Алтайдын Чолмоны

«Эҥ кӧп «националисттер» Ойротияда табылган»

12.10.2018

Ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱни Алтай Республикада Эземниҥ кӱни деп темдектелет. Мындый кӱнди темдектеери керегинде јасакты АР-дыҥ парламенти 2003 јылда јӧптӧгӧн.

Туулу Алтайда политикалык кысташка киргендердиҥ эземине учурлалган бичиктиҥ јетирӱлериле, 1917 јылдаҥ 1954 јылга јетире бистиҥ тергееде 10 618 кижи политикалык шылтактарла истеткен. Анчада ла 1936-1938 јылдарда кӧп улус актуга буруладып, тӱрме-айдуларга барган. 2000-га јуук кижини јаргылардыҥ јӧбиле адып салган. Бу окылу јетирӱлер толо эмес деп, шиҥжӱчилер чотойт. Архив-кӧмзӧлӧрдӧ бар документтер толо ылгалбаган, ол ӧйлӧрдиҥ ас эмес документтери јылыйган учун политикалык кысташка киргендердиҥ чокым тоозын эмдиге јетире айдар арга јок.

НКВД-ныҥ Кӱнбадыш-Сибирь край аайынча башкартузыныҥ 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде чыккан јӧбиле, Эликманар аймактыҥ Онос јуртында јаткан алтай јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин, Монгол Албаты Республикада СССР-дыҥ консулы болуп иштеген Никита Федорович Меджит-Иванов, ВЦИК-тиҥ (Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет) турчызы, Кӱнбадыш Сибирьдеги крайисполкомныҥ национальный бӧлӱгиниҥ јааны Иван Савельевич Алагызов, ВЦИК-тиҥ турчызы, Ойротский облисполкомныҥ председатели Сергей Сергеевич Сафронов, ВЦИК-тиҥ ле ЦИК-тиҥ (Центральный исполнительный Комитет СССР) турчызы, ВКП(б)-ныҥ (Всесоюзная Коммунистическая партия (большевиков) Ойротский обкомыныҥ качызы болгон Павел Семенович Хабаров, Москваныҥ Куйбышевский райфозында иштеген Максимилиан Алексеевич Борисов-Кочубеев адып ӧлтӱрер эдип јаргылаткан. Олор бистиҥ ороондо «јопон кайу тӧзӧгӧн контрреволюционный националистический тӧс јердиҥ башкартузыныҥ турчылары болгон, Совет јаҥга удура мылтык-јепселдӱ тӱймеен кӧдӱрерге ле Сибирьде таҥынаҥ бойы башкарынып јадар буржуазно-демократический государство тӧзӧӧргӧ белетеништӱ иш ӧткӱрген» деп бурулаткан.
1956 јылда Алтайский крайдыҥ јаргызыныҥ тӧргизи бу шылу керекти такыптаҥ кӧрӱп, азыйдагы Ойрот автоном областьта тӱймеен кӧдӱрерге белетенген националистический тӧс јер болбогонын, адалган улус актуга буруладып ӧлтӱрткенин јартаган.

Политикалык билимдердиҥ кандидады Г. Б. Эшматованыҥ јетиргениле, политикалык истежӱде Ойрот автоном областьтыҥ обкомын ла облисполкомын башка-башка ӧйлӧрдӧ башкарган улус государстволык јаҥдардыҥ ла культураныҥ ишчилери, аймактардыҥ јаандары болгон. Олордыҥ тоозында областьтыҥ партшколыныҥ директоры И. И. Папин, областьтыҥ УНХУ-зыныҥ јааны М. И. Ялбачев, партияныҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ качызы С. Т. Табаков, Кан-Оозындагы ла Кӧксуу-Оозындагы аймакисполкомдордыҥ башкараачылары И. А. Маскин ле А. А. Кузьмин, Улагандагы аймакисполкомды башкарган Л. П. Таушканов ло И. З. Кардаманов, Эликманардагы аймакисполкомныҥ јааны болгон А. Г. Горлатов, Кош-Агаштагы ла Шабалиндеги аймакисполкомдордыҥ јаандары болгон П. А. Емельянов ло З. Ф. Хардиков, Ойротский облисполкомныҥ председательдери болгон И. В. Пьянков ло А. А. Сыркашев, комсомолдыҥ Ойротский обкомыныҥ качылары болгон И. Толток ло Э. Карл, ӧскӧлӧри де.
Интеллигенция бӧлӱкке кирген улустаҥ политикалык шылтактарла, окылу чоттомолдорло, 1048 кижи истеткен. Бу улустыҥ тоозында Л. М. Эдоков, П. А. Чагат-Строев, И. С. Ильтеев, Н. А. Каланаков, Г. М. Токмашев, М. М. Абышкин ле о. ӧ.

Политикалык кысташка киргендердиҥ эземине учурлалган республикан бичикте мӱргӱӱл јаҥныҥ улузынаҥ «совет јаҥга удура пропаганда ӧткӱргени, контрреволюциялык ижи учун» деп јаргылаткандардыҥ тоозында буркан јаҥды (бурханизмди) јаҥдаган Т. Какпаков, П. Кергилов, К. Сахаров, С. Бабыков, К. Кеченеков, С. Кузюньтин, К. Елкичинов, Б. Мандаев, Т. Казакпаев, Т. Каспин деген ле о. ӧ. улус адалат.
Россияныҥ Билимдер академия-зыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ билим ишчизи, тӱӱки билимдердиҥ докторы Сергей Папков «Сталинский террор в Сибири. 1928-1941» деген бичигинде тӱштӱк Сибирьдиҥ ӧс калыктар јаткан јерлеринде политикалык истежӱлер керегинде мынайда бичийт:

«ВКП(б)-ныҥ 1934 јылдыҥ чаган айында ӧткӧн ХVII съездинде Сталин «национальный сурактардыҥ бӧлӱгинде капитализмниҥ пережитокторын јогол-тор» ишти баштаарын јарлаган ла «интернационализмнеҥ тууралагандарды» кезедерин некеген.

Бу јаан учурлу темдек болгон. Мыныҥ кийнинде Сибирьде ОГПУ-ныҥ (Объединенное государственное политическое управление при Совете народных Комиссаров СССР) башкараачылары тӱштӱк национальный тергеелерде – Ойротияда (Туулу Алтай), Хакасияда ла Туулык Шорияда «уклонисттерди» бедиреерин ле агы-чегине чыгарарын баштаган.
Ол ло 1934 јылдыҥ чаган-кочкор айларында ОГПУ-ныҥ ишчилери национальный кадрлардаҥ, ол тоодо јаан јамылу иштерде иштеген бир канча коммунисттердеҥ турган «заговорщиктердиҥ организацияларын» тапкан.
Эҥ јаан «организация» Ойротияда чыгып келген. Оныҥ турчыларына ОГПУ јербойыныҥ башкараачы иштерде иштеген алтайларын кийдирип, азыйда большевиктерге удура болгон, је кийнинде актаткан бир канча улусты кошкон. Мынайда бир «контрреволюционный группировкада» 50 кире кижи чоттолгон.

Оныҥ «башкараачызы», «баш идеологы» деп, ОГПУ азыйда Сибирьдиҥ областной думазыныҥ турчызы болгон ло эмиграциядаҥ јанып келген јарлу алтай јурукчы Г. И. Гуркинди адаган. Гуркинле кожо Сибирьдиҥ думазыныҥ база бир турчызын, Колчактыҥ башкарузыныҥ Алтайда чыгартулу кижизи болгон, кийнинде ӱредӱчи ле кӧчӱреечи болуп иштеген Г. М. Токмашевти арестовать эткендер. Олорды ээчий коммунисттер В. К. Манеев, мал ӧскӱрер фермалардыҥ областьтагы биригӱзиниҥ јааны Л. М. Эдоков, Ойротский облпланныҥ башкараачызы И. И. Зяблицкий, облфинбӧлӱктиҥ заведующийи Г. И. Кумандин, А.С. Тенгереков ло ӧскӧ дӧ улус баргандар.

Тӧс табару национальный интеллигенцияга эдилип турган болгон. ОГПУ Шабалин, Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган аймактарда ла Ойротияныҥ тӧс калазында, Ойрот-Турада, «башкарту ячейкаларды» јоголткон…
Ол ӧйлӧрдӧ эҥ сескир-кӧргир де улус Сибирьдиҥ «националисттериниҥ» каршулу кереги неде болгонын јартап айдып болбос эди. Окылу јетирӱлердеҥ нени де аайлаар арга јок болгон. Партийный газеттердиҥ куру демагогия сӧстӧри база нени де јартабай турган, јондыкка јӱзӱн-јӱӱр шылтактарды бодоштыра сананарга ла артатан. «Советская Сибирь» деген газет ол ӧйлӧрдӧ «Разоблачить до конца и добить буржуазных националистов» деген статьяда бичигенин де кӧрзӧ:
«…1931 јылда экинчи катап кепке базылып чыккан орус-алтай сӧзликте социализм дегени ойрот тилге мынайда «кӧчӱрилет»: «социализм – sotseal qyrym». Бодоштыра, бу «социалистический јӱрӱм» дегени. Бу кайкамчылу кӧчӱриштиҥ учуры неде дезе, текши ойротторды пролетар революцияныҥ интернационал терминологиязынаҥ айрыырга амадаганы.

Бу ок ӧйдӧ сӧзликте «артель» деген сӧсти кӧчӱргени јок. Анайда ок «местный национализм» деген оҥдомол јарталбаган, је «великодержавный шовинизм» деген сӧстиҥ «национальный базыныш (алтайларды)» деген јартамалы бар.
Ойрот издательстволордыҥ јуук-тагы кӧчӱриш ижиниҥ бу темдектери «националистический извращениелерди» кӧргӱзет. Ойрот бичиктердиҥ јарлу авторлорыныҥ ла кӧчӱреечилериниҥ тоозында Токмашев, Эдоков ло ӧскӧ дӧ контрреволюционный националисттер болгонын ундыбас керек».
Партийный јаҥдарга ийген «јабык» самараларда дезе Ойротияныҥ националисттери совет јаҥды аҥтарарга мылтык-јепселдӱ тӱймеен белетеген, колхозтордыҥ ар-јӧӧжӧзин јоголткон, шовинизмди кӧҥжӱткен ле эл-јон торолоорын амадап тӧзӧгӧн деп бичилип турган.

…1936 јылдыҥ бажында ӧткӧн бир ле иштиҥ шылтузында ВКП(б)-ныҥ Тӧс Комитединиҥ јакааныла Ойротиядаҥ Караганда јаар «бай-кулактардыҥ ла бандиттердиҥ» 300-теҥ ажыра билелери айдуга барган.
Бир канча айдыҥ бажында дезе ОГПУ Ойротияда «контрреволюционный националистический организация» аайынча материалдарды чыгарат. Олордо, бу организацияныҥ турчылары деп, автономный областьтыҥ советский башкараачылары ла культураныҥ ишчилери, ончозына јуугы алтайлар адалат… Адалган шылу керек аайынча јаргыныҥ јӧбинде организацияныҥ турчылары «партияныҥ ла башкаруныҥ Ойротский областьта ӧткӱрген керектериле јӧп эмес болгон», колхозторды ла совхозторды јабарлаган деп, сӱрекей бултаарта бичилет».

Былтыр Алтаистиканыҥ С. С. Сура-заковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды ороондо ӧткӧн политикалык репрессиялардыҥ 80 јылдыгына учурлалган тергеелер ортогы конференция ӧткӱрген. Ондо политикалык истежӱниҥ ӧйлӧри керегинде кӧп јаҥы јетирӱлер угулган. Је анайда ок кызылаҥду бу ӧйлӧр керегинде шиҥжӱлер эмдиге јетире ас болгоны база айдылган.
Эземниҥ кӱни, байла, актуга бурулаткан ла кыйын-шырага барган, арткан бала-барказы ӧскӱстиҥ јӱрӱмин кӧргӧн јерлештеристи эзедип, ундыбай јӱрерге, мындый керектер база болбозын деп кичеенерге керек. Мыны сананып, јылдыҥ ла ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде Горно-Алтайскта Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереезине улус чечектер экелип салат.

Светлана Кыдыева