Алтайдын Чолмоны

Гран-кыйуларды кечип барала…

18.09.2018

(Улалганы, башталганы 68-чи номерде)
Кӧчкӱн албатылардыҥ III телекейлик ойындарында спорттыҥ 37 бӱдӱми аайынча маргаандар ӧткӧн. Олордо 74 ороонноҥ 1976 спортчы турушкан. Маргаандардыҥ текши турулталарыла баштапкы јерге Кыргыз Республиканыҥ командазы чыккан. Ойындардыҥ ээлери бу учуралда 100 медаль (40 алтын, 30 мӧҥӱн ле 30 кӱлер) ойноп алган.

Экинчи јерде 69 медаль (16 алтын, 24 мӧҥӱн ле 29 кӱлер) ойноп алган Казахстанныҥ командазы болгон. Ӱчинчи јер Россияныҥ јуунты командазына келишкен. Бу командада ойноп алган 52 медальдыҥ 16-зы алтын, 11-и мӧҥӱн ле 25-и кӱлер болгон. Тӧртинчи јерде Туркменистанныҥ ла бежинчи јерде Узбекистанныҥ командалары.
Бу ӧткӧн ойындарда Алтай Республикадаҥ спортчылар база болгон. Јерлештерис Кӧк-Бӧрӱ, самбо ло интеллектуал ойындар аайынча ӧткӧн маргаандарда турушкан.

Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарында ӧдӱп турган маргаандардаҥ эҥ кӧп кӧрӧӧчилерди јаҥжыкканыла Кӧк-Бӧрӱ аайынча маргаандар јууйт. III Ойындарда база ла андый болгон. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле тартыжулар ӧдӧрдӧ, ипподромдо улус јык толо болгон деп айдар керек. Алтай Республикадаҥ барган командага Улаган, Оҥдой, Шабалин аймактардыҥ уулдары кирген. Олор Эл Ойындардыҥ, республикан кеминде ӧдӱп турган маргаандардыҥ јаантайынгы туружаачылары. Кезиги Кыргыз јеринде ӧткӧн маргаандарда мынаҥ озо база турушкан. Уулдардыҥ бир канчузы бисле кожо автобусту барган. Олордыҥ ойноор кӱӱн-санаазы да, јеҥӱге јӱткимели де бийик кеминде болгонын темдектеер эдим. «Јаҥыс ла јакшы аттар келишкен болзо кайдат» деп куучындашкылап барган эди. Кезик уулдар ээрлерин кожо «јӱктенип» алып барганын канай темдектебес. Кыскарта айдар болзо, уулдарда јеҥӱлӱ јерлердиҥ бирӱзин алар деген ижемји де, бӱдӱмји де јаан болгон. Је бастыра немени жеребьевка ӱреп салды. Оныҥ турулталарыла республикабыстыҥ командазы Кӧк-Бӧрӱле Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарыныҥ канча катап јеҥӱчили Кыргызстанныҥ ла Монголияныҥ командаларыла кожо бир группада болуп калган.

Маргаандардыҥ баштапкы кӱнинде кыргызтар Монголияныҥ командазын 29:5 тооло јеҥген. Эртезинде кӱн бистиҥ уулдар монголдорло тартышкан. Ойын теҥ-тай ла ӧткӧн. Командалардыҥ кажызында ла эчкини казанга таштап ийгедий јакшынак аргалар болгон. Је олорды тузаланарга чек ле келишпей турды. Јерлештериске келишкен аттар, канай ла чыбыктаза, чирей тебинген турар болды. Эмезе маҥтап барадала, кенейте тура бергилеер. Уулдардыҥ аттардаҥ аҥтарылыжы база кӧп лӧ болгон. Теҥ-тай ӧткӧн тартыжуда монголдор келишкен јакшынак арганы тузаланып, эчкини бистиҥ казанга кийдире таштап ийген. Оныҥ кийнинде бистиҥ уулдарда арга болгон, је олор оны тузаланып болбогон. Анайып, командабыс монголдорго 1:0 тооло јеҥдиртип ийген. Эртезинде кӱн кыргызтарла ӧдӧтӧн ойынга толо команда чыкпаган учун командабыс технический јеҥдиртиш алып, маргаандардаҥ «таштала» берген.

Быјылгы Ойындарда Кӧк-Бӧрӱле ӧткӧн маргаандарда республикабыстыҥ командазынаҥ башка Башкортостанныҥ, Красноярсктыҥ, Москваныҥ, Казахстанныҥ, Узбекистанныҥ, Францияныҥ, США-ныҥ, Афганистанныҥ, Монголияныҥ командалары турушкан. Кызу тартыжулардыҥ кийнинеҥ, јарымфинал ойындарда Кыргызстанныҥ ла Москваныҥ, Казахстанныҥ ла Узбекистанныҥ командалары ойногон. Москваныҥ командазы учун мынаҥ озо Кыргызстанныҥ, эмди дезе Россия Федерацияныҥ граждандары болуп турган улус ойногон. Бу тартыжуны Кыргызстанныҥ командазы 23:5 тооло јеҥген. Казахстанныҥ командазы Узбекистанныҥ командазына 4:5 тооло јеҥдиртип ийген.

Бу ойында јеҥӱчилдерге сыйга јаан акча табыштырылат. Оныҥ да учун ого јилбӱ коркышту јаан. Баштапкы јер алган команда сыйга 3 миллион сом (3 миллион салковой кире) алат. Экинчи јер алганына 1,5 миллион сом ло ӱчинчи јерге чыккан командага 1 миллион сом берилет. Тӧртинчи јер учун 500 муҥ сом кеминде сый-акча база бар.
Эҥ јакшы ойын кӧргӱскен ойынчы «Кӧк-Бӧрӱниҥ улу ойынчызы» деп ададып, сыйга 100 муҥ сом алат. Анайда ок «Кӧк-Бӧрӱниҥ улу ады» деген сый база бар. Оныҥ кеми база 100 муҥ сом.

Финалда Кыргызстанныҥ командазы Узбекистанныҥ командазын 32:9 тооло јеҥип, Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарыныҥ ӱч катап јеҥӱчили боло берген. Ӱчинчи јер учун ойын Казахстанныҥ ла Москваныҥ командалары ортодо ӧткӧн. Мында јеҥӱни 17:1 тооло Казахстанныҥ командазы алган. Анайып, баштапкы тӧрт јерге чыккан командалар акча-сыйла кайралдаткан.

Кӧк-Бӧрӱ керегинде текшилей айдар болзо, мында кызу тартыжулар казахтар ла кыргызтар ортозында ӧдӧтӧн. Казахстанда бу ойын «Кӧк-Пӧрӱ» деп адалат ла анда казанныҥ ордына тегин тегерик (круг), эчкиниҥ ордына муляж тузаланылат. Баштап тарый Казахстанныҥ командазы Кӧк-Бӧрӱле ӧткӧн маргаандарда турушпаска сананган. Олор кыргызтар ӧнӧтийин коомой аттар берген деп комыдап, эчкиниҥ ордына муляж тузаланар керек деген некелтелерин угускан болтыр. Је Ойындардыҥ ээлери бойлорыныҥ ээжилерин солыбаган. Бир канча ӧйдӧҥ Казахстанныҥ командазы ойто ойынга кирген.

Казахтар бу ойынды бойыныҥ ээжилериле ӧткӱрип јат ла јеҥӱчилдер болот. Айдарда, бу ойын аайынча кыргызтар ла казахтар ортодо блааш-тартыштар бар болтыр.
Бистиҥ команда бойыныҥ аттарын апарган болзо, једимдӱ тартыжар эди. Је эрјине малды канча кире гран-кыйулар кечирип апаратаны кӱч те, чыгымду да керек болуп јат. Айса болзо, 2020 јылда Турцияда ӧдӧтӧн Кӧчкӱн албатылардыҥ IV телекейлик ойындарында јерлештериске јеҥӱлӱ јерлер алар арга болор…

Бу Ойындарда самболо ӧткӧн маргаандарда республикабыстыҥ спортчылары база турушкан. Баштап тарый тергеебистеҥ алты кӱрешчи ле тазыктыраачызы барган. Је спорттыҥ бу бӱдӱмиле маргаандар Ойындардыҥ калганчы кӱндерине кӧчӱрилгени учун эки уулга кайра јанарга келишкен. Не дезе, олор мында талдаштарда туружып јаткан болгон. Анайып, байа алты кӱрешчиниҥ ордына тӧрт кӱрешчи арткан. Олор: Айвар Ямончиряев, Элбек Куюков, Амыр Чадин ле Эжер Енчинов. Айвар самболо телекейлик чемпионаттыҥ кӱлер призеры болуп турган азербайджан спортчыга туштап, јеҥдиртип ийген. Элбек дезе кебиске кыргыз кӱрешчиге удура чыккан. Олор кӱрежип баштаган соҥында, анда болуп јаткан табышты, сыгырышты не деп айдар! Јерлеш кӱрешчилери кебиске чыккан соҥында, байа кыргызтарыҥныҥ тал-табыжы тыҥый берип турган. Олор јаргычыларга да ајарулар эдип, кыйгырып турганынаҥ улам «подсуживание» деген неме база тыҥ ла болгон. Элбек байа «ӧштӱзин» мергедезе, балл берилбес, онызы Элбекти таштады ба — тӱрген ле «2» эмезе «4» балл берилген турар. Анайып, јерлежис ойнодып ийген. Эжер Енчинов јакшы кӱреш кӧргӱскен деп айдар керек. Ол бойыныҥ бир канча «ӧштӱлерин» јеҥил ойноп алган. Анаҥ Эжер кӱрежип, кебистеҥ барган ӧйдиҥ кийнинеҥ бир ле эмеш ӧй ӧткӧн соҥында, ойто ло кебиске кычырылатан. Јазап амырап та болбогон ошкош. Ол ӱчинчи јер учун самболо телекейлик чемпионаттыҥ кӱлер призеры болуп турган Алтай крайдыҥ спортчызына ойнодып, тӧртинчи јерге чыккан.

Кӧчкӱн албатылардыҥ III телекейлик ойындарында самболо јеҥӱлӱ ӱчинчи јерге Амыр Чадин чыккан. Финалга чыгары учун тартыжуда ол база кыргыз кӱрешчиге ойнодып ийген. Анда база ла «кирлӱ» јаргылаш болгонын темдектеер керек.
Бистиҥ спортчыларга башка талаларда ӧдӱп турган јаан маргаандарда, анчада ла Кыргыз јеринде, јеҥӱлӱ јерлер аларга «ӧштӱлеринеҥ» бир башка бийик болор керек деп оҥдоп калдым. Таштаган кийнинде, база туруп болбос эттире таштаар керек эмтир. Анайда ок Алтайыста ӧдӱп турган маргаандарда бойысты база ол кыргызтар чылап тудунар керек ошкош. Ол ло Эл Ойындарда алтай кӱрешле ӧткӧн маргаандарды, анчада ла абсолютканы бойыстыҥ ла алтай уулдарыс јеҥер айалгалар тӧзӧӧр керек.

Кӧчкӱн албатылар јебрен чактардаҥ ала јуулажып, јер-телекейде бийленип, тӱӱкиде тереҥ ис артырган. Кандый бир ӧштӱниҥ черӱзин оодо согорында ойгор, сагышту ла сӱмелӱ болгоны јаан камаанын јетирген эмей. Оныҥ да учун кӧчкӱн албатылардыҥ кажызында ла сананып ойноор, байа интеллектуальный дейтен ойындар бар. Оныҥ да учун Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарында интеллектуальный ойындар аҥылу јерде турат. Быјылгы Ойындарга республикабыстаҥ алтай шатраныҥ ойынчылары база барган. Олор анда кыргызтардыҥ тогуз коргоол, турктардыҥ мангала ла Африкада табылган овари деген ойындар аайынча ӧткӧн маргаандарда турушкан. Јерлештерис тогуз коргоол деген ойынла јакшы таныш болгон болзо, мангала ла овари деген ойындарла анда ла јууктада таныжып, бир кезек ӧйгӧ белетенеле, ойноп баштаган.

Бу маргаандарда 34 ороонноҥ 36 команда турушкан. Австралиядаҥ башка континенттердиҥ бастыразы ла болгон деп айдар керек. Россиядаҥ Алтай Республиканыҥ ла Саха-Якут Республиканыҥ спортчылары турушкан. Тогуз коргоолдо 85 спортчы (58 эр кижи ле 27 ӱй кижи), мангалада 57 спортчы (40 эр кижи ле 17 ӱй кижи), овариде 54 спортчы (35 эр кижи ле 17 ӱй кижи) турушкан.

Ӧткӧн маргаандарда јерлештеристиҥ једимдӱ турушканын темдектеер керек. Овариле республикабыстыҥ командазы 36 командадаҥ тӧртинчи јерге чыккан. Таҥынаҥ маргаандарда јерлежис Айжанат Окашева 6-чы јерге чыгып, сыйга 5 муҥ сом алган. Бу акчалу ойындар эмтир. Олордыҥ кажызында ла сыйга јаан акчалар берилет. Јеҥӱчилдерге 40 муҥ сомноҥ ала 70 муҥ сомго јетире акча табыштырылат. Казахстанда ла Кыргызстанда интеллектуальный ойындарга јаан ајару эдилип турган эмтир. Маргаандар да јаантайын ӧдӧт. Казахстанныҥ президенти Нурсултан Назарбаевтиҥ сыйына ӧдӱп турган маргаандарда сыйга кӧлӱктер тургузылат. Бу маргаандардыҥ эки катап јеҥӱчили Асел Далиева бу Ойындарга база келген. Ол мында ӧткӧн маргаандарда јеҥӱлӱ јерлер алып, бастыра 200 муҥ сомду јанган эмтир. Бистиҥ јерлештериске ченемел једишпей калган деп айдар керек. Јерлештерис дееримде, олордыҥ ады-јолдорын адап салар керек. Кош-Агаштаҥ Асем Касенова ла Айжанат Окашева, Улаганнаҥ Сергей Койткин ле Николай Кокпоев, Шабалиннеҥ Алла Уланкина, Горно-Алтайсктаҥ Геннадий Ядагаев ле Сынару Танытпасова. Алтай шатрала маргаандар ӧткӧн болзо, јерлештерис кыйалтазы јоктоҥ јеҥӱлӱ јерлерди ал согор эди. Чындап, бу Ойындарда мангала ойындардыҥ албатылар ортодогы федерациязыныҥ јааны Камчыбек Касымов алтай шатраны Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарыныҥ программазына кийдирери аайынча иш башталатанын темдектеген. Келер Ойындар 2020 јылда Турцияда ӧдӧр. Анда интеллектуальный ойындардыҥ федерациязыныҥ јааны Рауф Ӧзгенниҥ айтканыла болзо, алтай шатра сӱрекей јилбилӱ ойын болуп јат. Оныҥ да учун турктарда ого јилбӱ јаан. Ол бойы кӱчӱрген айда Алтайга келип, алтай шатрала, мындагы ойынчыларла јууктада таныжарын темдектейт. Оноҥ келишсе, јаҥар айда бир канча кижини Турцияга барып, мастер-класстар берзин деп сураар кӱӱндӱ.

Башка калыктар тарынбазын, је алтай шатра чындаптаҥ да јилбилӱ ойын. Доскодо ӧштӱҥниҥ јуучылдарын јиирге болуп, стратегиялык јӱрӱштер темдектейдиҥ. Алтай шатраныҥ доскозында чындаптаҥ ла јуу ӧдӱп јат деп айдарга јараар. Байа Ойындарда ӧткӱрилген ойындарды кӧрзӧҥ, казандардӧӧн таштар јуур керек. Кандый да чотоботтордыҥ ойыны деп айдар кӱӱниҥ келер. Оныҥ да учун алтай шатраны Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарыныҥ программазына кийдирер ле јерлештериске јеҥӱлӱ јерлер алар айалгаларды тӧзӧӧр керек. Бу јанынаҥ иш башталар деп, Алтай шатраныҥ федерациязыныҥ јааны Геннадий Ядагаев айткан. Кычыраачыларыска балдарын бу ойынга база ӱретсин деп айдары артат. Ол телекей кемине чыкса, чындаптаҥ да база акчалу ойын болотон эмтир.

Кӧчкӱн албатылардыҥ III телекейлик ойындарында ӧткӧн бу бӱдӱм маргаандарда јеҥӱчил болуп база ла Кыргызстан Республиканыҥ спортчылары чыккан. Экинчи јерде Казахстанныҥ спортчылары. Бу эки ороонныҥ Ойындарда турушкан спортчыларыныҥ тоозы, арткан ороондордыйына кӧрӧ, кӧп болгон. Мынызы база камаанын јетирген эмей.
Мында спорттыҥ 37 бӱдӱми аайынча маргаандар ӧткӱрилгенин байа темдектегем. Олордыҥ тоозында јаҥыс ла кӱрештиҥ канча бӱдӱми, ок-јаадаҥ адатаны база канча бӱдӱмге бӧлинген эмтир. Ат јарышты база ла онойдо айдарга јараар. Мӱркӱтле аҥдаар, анайда ок јӱгӱрӱк ийттердиҥ маргаандарын сонуркап кӧргӧдий эмтир.

Маргаандардыҥ бӱдӱмдериниҥ бастыразы ла кӧчкӱндердиҥ јӱрӱмиле колбулу. Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ чактар тӱбинеҥ экелген энчизин кыргызтар Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындары ажыра орныктырып, ӧскӱрер алтам эткен туру. Олордыҥ темдектегениле, бу Ойындар Кыргызстан Республиканыҥ интеллектуальный энчизи болуп јат. 2020 јылда Турцияда ӧдӧтӧн IV Ойындарга кыргызтар документальный јараду беретен эмтир. Анайып, Кыргызстан Республика мындый јакшынак баштаҥкай эдип, оны мензинип алды. Андый да болзо, Кӧчкӱн албатылардыҥ III телекейлик ойындары тӱӱкиде база бир јаркынду ис артырган деп айдарга јараар. Ойындардыҥ тӧзӧӧчилери чындаптаҥ да канча чактар кайра кӧчкӱн албатылар јаткан айалгаларга тӱҥейлеш айалга тӧзӧӧргӧ кичеенген. III Ойындарда ӧскӧ ороондордоҥ келген 604 журналист иштегенин ајаруга алар болзо, бу Ойындар телекей ичине де јарлу боло берген.

(Улалганы ээчиде номерде)

К. ЯШЕВ