Алтайдын Чолмоны

Элдиҥ музейи Евразияныҥ телкемдеринде

30.10.2018

Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгы элбеде темдектелет. Эл музейдиҥ директоры Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, санат билимдердиҥ кандидады,
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государственный сыйдыҥ лауреады Римма Михайловна ЕРКИНОВАЛА «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ корреспонденти туштажып, эрмек-куучын ӧткӱрди.

-Римма Михайловна, эл музейдиҥ јӱсјылдыгыла колбой Слер кайра кӧрӱп, ӧткӧн јаркынду тӱӱкилик јолды эзедип, оныҥ ичкери ӧзӱмдӱ јолы јанынаҥ айдып ийзеер?
-Јӱс јылдыҥ туркунына музей јаан ла јилбилӱ јол ӧткӧн. Ол 1918 јылда тӧзӧлгӧн. Ады јарлу С. И. Гуляевтиҥ бичиктериниҥ јуунтылары табылып, иш оноҥ башталган деп айдарга јараар. Ол ло 20-30 јылдарда байа Н. Н. Арбузовадый, С. М. Сергеевтий улус бу ишти улалткан. Олор кӧп тоолу озогы эдимдерди бирдеҥ-экидеҥ јууган.
Оноҥ бери келзе, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында, оныҥ кийнинде 50-60 јылдарда јуулган кӧп эдимдер, совет ӧйдӧҥ ала бӱгӱнге јетире музей ӧскӧн, јаанаган.
Јӱс јылдыҥ туркунына јуулган кӧгӱс байлыктыҥ тоозы јаан. Ол качан да 50 муҥ болгон болзо, оноҥ 60 муҥга чыккан, тургуза ӧйдӧ 70 муҥга шыдар деп айдар керек.
Тӱӱкилик учурлу јуунтылардыҥ ортозында эҥ ле јилбилӱзи деп айткадый табынтылар кӧп. Темдектезе, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Устье Чемала» деген јуругы табылып, биске келген. Бӱгӱнги кӱнде Аваловтыҥ ижи ле М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтеҥ куманды калыктыҥ эки кеп-кийими келди. Биске Санкт-Петербургтаҥ солун кӧрӱ келгенин кычыраачылар ундыбаган болор. Этнограф Д. Клеменц 1906 јылда Алтайда болуп, албатыныҥ кеп-кийимин кайкап, соныркап кӧргӧн. Нениҥ учун дезе революциядаҥ озо алтай албаты амыр-энчӱ јаткан ине. Кийнинде ол кеп-кийимдердиҥ ӱлекерлериле белетелген кептер музейде ӧткӧн кӧрӱде тургузылган.

-Бӱгӱнги кӱнде музейлердиҥ учуры јаҥы кемине чыгып, јилбӱ јылдаҥ јылга тебӱ алынат деген шӱӱлтеле Слер јӧп пӧ?
-Эл музейде ӧткӧн јылда Алтай музейдиҥ академиязы ачылды, окылу ачылтада музейлердиҥ академиязыныҥ ла Амстердамда музейлердиҥ ассоциациязыныҥ чыгартулу кижизи, килемјиниҥ ИКОМ фондыныҥ бӱдӱреечи директоры Б. Стенверс турушты. Академия тӧзӧлгӧни ол ӧйдиҥ некелтези. Ол бистиҥ ижистиҥ база бир ууламјызы. Академияга бис тууразынаҥ ады јарлу улусты кычырадыс. Олор кӱӱнзеген улуска јилбилӱ лекциялар кычырат. Олордыҥ тоозында, темдектезе, телекейде јарлу билимчи, археолог А. Н. Мартынов. Ол јетен јылдарда бисте кӧп казынтылар эткен. Бичиктӱ-Боомныҥ кайа-таштарындагы бичиктер јилбиркеткен. Оныҥ айтканыла, јебрен-кумран ӧйлӧрдиҥ бичиги јӱк ле Бичиктӱ-Боомныҥ таштарында арткан.

Оныҥ кийнинде база бир јарлу билимчи Л. И. Шерстова бойыныҥ лекциязын кычырган. Бу ла кӱндерде Людмила Ивановна биске келип, солун лекциязын кычырды. Улус сӱреен кӧп болды. Билимчи келер јылдыҥ јайында база келер. Берн Стенверс тренинг ӧткӱргенин улус ундыбаган болор. Бу иш мынаҥ да ары улалар. Келер јылда бис солун улусты кычырарыс.

Келер јылда А. В. Анохинниҥ чыкканынаҥ ала 145 јылдыгы темдектелер. Оныҥ кийнинде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 2020 јылда 150 јылдыгы темдектелер. Јурукчыныҥ јеезелӱ јуртында јаҥыртулу иш јанынаҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кӧп бичилген. Јурукчыныҥ сады, гостинично-выставочный комплекс тудулар. Бу ончозы бистиҥ ижистиҥ јаҥы ууламјылары.

Кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинде Санкт-Петербургта калыктар ортодо культураныҥ сурактарына учурлалган јаан јуун ӧдӧр. Ондо сӱрекей кӧп сурактар кӧрӱлер, башка-башка площадкалар иштеер. Онойдо ок ондо Россияныҥ этнографиялык музейиле бистиҥ музей ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштеери јанынаҥ јӧптӧжӱ тургузарыс. Мынаҥ озо бис эл музейдиҥ јӱсјылдыгыла колбой Санкт-Петербургтыҥ јарлу музейлериле иштеп, кӧп кӧрӱлерди экелгенис ле кӧрӱге тургусканыс. Эмди бис јаҥы ууламјыла иштеп, ады јарлу музейлерле јӧптӧжӱлер тургузадыс.

Чындап та, јер-телекейде, ол тоодо Россияда, музейлерге јилбӱ јаан. Бис јаҥыс та бойыстыҥ тергеебистиҥ тӱӱкизин, байлыктарын, кереестерин кӧргӱзип јаткан эмезис. Ыраада кӧргӧжин, бис јаан ајаруны калыктыҥ, онойдо ок текшикижиликтиҥ эрјине байлыгына саладыс. Ол бир тизӱле барат. Музейдиҥ учуры шак мында деп айдарга јараар. Элдиҥ музейи болгон адыста бис ӧйлӧ теҥ алтап, јаҥыс та кереес байлыкты јууры, чеберлеери эмес. Је агару молјубыс балдардыҥ, јашӧскӱримниҥ кӧксин ачары, билгирин тереҥжидип таскадары. Айдарда, бисте ӱредӱлик программалар артыгынча. Темдектезе, оогош болчомдор музейге келзе, олорго калыгыныҥ культуразыла, кеендиктиҥ јаражыла таныжарга јарамыкту айалга болзын.

Нениҥ учун дезе јаан-јаш бойыныҥ тӱӱкизин, тазыл-тамырын билзе, оноҥ ары ичкери јолысты алынарыс ине. Темдектезе, бис Јебрен телекейдиҥ тӱӱкизин јакшы билерис, је бойыстыҥ тӱӱкибисти арай ла ас билерис. Бу ла скиф ӧйдиҥ ады јарлу Пазырыктыҥ культуразын алзабыс, ол телекейде јарлу ӧскӧ культураларла теҥ-тай турат. Эмезе тӱрк культура ондый ок бийикте.

Музейге Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи аайынча урокторды ӧткӱрери јанынаҥ школдордоҥ ӱредӱчилер баштанат. Мениҥ санаамла, музейлер кандый да калыкта кандый да ӧйдӧ јилбӱде болор.
Эл музейге ыраак-јуук талалардаҥ келип тургандардыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп јатканы иле. Ӱзеери Алтай Республиканы туризмниҥ талазы деп телекей јакшы билер ине. Темдектезе, быјыл музейге Пекиннеҥ студенттер, аспиранттар ла ӱредӱчилер келип јӱрди. Олор бистиҥ экспозицияларысла јилбиркеп јат. Алтайдыҥ јебрен-кумран ӧйлӧриниҥ тӱӱкизи, Улу торко јол јилбиркедет. Ӱкектеҥ чыккан Очы-Бала аҥылу ајаруда. Эки јыл улай Турциядаҥ кӧп улус келген. Олордыҥ ортозында билимчилер, санатчылар, этнографтар. Гуркинниҥ јайаандыгы аайынча билим иш те (докторский) бичиирге турган болуптыр. Бу улус алтай калыктыҥ кӧгӱс байлыгыла, јарлу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандыгыла јилбиркеп јатканы оморкодулу. Олор Турцияда Григорий Ивановичтиҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзин ӧткӱрери јанынаҥ баштаҥкай да эттилер.

Бу јуукта биске Чехословакиядаҥ билимдердиҥ докторы, Палацкий университеттиҥ билим ишчизи Олаф Гюнтердеҥ самара келди. Ол Чорос-Гуркин керегинде «Григорий Чорос-Гуркин, посланник неповрежденного мира» деп бичигин чыгарып јаткан болуптыр. Јарлу тюрколог онойдо ок бӱгӱнги кӱнде Чехияда Чорос-Гуркинниҥ јарлалбаган этнографиялык јуруктарын орныктырары аайынча ӱлекерле иштейт.
Айдарда, јурукчыны ӱрелбеген- ооктолбогон бӱткӱл телекейдиҥ элчизи деп айтканы бистиҥ Алтайыска да сӱреен эптӱ келижет.

-Эл музейде иштеп јаткан ӧмӧлик керегинде угуп ийели…
-Је мен бӱгӱнги кӱнде музейде кӧп јииттер эрчимдӱ иштеп јатканын аҥылаар кӱӱним бар. Албатыга, кижиликке тузалу ишти мынаҥ ары улалтатан улус олор ине. Олор тогузон јылдардыҥ балдары. Јакшы ӱредӱ алган улус. Мен олорло кожо иштеп, олордыҥ кӧрӱмин, јилбӱлерин соныркап угадым. Јаҥы ӱйе кайда да бистеҥ санаалу деп кӧрӧдим. Јаан ӱйениҥ улузы ченемелиле тыҥ, је јиит улус јаҥыны тӱрген сезет.

Мында јӱрӱмде јолын алынып јаткан ончо ӱлекерлерге ӧмӧликтеҥ каруулу, ӧмӧ-јӧмӧ, једимдӱ иш керектӱзин кажы ла ишчи јакшы билер. Бу байрамдык кӱндерде кӧп кӧдӱриҥилер ӧдӧт.

-Римма Михайловна, Слерди бис одус јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолыла иштеп турган деп билерис. Слерди «Гуркиновед» деп тегиндӱ айтпаган ине.

-Чындап та, мен бу суракла 1989 јылда музейге иштеп келгенимнеҥ ала «оорыдым». Музейдиҥ ол ӧйдӧ эски туразынаҥ јаҥызына кӧчкӧн тужы. Ӧй артыгынча болгон. Мен оныҥ фондторын шиҥдеп, бу ишке кӧмӱле бергем. Ондо ло А. В. Анохинниҥ јайаандыгыла, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ самараларыла, дневниктериле таныштым. Оноҥ ло бери јурукчы менле кожо, айдарда, алкы бойыма камааны да јаан ине. Је мен бу кижини канча ла кирези шиҥдеп-шиҥжӱлезем, билерим сӱрекей ас деп сананадым.

Бу ӧйгӧ јетире ондо-мында чачылган самараларыныҥ јуунтызы јуулган. Оныҥ самараларыла, дневниктериле таныжып тура, мен јурукчыныҥ алтай албатыныҥ келер ӧйи керегинде кӧрӱмин, айтканыныҥ тереҥ учурын кайкайдым. Ондо сӱреен кӧп сурактар кӧдӱрилет – калыктыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларынаҥ ала ар-бӱткенди корыырына јетире. Јӱрген ӧйин озолоп, келер ӧйдиҥ сурактарын ажындыра сезип, айдып салган. Јурукчыныҥ јуунтызын оныҥ юбилейине келиштире чыгарып салар амаду бар. Иш ӧдӧт, керектӱ јартамалдар јанынаҥ иштеер керек. Качан самараларыныҥ јуунтызы кепке базылза, улус оныла јууктада таныжып, кажызы ла бойына такыптаҥ јурукчыны ачар деп иженедим. Гуркин керегинде куучын-эрмектиҥ учы-кыйузы јок ине, канча ла кире куучындаарга јараар.

-Слер башкараачы иште иштеп тура, бойоордыҥ ижердиҥ эҥ ле тӧс учурлу јаны керегинде айтканарды угуп ийели? Тӧс јерге Слер нени чыгарадар?
-Мениҥ кӧрӱп јӱргенимле, ӧмӧликке нак, ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге озо ло баштап меге бойыма улусты баалап, тооп јӱрерге, кижи кӱӱндӱ, ачык-јарык болор керек. Мынаҥ кӧп неме камаанду. Јалакай, ачык-јарык кӱӱн-санаа кыйалтазы јогынаҥ кайкалга экелер аргалу. Мен музейдиҥ ветерандарыла да, јашӧскӱримле де текши тилди табадым. Меге олорло кожо јакшы. Ӧйдиҥ јаҥыртуларынаҥ соҥдобоско чырмайадым. Чӧлӧӧ, бош ӧй лӧ келишсе, кычырадым, бедиренедим.
Јеткен једимдеримле болорзынбай, ичкери ле барар керек. Музей ол тирӱ, ийделӱ, сезимдӱ јер ине. Келген улус бийик кӱӱн-санаалу болуп, биске быйанду артат. Бӱткӱл музейди алып ийзеер, ийдези кандый тыҥ.

-Римма Михайловна, јилбилӱ куучын-эрмек учун алкыш-быйан. Ижигер једимдӱ, турулталу болзын.

К. ПИЯНТИНОВА

*   *   *

Эҥ ле баштап 1920 јылда Ойроттыҥ областной музейиниҥ јааны Тӱштӱк Сибирьдиҥ калыктарыныҥ кӧгӱс байлыгын шиҥдеечи, кӱӱчи, кӱӱ чӱмдеечи, Туулу Алтайда краевед кыймыгуны баштаган А. В. Анохин болгон. Оныҥ керегин Ленинградтыҥ ла Москваныҥ университеттерин божоткон Н. Н. Арбузова, С. М. Сергеев улалткан. Олор Ойрот музейдиҥ ижин 1920-1930 јылдарда башкарган. Шак олор музейдиҥ баштапкы јуунтыларын јуурында турушкан. Бу ла ӧйдӧ Ойрот областной музей краевед кыймыгуныҥ тӧс јери боло берген.  Ол баштап ла Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ јадын-јӱрӱмин, кӧгӱс байлыгын, онойдо ок ар-бӱткендик аргаларын, археологиялык казынтыларды, табынтыларды шиҥдеерге билим тӧзӧгӧлӱ экспедицияларды ӧткӱрет. Музей культуралык, билим учреждениелердиҥ бажында турган, билим экспедициялардыҥ туружаачыларына, таҥынаҥ билимчилерге, краеведтерге тайанатан тӧс јер боло берген. Онойдо ок инженерно-технический ишчилерге, геологторго, агрономдорго керектӱ јартамал пункт, эл-јонго јаткан јери керегинде тӧзӧмӧлдӱ јетирӱ беретен ӱредӱлик учреждение боло берген.

Јӱс јылдыҥ туркунына музейге бойыныҥ адын канча катап солыырга келишкен: Улалуныҥ музейи, Ойрот областной музей, Горно-Алтайский областной краевед музей, А. В. Анохинниҥ адыла адалган республикан краевед музей, Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейи.

Туулу Алтайда јӱсјылдык тӱӱкилӱ музейдиҥ ижине јӱстер тоолу билим ишчилер, чеберлеечилер, технический  ишчилер бойыныҥ јӱрӱмин учурлаган. Олордыҥ агару молјузы јаҥыс та ар-бӱткендик ле тӱӱкилик-культуралык энчи-байлыкты чеберлеери ле аргадаары эмес, је онойдо ок социализмди тудар ӧйдӧ, репрессияныҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында, совет ле оныҥ кийниндеги ӧйдӧ эл-јон ортодо јартамалду ишти ӧткӱрери, таркадары болгон. Јаҥы материалдарды јуур амадула билим ишчилер областьтыҥ аймактарыла јол-јорыкла јӱрген, экспедицияларды белетеп ӧткӱрген, археологиялык отрядтарда иштеген. Бу ишке ӱзеери башка-башка краевед сурактарла лекциялар кычырган.

1970-чи јылдарда музейдиҥ јааны болгон Л. А. Давыдова јаҥы музейдиҥ тӧзӧгӧзин салган. Музейди тудары ла оны иштеерге табыштырары аайынча ишти 1989 јылда директорлор В. Т. Липатова, Т. М. Кабекова улалткан. 2008-2012 јылдарда музейдиҥ директоры Р. М. Еркинованыҥ баштаҥкайыла, онойдо ок оныҥ башкарганыла   музейдиҥ туразы јаҥыртылган, јери јаанадылган ла јаҥы экспозициялар белетелген.

Бӱгӱнги кӱнде музейдиҥ јуунадылган фондторында, тоого алылган јуунтыларында ла чеберлелген јаҥы экспозицияларда, кӧрӱлерде билим телекейи улай ла јаанадылат, солынат. Ол јаҥыс ла азыйгы ӱйелердиҥ санаа-кӱӱнин, олордыҥ ченемелин, тӧс байлыгын кӧргӱзип турган эмес, је онойдо ок бӱгӱнги ле келер ӱйелерге тӱӱкилик керекте бойыныҥ јерин аайлаарга-билерге   јарамыкту арга берет.

Эл музейдиҥ ӧмӧлиги Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчилериле, государстволык ла јондык сыйлардыҥ лауреаттарыла јолду оморкойт.