады-јолдорыла таныштырып ийели: Эмилия Епкина, Лена Темдекова, Веста Сарсекпаева, Байана Тихонова — ончозы В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназиядаҥ, Экемель Топитонова Боочыдагы орто текшиӱредӱлӱ школдоҥ. Балдар ӱлекерлерин бийик кеминде корыган. Jиит шиҥжӱчилер бойыныҥ командазыныҥ адынаҥ чыгып, бӱгӱнги обществодогы бар башка-башка курч сурактарла колбулу бойлорыныҥ шӱӱлтелериле таныштырды. Айса болзо, эбире эл-јонго, ар-бӱткенге ол шӱӱлтелер тузазын јетирер.

Бу школдыҥ ижи балдарга английский тилле таныжарга, куучындажарга, јаҥы билгирлерди, јетирӱлерди аларга сӱреен эптӱ болды. Ӧскӧ тилле јайым куучындажарга, шӱӱлтезин айдарга јаан таскамал деп айдарга јараар.
Балдарды баштап јӱрген В. М. Тысова (ресгимназияда английский тилдиҥ ӱредӱчизи) «Билим ӱредӱ» деп јаан симпозиумда турушты. Мында ӱредӱликте балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ јайалтазын бастыра јанынаҥ ӧскӱрери аайынча сурактар кӧрӱлген. Бу сурактар аайынча ады јарлу билимчилер, баш специалисттер јетирӱлер эткен. Олор Якутиядаҥ, Москвадаҥ, Ираннаҥ, Германиядаҥ ла ӧскӧ дӧ јерлердеҥ.

Власта Михайловна симпозиумныҥ стендовый сессиязында база турушкан. Ол јайалталу балдарла ӧткӱрилип турган иштиҥ байлык ченемелиле таныштырды. Онойдо ок ЮНЕСКО-ныҥ гимназиядагы клубындагы билим иш керегинде айтты.

Онойып, калыктар ортодогы јаан учурлу бу кӧдӱриҥи ӧзӱп јаткан јаш ӱйениҥ билим шиҥжӱлерге јилбӱзин, јолын ачат.

К. ПИЯНТИНОВА