Ай-канадын Азиядаҥ ала Европага јетире јайган кай чӧрчӧктӧрис

26.09.2018

«Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱниҥ режиссеры, Россия Федерацияныҥ албаты артизи, СССР-дыҥ ла РФ-тыҥ государстволык сыйларыныҥ лауреады, Россияныҥ театрал санадыныҥ ӧзӱмине јетирген јӧмӧлтӧ-болужы учун «Золотая маска» деп эл сый-дыҥ лауреады, ады-јолы телекейде јарлу, танылу Андрей БОРИСОВ таланыҥ СМИ-лериниҥ журналисттериле туштажып, мынайда куучындады:

—«Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧк алтай албатыныҥ эрјинедий энчи-байлыгы, ӱргӱлјикке кереези деп айдар керек. Мен Алтайда Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧк аайынча «Улу туулардыҥ 3 ӱйелӱ кай чӧрчӧги» деп адалган ойын-кӧргӱзӱни тургустым.

Ойын-кӧргӱзӱ текши Россияда, оноҥ Европада кӧнӱ јолына чыгатан «Россияныҥ калыктарыныҥ кай чӧрчӧктӧрин театрда кӧргӱскени» («Театральная визуализация эпосов народов России, Евразии») деп сӱрекей јаан ӱлекер аайынча тургузылат. Шак ол ӱлекер јаан телекейге баштапкы алтамын Алтайдаҥ алат. Алтай — ол бистиҥ чыккан-ӧскӧн, јолыска чыккан тӧрӧлис ине. Алтайдыҥ алкыш-быйаны, курчу-куйагы ичкери јолыска деп иженедим, бӱдедим.

Оныҥ айтканыла, кай чӧрчӧктӧр таҥынаҥ бичиктер де болуп чыгарылат. Эмезе кажы бир јерде манасчылар, кайчылар, олонхосулар бар болзо, ол чӧрчӧктӧрди кайлап отурат. Орус та албатыда бойыныҥ туујыларын кайлап отурар кайчылары бар эмей. Онойдо ок кӧп тоолу билим-практикалык конференциялар ӧткӱрилет, билимчилер куучындап, айдып ла јат. Је тегин албатыга ол сӧс, эрмек јетпей јатканын бис билерис.

Шак мындый айалга меге 15-20 јыл мынаҥ кайра јарт болгон. Айдарда, мен бойымда, Якутияда, бистиҥ кай чӧрчӧктӧрис аайынча «Олонхо» театрды тӧзӧп иштеттим. «Олонхо» Индияныҥ «Кутьетаму», Японияныҥ «Но», «Кабуки», Пекинниҥ операзыныҥ ады јарлу театрларына тӱҥей. Онойып, 21-чи чактыҥ бажында тӱӱкилик учурлу театр эжигин кӧрӧӧчилерге ачкан. Театрга јилбӱӱ телекей кеминде јаан, тыҥ. Темдектезе, Парижте, Японияда, Китайда, Грецияда кӧрӧӧчилер «Олонхоны» јакшы билер. Нениҥ учун дезе ол калыктыҥ культуразыныҥ тазыл-тамырына, тӧзӧгӧзине тайанат.

Баштапкы ойын-кӧргӱзӱ Алтайда тургузылган деп ӧрӧ айттым. Ол «Маадай-Кара» деген чӧрчӧктиҥ кебедели, кеби, сомы деп айдарга јараар. Бу ӱлекердиҥ учуры шак мында. Ойын-кӧргӱзӱге келген кӧрӧӧчилерге кӧп солун, сакыбаган ачылталар болор.

Театрдыҥ 1-кы кадында, фонтанныҥ чике ӱстинде сцена јазалган. Кӧрӧӧчилер дезе эбире, агаш айылда чылап, отурып, кай чӧрчӧкти угар. «Улу туулардыҥ ӱч ӱйелӱ кай чӧрчӧги» деп кӧргӱзӱниҥ баштапкы бӧлӱги мында ӧдӧт. Кӧрӧӧчилер Маадай-Караныҥ, оныҥ албатызыныҥ јадын-јӱрӱми, алып баатырдыҥ олјолотконы, уулы ак-јарыкка чыкканы, оны ӧштӱлердеҥ јажырганы керегинде угар.

Ойын-кӧргӱзӱниҥ 2-чи бӧлӱги јаан сценада ӧдӧр. Мында јуу-согуш, албаты-јонныҥ чаксыраганы, буудактарды ӧдӱп чыкканы ла о. ӧ. Кӧгӱтей-Мерген алып баатыр эр кемине јеткен, ада-энезин, албатызын олјодоҥ јайымдаарга атанат. Сценада бу ончозы толо кӧргӱзилет.

3-чи бӧлӱк театрдыҥ 2-чи кадында ӧдӧт. Мында эптӱ тегерик зал, балкон. Кӧрӧӧчилер отурар. Шак мында ойын-кӧргӱзӱниҥ бу калганчы бӧлӱги тӱгенер. Бу бӧлӱкте Кӧгӱтей-Мерген бойыныҥ ӱйин аргадап, алтыгы ороонго тӱжӱп, Эрлик-Бийдиҥ јуучылдарыла, оныҥ бойыла тартыжып, олорды јеҥгени кӧргӱзилер, эш-нӧкӧрин аргадап, экӱ Кӧк-Айаска чыгып, јылдыстар болуп кубулат. Олор Кӧк теҥеридеҥ јаркыныла албатызыныҥ јолын јарыдат. Јер-Алтайында арткан албаты амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко јуртай берет. Алексей Григорьевич Калкинниҥ кай чӧрчӧги кандый јараш, байлык тилле айдылган.

Бот мындый ӱч бӧлӱктеҥ турган ойын-кӧргӱзӱ. Кӧргӱзӱни сценада да тургузар арга болгон. Кӧрӧӧчи јаҥжыкканы аайынча эптӱ отурып, сценада ӧдӱп јаткан ойынды кӧрӱп ле отурар эди. Је кӧрӧӧчиге бир залдаҥ база бирӱзине кӧчӧргӧ эмеш эби јок то болордоҥ айабас. Бу айалганы бис база ајаруга алдыс. Театр аҥылу трибунаны, амфитеатрды јакыткан,

Нениҥ учун мен театрда чек ӧскӧ јолло бардым? Нениҥ учун дезе кемиле, учурыла јаан, бастырароссиялык театрал ӱлекерди элбеде алып, башка-башка театрларды кӧргӱзер амаду болгон. Темдектезе, 1-кы катта фонтанныҥ ӱстинде сцена «Но», «Кабуки» деген јопон театрларга бӱдӱштеш. Мында эбире јер, айалга шак ла јопон театрда ошкош болзо, сценада дезе европей, светский театр. Оноҥ светский театрдаҥ бис агаш айыл ошкош тегерик јерге (2-чи кат) барадыс. Мында чике ортозында байлу Бай Терек турат. Эбире эл-јон отурат. Бир сӧслӧ, калык јыргалы ӧдӧт.

«Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱниҥ 1-кы бӧлӱгинде, фонтанныҥ ӱстинде, ару-агару ӧргӧӧдӧ, байлу, учурлу керек ӧдӱп јат. Сценада дезе светский театрдыҥ ойыны ӧдӧт. Оноҥ бис калык јыргалын чыгып кӧрӧдис. Је ол база ээлӱ, байлу, ондо бойыныҥ кӧскӧ кӧрӱнбес јажыды бар. Калыктыҥ да јыргалы болзо, ондо јажытту, учурлу јаны база бар. Бир сӧслӧ, ойын-кӧргӱзӱде башка-башка бӱдӱм-жанрлар тузаланылат. Ойынга келген кӧрӧӧчи башка-башка бӱдӱмдерге, театрларга, оныҥ ӧзӧгине кирип, тӱрген чыгып, кажы ла бӱдӱмниҥ учурын, аайын бойына ачар учурлу. Нениҥ учун дезе кӧрӧӧчи театрга келип, лапту јазап отурып, сценада улус канайда куучындажып, базып, ыйлап ла о. ӧ. кӧрӧрим деп сананат. Мында эмеш кӱчке келижер. Бир бӱдӱмнеҥ бирӱзине тӱрген кӧчӱп, кӧгӱсти, санааны иштедер керек.

Якут кӧрӧӧчиде ченемел бар. Калганчы он јылдыҥ туркунына ол телекейдиҥ кӧп тоолу театрларыныҥ кӧргӱзӱлерин кӧргӧн. Темдектезе, мен Якутия јаар јопон, кыдат, вьетнам, индий театрларды экелгем. Кӧрӧӧчилер олордыҥ кӧргӱзип јатканыла ажындыра таныш.

Кӧрӧӧчилер темигер, таскаар учурлу. Мында кӧрӧӧчи ӧскӧ площадкага темигет, ӱренет. Оныҥ кӧрӱми солынат. Кийнинде бу мындый бӱдӱмдерди Эл Ойындарда тузаланарга јараар. Эл Ойынныҥ бӱдӱмдерин солыырга керектӱ болор. Якутияда стадиондордо је ле деген кӧдӱриҥилер ӧдӧт. Оныҥ кийнинде ӧйдӧ ол ченемел албатыныҥ байрамдарын ӧткӱреринде јаан камаанын јетирген.

Бӱгӱнги кӱнде ондый јаан байрамдар туристтерди тыҥ јилбиркедет. Ӧскӧ ороондордоҥ кӧп улус келет. Мыныла колбой инфраструктура јаранат. Бир керек кийнинеҥ база бирӱзин апарат. Ончозы бой-бойыла колбулу ине.

«Маадай-Карада» эки антракт болор. Баштапкы кӧргӱзӱ 35-40 минут ӧдӧр, 2-чи бӧлӱги 1 саат 15 минут, 3-чизи — 30 минут. Бӱткӱл кӧргӱзӱ 2,5 сааттыҥ туркунына ӧдӧр.

Мен оогош тужымда кӧзинеҥ астыккан кайчы-олонхосу ӧрӧкӧнниҥ чӧрчӧктӧрин, куучындарын угуп ӧскӧм-чыдагам. Байла, ол мениҥ кӧксимде, канымда. Улу кайчы Платон Алексеевич Оюнскийди јакшы билерим. Ол бистиҥ Гомерис. Быјыл оныҥ чыкканынаҥ ала 125 јылдыгын темдектегенис. Ол одус кай чӧрчӧктӧҥ «Нюргун Боотур — Стремительный» деп адалган бир кай чӧрчӧкти јууп тургускан. Бу кай чӧрчӧк кижиликтиҥ материальный эмес энчи-байлыгы болуп јат. ЮНЕСКО ол кай чӧрчӧкти телекейлик кайкал деп јарлаган.

Слердиҥ алтай Гомер — Алексей Григорьевич Калкинниҥ «Маадай-Кара» кай чӧрчӧги база телекейлик кайкал, кереес энчи байлык болуп јат. Мында бир јартамал эдип ийер керек. Кай чӧрчӧк — санаттыҥ бир бӱдӱми, культураныҥ ууламјызы. Театрал санатты чек ӧскӧ деп айдар керек. Кай чӧрчӧкти театрдыҥ тилине салары, кӧчӱрери база ӧскӧ јайаан иш. Оныҥ учун ойын-кӧргӱзӱ кай чӧрчӧк аайынча тургузылат. Бӱткӱл кай чӧрчӧкти тургузар арга јок. Оныҥ учун мында ӧскӧ кӧрӱм, эп-арга…

***

Андрей Саввич куучын-эрмегиниҥ учкары кӧрӧӧчилерди сакып јаткан солун сыйлар, ачылталар јанынаҥ база чокымдап айтты:

–Баштапкызында, кай чӧрчӧк театрда тургузылган, кӧргӱзилет. Кӧрӧӧчи мындый айалгада бойыныҥ кай чӧрчӧгин мынаҥ озо качан да кӧрбӧгӧн. Театрал санат кӧрӧӧчилерге кай чӧрчӧгиле јууктада таныжар арга берет. Кайчы олорго калыгына, тазыл-тамырына, тилине, јаҥжыгуларына бурыларга, тайанарга, тудунарга болужат.

Экинчизинде, кӧргӱзӱ бой-бойынаҥ башка јерлерде ӧдӱп јатканы.

Ӱчинчизинде, слер бу ойын-кӧргӱзӱдеҥ сӱреен солун ла сакыбаган јанынаҥ бӱгӱнги кӱнниҥ ле јебрен кайдыҥ бириккенин угарар. Тыҥытту биригӱ.

Тӧртинчи кайкал, сый — Сардана Федотованыҥ белетеген театрал кеп-кийими, ол бойыныҥ аҥылу кӧрӱмиле алтай кеп-кийимди билдирер-билдирбес фэнтези ууламјыла апарат. Јурукчы кеп-кийимге Пазырыктыҥ, скифтердиҥ јебрен кӱӱзин кожот. Нениҥ учун дезе кай чӧрчӧк кумран-јебрен ӧйлӧрдӧ табылган ине.

Бежинчизи — кай чӧрчӧкти театрда да тургузып јаткан болзо, ончо артисттер кайлабай јат ине. Айдарда, антракт ӧйинде кайчылар кайлаар. Алексей Калкинниҥ кайы ойын-кӧргӱзӱниҥ бажынаҥ ала учына јетире угулар. Је бис кай чӧрчӧкти бӱткӱлинче берип болбозыс ине. Јӱк ле ӱзӱктери алылар. Оныҥ кийнинеҥ Байыр Турулунов кайлаар. Мында бис А. Калкинниҥ кӧнӱ баштап апарган кайын, кай чӧрчӧгин јаш ӱйе улалтат деген шӱӱлтени кӧргӱзедис.

Кӧрӧӧчилерге алтынчы кайкал, сый — бис јайаан ижисти кайчылардыҥ калыктар ортодогы телекейлик Курултайыла тӱгестис. Эки кӱн Курултай ӧткӧн, ӱчинчи кӱнде бис «Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱни кӧргӱстис. Мындый ойын-кӧргӱзӱни тургузар шӱӱлтени Иван Белеков эткен. Бис алдынаҥ бери таныш…

Ончо учурлу керек Алтайдаҥ башталат. Россияныҥ калыктарыныҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ театрлардагы јолы база Алтайдаҥ башталганы тегиндӱ эмес. Алтайда «Маадай-Караны» тургустыс. Башкортостанныҥ 100 јылдыгына уткый башкирлердиҥ «Урал Баатыр» деген кай чӧрчӧгин мен бойымныҥ јайаан ӧмӧлигимле кожо тургузарыс. Бу ла јылдыҥ учкары башкир кӧрӧӧчилер театрда бойыныҥ кай чӧрчӧгин кӧрӧр.

Арменияла эрмек-куучын ӧдӧт. Олор «Давид Сасунскийди» тургузары јанынаҥ баштанат. Пекинде операныҥ ады јарлу «Кунчуун» театры бистиҥ «Туярма Коо» деген якут кай чӧрчӧгисле ойын-кӧргӱзӱ тургускан. Пекинниҥ театры кай чӧрчӧгиле Москвага, Санкт-Петербургка, Якутияга јуук ӧйдӧ келер. Онойып Китайда, Грецияда, Арменияда бистиҥ кай чӧрчӧктӧрис јолын алынат. Кай чӧрчӧктӧрис ай-канадын Азиядаҥ ала Европага јетире јайып, јолын алынат…

К. Пиянтинова

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина