Алтайдын Чолмоны

Бичиги јок јон болуп калбаска

26.10.2018

Алтай тилдиҥ байрамына учурлалган байрамдык керектер элес эдип ӧдӧ берди. Тӧрӧл тилистиҥ эмдиги айалгазыла, келер салымыла колбулу ӧҥзӱре сурактар ӧзӧкти ӧйкӧп, артып калды…

Калада јаткан алтай интеллигенцияныҥ бала-барказы тӧрӧл тилин билбес деген ачынышту ла бурулашту айдыныштар одус-тӧртӧн јыл мынаҥ кайра улайын угулатан. Бу чын ла ондый болгон, алтай тилле кӧнӱ иштеген улустыҥ да балдары алтайлап куучындашпайтан. Бис, областьтыҥ национальный школына ӱренерге јурттардаҥ келгендер, бого кайкабайтаныс: городто јаткан улус тӧрӧл тилин билбес јаҥду деп, байла, сананганыс.

Нацшколды ол ӧйлӧрдӧ божоткон јииттер бийик ӱредӱ алып, ас эмези Горно-Алтайскта иштеерге арткан. Олордыҥ да кӧбизиниҥ балдары орус тилдӱ ӧскӧн. Кайкамчылузы (!) – бу балдар, эмди орто јашка јууктай берген эне-адалар, јаҥыс та бойлоры эмес, је балдарын алтай тилге амадап ӱредип турганы. Ончозы деп, мен айтпай јадым, је тӧрӧл тилиле куучындашкан болчомдор калабыста билдирлӱ кӧптӧй берген. Эртен тура автобуста школго барып јаткан кичинек болчомдордыҥ «Јакшылар!» деп сеге айтканын угуп, јаантайын сӱӱнедим.

Мен сананзам, бу јаҥыс та ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарында орооныста башталган јаҥыртулардыҥ, ӧс калыктар бойыныҥ эл культуразын кӧдӱрген кыймыгуныҥ камааны эмес. Албатыныҥ текши культуразы бийиктеген. Бис кем? Тазыл-тамырыс кайдаҥ? Ӧскӧ калыктар ортодо јерис кандый? Келер салымыс кандый болор? Бу ончо сурактар тӧрӧл тилисле кӧнӱ колбулу эмей. Тоолу јылдар мынаҥ кайра орооныстыҥ јаан калаларыныҥ бирӱзинде ӱренген јиит эмдиги јашӧскӱримниҥ тӧрӧл тилине јилбӱзин мынайда јартаган эди: «Кожо ӱренген јииттер, ӧскӧ дӧ улус, чырайыҥды кӧрӱп, нацияҥ кем деп сураар. «Алтай» – деериҥ. Алтайлап оны-мыны не деп айдар деп сураза, билбеске сӱрекей эби јок. Оноҥ, алтай студенттердиҥ туштажу-јерлежӱлеринде тӧрӧл тилин билбес балдарды кыйыктап та эмес, је ӧскӧлӧп турганы бар. Кокырлажып-куучындажып тургулаза, бойыҥды тенек немедий бодойдыҥ. Бӱтпезигер, мен алтайлап студент тужымда куучындажып баштагам. Оноҥ озо керектебейтем. Энем-адам алтай улус, тилин јакшы билер, је биледе бис орустап куучындажып ӧскӧнис…».

База бир учурал санаама кирет. Горно-Алтайсктыҥ јарлу школдорыныҥ бирӱзинде та сегизинчи, та тогузынчы класста ӱренген бир кызычак: «Бала тӧрӧл тилин билбезе, кем бурулу?» – деп, менеҥ сураган. «Ада-энези бурулу» – деп айткам. Энези ле адазы бу куучынды база угуп турган. «Алтайлаарга бойыҥ мойношкон эмезиҥ бе?» – деп, олор айдарда, «Надо было заставлять…» – деп, кызычак айткан эди.

Чын, јӱрӱмниҥ јолын јаҥы баштаган јаш кӧӧркийлерге јаман-јакшыны бис, јаан улус, эне-адазы јартап-ӱредип айтпазабыс, јозокты кӧргӱспезебис, олор кайдаҥ билер. Тургуза ӧйдӧ алтай јурттарда су-алтай билелерде чыккан ла чыдаган балдар орус тилдӱ ӧзӱп турганы санааркадат. Мыныҥ шылтагын телевизорго, балдардыҥ садына, школго јарбыйдылар. Мениҥ де тӧрӧӧндӧримниҥ ортодо эне-адазы, таада-јааназы балдарыла орустап куучындашкан билелер бар. «Алтайлап куучындашсаар, јаш бала слердеҥ чыгып кайда барар деп, кӱнӱҥ ле угуп, куучындажа бербей» – дезеҥ, та керектебейтен, та бӱтпейтен, та бойлорына орустап куучындажарга јилбилӱ, јеҥил болуп турган…

«Бу эмдиги ӱйе саҥ башка – бала будына бойы туруп баскалакта ла, эмдиги техниканы билген, телефонды блаашкан, телевизорды иштеткен турар. Тен кижи кайкаар!..», «Бала-барка «мультик» ле деер, олордыҥ кӱӱнине болуп, телевизор до кӧрбӧй јадыс» деген эрмектерди слер де угуп турган болбойыгар.

Балдарыстыҥ јӱрӱмле јаҥы ла танышкан, санаа-кӧкси ачык, ончо немеле јилбиркеген, ончоны сураган сӱрекей јараш ла кару ӧйин «телевизорго» табыштырып берип турганыс ачу. Эмдиги јиит энелер балдарына чӧрчӧк-кожоҥ айдардаҥ болгой, куучындашпай да јат ошкош. Ондый борчоголорды мен «Карусельдиҥ» балдары» деп адайдым. Олордыҥ тили де «эне-ада» деп эмес, «Маша и медведь» деген чӧрчӧкти тӱни-тӱжи кӧрӱп, «Маша» деп чыгып турган болор. Кылык-јаҥыла да олор мультфильмниҥ баштак бу балазын ӧткӧнип чыдайт.

Бала канайда ла кылыктанып турза – табы, ого кату эрмек айтпас, адылбас-ачындырбас, мекелеер, кӧкӱдер деген саҥ башка јаҥжыгу совет јаҥ јайрадылганыла табылып, биледеги, школдогы ӱредӱ-таскадуныҥ јакшынак јаҥжыгуларын кыска ӧйгӧ бузуп салды. «Јажы јаан улусты тоор. Олорло сӧс блаашпас, јӧпсинбезе де, угар. Јаан улуска болужар керек» деген ээжилерди азыйда биледе де, школдо до кӱнӱҥ ле айдып, ӱреткен эмей. Эмди мыны кем де керектебей барган болгодый. Былтыр мен школго јӱргелек балдардыҥ бистиҥ университетте ачылган группазын кӧргӧм. Бир ӱредӱчи ле ӱч студент ӱредӱ ӧткӧн кыпта секирген, кыйгырган, столго чыккан, јерде аҥданып тоголонгон – је канайтпай турган деер – 10 кире учкандарды фотого согорго бир јерге јууп болбой, кийнинеҥ јӱгӱришкенин кӧрӱп, килегем. «Эмди школдорго иштеерге сӱрекей кӱч» – деп, ӱредӱчилердиҥ комыдаганына кайкаар неме јок. «Балам, балам» дезеҥ, бажыҥа чыгар» – деп, карган энем айдатан.

Тил – јаҥыс та куучындажар арга эмес деп канча айдылган. Бистиҥ ӱйени, эне-адаларыс колхоз-совхозтыҥ ижине ӱзӱлип јӱрерде, каргандарыс чыдатканы кандый ырыс деп эмди сананадым. Олордыҥ арбанып, адылып айткан эрмеги де кандый јараш болгонын јаанап келеле оҥдоп турбай. «Тӱнде сыгырарга јарабас. Кӧрмӧс угуп ийеле, једип келер» – деп, карган энем айдатан. Ол «кӧрмӧс» деген немедеҥ не аайлу коркыйтаныс. Караҥуйда кулагын талбайтала, кем нени айтканын, нени эткенин тыҥдалап турган деп бодойтоныс. Јаш тужыстыҥ ол коркыштары ундылып калган. Је эмдиге јетире мен тӱнде сыгырган, тенеерип баштактанган улусты сӱӱбезим. Чӧрчӧк лӧ ажыра санаа-мееге јажына шиҥилте айдып салган кандый ӱредӱ болгон дезеер?

Бичикти улус канай кычыратан! Айла, «Алтай баатырларды», јаҥы чыккан алтай бичиктерди школдо ӱренген балдарга кычыртар, јаан улус отурала угуп јат. Лазарь Кокышевтиҥ «Чӧлдӧрдиҥ чечеги» деген романы кепке чыгарда, бистиҥ айылдыҥ улузыныҥ бозу-курааны угартып ӧлгӧн эди. Кыш болгон. Јаш бозуны ла кураандарды јаныстагы кичинек болчок айылда, эҥирде печкеге от салып, кондырып туратан. Бичикти кычырып ла турган, айрылар да арга јок. Карындажымды: «Барып кӧрӱп ий. Печкеде от ӧчӱп калган болзо, трубазын јаап сал» – деп айбылаарда, ол чыга-кире јӱгӱрип ле турган. «От ӧчкӧн, јаптым» – деп айдарда, кийнинеҥ кӧргӧн дӧ кижи јок. Байла, бистиҥ койчы-малчы эне-адаларыс Јергелей кӧӧркийдиҥ јӱрӱминеҥ бойыныҥ јӱрген ле шыралаган јӱрӱмин танып, јӱрегине јуук алынып уккан. Эртен тура барып кӧрӧр болзо, бозу-кураан ончозы ӧлӱп калган… Бу учуралды эмдиге јетире каткырып эске аладыс.

Ол ӧйлӧрдӧ алтай бичиктер ас чыгатан. Люда Яйканарова деген ӱӱребистиҥ бичикчи аказы Чипполино ло Буратино керегинде алтай бичиктерди сыйнына городтоҥ садып экелген. Јурттыҥ балдары олорды очередьтеп кычырган эдис. Не болгонын озо кычыргандардаҥ угуп та алган болзоҥ, тӱҥей ле бойыҥ кычырарга турбай. Оҥдойдо бичиктер садар магазин болгон. Эне-адабыс керегиле аймактыҥ тӧс јерине барганда, кыйалтазы јоктоҥ кандый бир бичик садып экелетен. «Зоя ла Шура керегинде повестьти», «Оводты», «Јиит гвардияны», «Кӧдӱрилген солокты» ла совет јаҥ ӧйинде јарлу ӧскӧ дӧ бичиктерди бис баштап ла алтайлап кычырганыс. Кемиле јаан бичиктерди Туулу Алтайдагы издательствоныҥ ишчилери ле алтай бичиичилер, 5-6 кижи, бӧлӱктей ӱлежип алала кӧчӱрип туратан деп кийнинде уккам. Войничтиҥ алтай тилле чыккан «Оводын» амадап таап алала, 4-чи класста мындый уур-кӱч текстти канайып оҥдоп кычырганыска кайкагам. Айла, ыйлап туруп кычырып турган не… Ол 50-60-чы јылдардаҥ бери алтай бичик тил канайда јаранганын, байыганын, ӧскӧнин кӧрзӧгӧр. Мен алтай тилди школдо 8 ле класска јетире ӱренгем. Баштамы класстарда ончо уроктор алтай тилле ӧдӧтӧн. Бистиҥ ӱйениҥ улузыныҥ ончого јуугы алтайлап кычырып та, бичип те јакшы билер – бу ӱредӱчилеристиҥ чыҥдый ижиниҥ шылтузы деп бодойдым. Олорго јажына быйанду јӱредим.
Балага тӧрӧл тилин билерге билениҥ ле школдыҥ јаан учурын айдарга бу темдектерди бичип турбай. «Баркамды алтайлап ӱреткем, куучындап баштаган. Је садикке барала, орустап куучындап баштады, алтайлаары токтоды» – деп, бу јуукта бир таада бичиген. Чын, ондый ла болуп јат.

Бистиҥ алтайлап кӧндӱре куучындай берген эки јашту кызычагыс калада кӧп сабазы орус балдар јӱрген садикке барала, чек куучындабай барган. Таскадаачылар: «Слердиҥ балагар кере тӱжине унчыкпай јӱрет. Айылда орустап куучындажар» – деп, некелте кептӱ јакыган. Айылында бала база кӧп эрмек айтпас боло берген – бир ӱч ай кире санааркаш тыҥ ла болгон, ол бажынаҥ адабысла ачыныжып та туратаныс. Је ол, јылым кайадый, јана баспай турган: алтай улус бой-бойыла алтайлап куучындажар керек деп. «Кайда барар, орус тилди тӱҥей ле ӱренип алар. Алтайлап куучындазын». Бир јылга јетпей, балабыс алтай ла орус тилдерле теҥ-тай куучындай берген. Кийнинде уулчагыс чыгарда, тӧрӧл тилине ӱредер деген сурак та турбаган: биледе ончо улус алтайлап куучындажарда, бала ондый ла болотон учурлу деп сананып ӧспӧй. Оныҥ учун, мен сананзам, баланы тӧрӧл тилине ӱредип аларында кӱч неме јок – биледе алтайлап куучындажар, балага, анчада ла јаш тушта, кожоҥ-чӧрчӧк айдар, сонуркап сураганын куучындаар, алтай бичиктер кычырар керек…

Је кычырып, бичип бойы ӱредип алары – эмдиги ӧйдӧ кӱч керек. База ла бойымныҥ ӧдӱп келген јолымнаҥ. Бистиҥ јеен балабыс ӱч јаштуда каладагы «Солоҥы» деген садикке барган ла орус-алтай балдар јӱрген, орустап куучындашкан группада школго јетире јӱрген. Оноҥ каланыҥ 6-чы школында ӱренген. Тӧрӧл тилин јакшы билер. Алтай тилди ӱренерге байагы «факультатив» деген немеге тогус јылга чыгара јӱрген. Баштамы класстарда алтай уроктор ӱредӱ башталардаҥ озо, оноҥ уроктордыҥ кийнинде де болуп туратан. Ӱредӱчилер јаантайын солынар, канча айларга ӧтпӧзӧ дӧ табы – ады ла бар ӱредӱ. Бого јӱрген балдар тоолу ла болотон. Оныҥ учун «тогус јылга» дегенин – «алтай тилди школдо ӱренерге тогус јылга ченешкен» деп айдардаҥ башка.

9-чы класста ОГЭ-лерди табыштырарына учурлалган эне-адалардыҥ јуунында мен школдыҥ завучына нениҥ учун алтай тилле ОГЭ јок деп суракла колбой, баркам школдо 1-кы класстаҥ ала алтай тилге ӱренип, «таныштыру» кеминеҥ ӧтпӧгӧн, кычырарга-бичиирге ӱренбеген деп ајаргам. Тӧрӧл тилин билер де, билбес те балдарды кожо ӱредип турарда, кандый болор ол. «Алтай тилди тереҥжиде ӱренерге турган болзогор, 7-чи школ барар керек болгон» – деп, завуч билееркеген эди.

Бу тӧрт-беш јыл мынаҥ кайра болгон учурал. Тӧрӧл тилин ӱренер факультатив деген ӱредӱни школдо аайлу-башту тӧзӧӧр керек, мында куучын јок. Бу урокторды ӧткӱрген ӱредӱчилерди ишјалла јилбиркедери – эҥ јаан сурактардыҥ бирӱзи. Је мындый ӱредӱге тыҥ ла ижениш јок. Балдарыс алтай бичик-билигин билзин, алтай бичиктер кычырзын деп турган болзобыс, таада-јааналарга ижин таштап, айылында «ӱредӱчи» болуп, баркаларын оогошто ло бичикке ӱредер керек. Мен бу керегинде айтсам, алтайларым «јаҥ», «јасак» не керектӱ деп ачынат. Је ӧс калыктар тӧрӧл тилин школдо ӱренери јанынаҥ эмдиги айалганы кӧрӱп, бистиҥ алтай тилис бистеҥ, алтайлардаҥ ӧскӧ, кемге де керек јок деген шӱӱлтеге келедим. Алтайыста тӧрӧл тилин јазап билбес бир ӱйе чыдап келди. Бу «јайкан» калыҥ алтай јурт јаткан јерлерге јайылып барды. Бичигин јылыйткан јон болуп каларга кӧп лӧ ӧй керек јок.
Слер бу керегинде нени сананып туругар?

Светлана КЫДЫЕВА