Алтайдын Чолмоны

Бюджеттиҥ ӱлекери jондыктыҥ шӱӱжӱзинде

09.11.2018

«Алтай Республиканыҥ 2019 јылга ла планду 2020 ле 2021 јылдарга республикан бюджеди керегинде» АР-дыҥ јасагыныҥ ӱлекери аайынча кычырыштар кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде республиканыҥ парламентинде ӧткӧн.

Оныҥ ижинде тергеениҥ јасакчы, бӱдӱреечи ле муниципал јаҥдарыныҥ, јондыктыҥ чыгартулу улузы турушкан.

Мындый кычырыштар ӧткӱрери республикада јакшынак јаҥжыгу боло бергенин Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов јуунныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзинде темдектеген. «Бистиҥ кӧп калыктар јаткан тергеебистиҥ албаты-јоныныҥ јӱрӱми акча-манат аайынча келер ӱч јылга јӧптӧлип турган тӧс документтеҥ кӧнӱ камаанду болуп јат, оныҥ учун бюджетти шӱӱжери баштамы учурлу керек» – деп, ол айткан. Государствоныҥ башчызыныҥ «Россия Федерацияныҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ эл амадулары ла бӱдӱретен стратегиялык керектери» керегинде jарлыгында темдектелген иштерди бӱдӱрери тергеениҥ бюджедин тургузарында тӧс ајаруда болгонын Михаил Терехов ајарган.

Республиканыҥ башкарузыныҥ адынаҥ јуунныҥ туружаачыларына уткуулду сӧсти АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова айткан.

Республикада бюджетти белетеер ле јӧптӧӧр иш јасактарла канайда јеткилделгени керегинде јетирӱни кычырыштарда Эл Курултайдыҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Ефимов эткен. Акча-манат аайынча тергеениҥ тӧс документин шӱӱжери эл-јонго ачык ла јарт болорын, кӱӱнзеген кажы ла кижи ондо туружып, шӱӱлтелерин айдар аргалу болорын јеткилдеерге бюджет аайынча кычырыштар ӧткӱрилип турганын ол айткан.

Республиканыҥ келер ӱч јылга бюджедин белетеер ӧйдӧ Эл Курултайда алты ууламјы аайынча («Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары», «Агропромышленный комплекстиҥ ле агаш бӧлӱктиҥ ӧзӧр јолдоры», «Алтай Республикада јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ ле су-кадыкты корыырыныҥ тӧс иштери», «Ӱредӱликтиҥ, культураныҥ ла спорттыҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары», «Государстволык јаҥныҥ органдарыныҥ ла эл политиканыҥ ижиниҥ сурактары», «Јербойында бойы башкарынып јадар јаҥдардыҥ ижин ле тап-эрик корыыр ишти тӧзӧӧрин јарандырары») алты ишмекчи бӧлӱк тӧзӧлгӧнин, олордыҥ ижиниҥ турулталарыла бюджет керегинде јасактыҥ ӱлекерине 78 шӱӱлте белетелгенин депутат јетирген. Бу шӱӱлтелер тургуза ӧйдӧ АР-дыҥ башкарузында кӧрӱлет.

Бастыра ишмекчи бӧлӱктерде анайда ок ӧткӧн јылдыҥ турулталары ла президенттиҥ быјыл кӱӱк айда чыккан Јарлыктарында темдектелген иштерди бӱдӱрери шӱӱжилгенин Сергей Ефимов јетирген. «Президенттиҥ 204-чи таҥмалу jарлыгында экономиканы да, јонјӱрӱмдик бӧлӱкти де ӧскӱрер иштер темдектелген – деп, ол айткан. –Бис экономикалык ӧзӱмди јеткилдеп, эл-јонныҥ чыннаҥ кирелтелерин бийиктедер ле јоксыраштыҥ кемин јабызадар сурактыҥ аайына чыгар учурлу».

Парламентарий анайда ок јолдорды јазаар суракка ајару эткен. Оныҥ айтканыла, бюджеттиҥ эмдиги ӱлекеринде республикада јолдорды ла кӱрлерди ээжилелген кемине јетирер аргалар темдектелген.

Алтай Республиканыҥ государстволык программалары јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганы ла олордыҥ турулталары керегинде јетирӱ быјыл баштапкы катап парламентте угулар. Мындый некелте јыл башталарында АР-дыҥ јасактарына бичилгенин Сергей Ефимов темдектеген.

Россия Федерацияныҥ президентиниҥ «Россия Федерацияныҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ эл амадулары ла бӱдӱретен стратегиялык керектери» керегинде быјыл кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде чыккан јарлыгын јӱрӱмде бӱдӱргениле, Алтай Республиканыҥ келер ӱч јылга јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми кандый болоры јанынаҥ бодоштыра чоттомолдорды (прогнозты) јуунда АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министри Светлана Буйдышева јетирген. Тергеениҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр ончо аргаларды тузаланарына, экономиканы, элдеҥ озо тӧс учурлу ууламјыларды јаҥырта тӧзӧӧрине јаан ајару эдилерин ол айткан.

Президенттиҥ РФ-тыҥ 2024 јылга јетире ӧзӱми аайынча Јарлыгын јӱрӱмде бӱдӱреринде 12 национальный ӱлекерлер ле тӧс (магистральный) инфраструктураны јаҥыртар ла элбедер комплексный план темдектелген. Алтай Республика олордо федерал ӱлекерлерге кирип туружар. Министрдиҥ айтканыла, тергеениҥ јонјӱрӱмдик бӧлӱгиниҥ ӧзӱми «Демография», «Су-кадыкты корыыры», «Ӱредӱлик», «Культура» деген федерал ӱлекерлерде, инфраструктуралык ӧзӱми – «Јадар јер ле калаларда эл-јонныҥ јаткан јери», «Экология», «Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор», анайда ок Комплексный планда турушканыла ӧдӧр. 2019-2021 јылдарда ВРП-ныҥ (валовый региональный продукт) јыл сайын ӧзӱми орто тооло 1,8-2,6% болоры прогнозто темдектелген.

Алтай Республиканыҥ јасактарында темдектелген кезик калан јеҥилтелердиҥ турулталарын шиҥдеп кӧрӧр лӧ тузазы ас болгонын астадар иш келер ӱч јылга ууламјылу ӧдӧри кычырыштар ӧйинде база айдылган.

АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова республиканыҥ 2019 јылга ла планду 2020 ле 2021 јылдарга бюджединиҥ ӱлекери керегинде јетирген. Онойдо, 2019 јылда бюджеттиҥ кирелтелери 17 581, 490,3 муҥ салковой, чыгымдары – 17 600 070, 3 муҥ салковой, 2020 јылда кирелтелер 15 570 774,4 муҥ салковой ло чыгымдар – 15 543 274,4 муҥ салковой, 2021 јылда кирелтелер – 16 871 931,0 муҥ салковой ло чыгымдар 16 786 631,0 муҥ салковой болоры темдектелген.

Министр бюджеттиҥ кирелтелери канайда тӧзӧлгӧнин куучындап, кандый ууламјыларга канча кире акча чыгарарын јетирген. Јонјӱрӱмдик ончо молјуларды бӱдӱрерине бюджетте акча салынган. Јаан ајару јолдорды ла кӱрлерди јазаарына эдилер. Федерал бюджеттеҥ чыгарылган акча кирелте бӧлӱктиҥ јаан ӱлӱзи болуп артканча. Мыныла колбой республикан бюджеттиҥ калан ла калан эмес кирелтелерин кӧптӧдӧрине јаан ајару эдилип јат.

Бюджетти белетеери ле јӧптӧӧри эл-јонго ачык болор кӧргӱзӱ аайынча Алтай Республика Сибирь федерал округтыҥ тергеелери ортодо 5-чи јерде ле Россия Федерацияда 35-чи јерде турганын Ольга Завьялова аҥылап темдектеген.

Тергеениҥ курч турган сурактарыныҥ бирӱзи кӧлӱктер јӱрер тергеелик ле муниципал јолдорды јазаары болуп јат. АР-дыҥ талалык ӧзӱм аайынча министри Николай Кондратьевтиҥ јуунда јетиргениле, 2019 јылда тергеелик јолдорды ремонттоорго ло јӱрер айалгада тударга республиканыҥ Јолдор кӧмзӧзинеҥ 788,7 млн салковой, тергеелик учурлу јолдор тударга ла јаҥырта јазаарга 871,0 млн салковой акча чыгарары темдектелген. Келер јылдарда Иша, Кадын, Чарыш, Урсул сууларды кечире јаҥы кӱрлер тудары, анайда ок јаҥы кӱрлердиҥ ӱлекерлерин белетеери пландалган.

Калан федерал службаныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааны Ольга Шмакова кычырыштарда тергеениҥ бюджедине тӱжӱп турган калан кирелтелер керегинде куучындап, туризм бӧлӱктеҥ келген каландарга аҥылу ајару эткен. Тургуза ӧйдӧ туризмде калан тӧлӧбӧй иштеген аргачыларды шиҥжӱге алары курч турган сурактардыҥ бирӱзи болгонын ол ајарган.

Горно-Алтайсктыҥ башкартузыныҥ јааны Ольга Сафронова јуунныҥ туружаачыларына республиканыҥ тӧс калазы калаларда эл-јон јаткан айалганы јарандырары аайынча федерал ӱлекерде эки јыл турушкан иштиҥ турулталары керегинде јетирген. Бу ишке калачылардыҥ кошкон ӱлӱзиниҥ кеми 2 млн салковойдоҥ ажыра болгонын айткан. Горно-Алтайск келер 2019 јылда бу федерал ӱлекерде туружарын улалтып јат ла ол аайынча бӱдӱретен иштер темдектелип калган.

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ башкараачызы Татьяна Кончева бюджетти белетеер иште јондыктыҥ турушкан учурына ајару эткен. Онойдо, АР-дыҥ Јондык палатазы јурт јерлердиҥ ӧзӱмине ле экологиялык сурактарга аҥылу ајару эдип, аймактардыҥ эл-јоныныҥ санаа-кӱӱнин угар, олордыҥ тургускан сурактарын јаҥга јетирер ууламјылу иш ӧткӱрет. Онойдо, ӧткӧн јылда мындый туштажулар Турачак, Кош-Агаш, Шабалин, Улаган аймактарда ӧткӧн. Татьяна Кончева анайда ок јурт јерлерде чокым ооруларла иштеген эмчилер једишпей турганына ајару эткен.

АР-дыҥ парламентиниҥ депутады Николай Малчинов тергеениҥ бюджединиҥ кирелтелерин кӧптӧдӧр, чыгарылган акчаны турулталу тузаланар сурактарга ајару эткен. Оныҥ темдектегениле, јеристе јаан акча чыгарып тудулган кезик предприятиелердеҥ калан акча тӱжӱп турганы кӧрӱнбей јат. Республикада чиновниктердиҥ тоозын астадар керек. Тергеелик јеҥилтелерге 2010 јылдаҥ бери индексация эдилбеген.

Кычырыштарда анайда ок парламенттиҥ депутады Аскар Тулебаев сӧс айдып, јашӧскӱримниҥ керектерине чыгарылып турган акчаны кӧптӧдӧр керек деген сурактарды кӧдӱрген, ол тоодо јашӧскӱримди јадар јерле јеткилдеериниҥ, спорттыҥ, јуучыл-тӧрӧлчи кӱӱнге таскадарыныҥ сурактарын. Оныҥ айтканыла, Горно-Алтайск каланыҥ кобы-јиктеринде јаткан эл-јонды электроотло, суула јеткилдеер, јолдор салар ла јазаар сурактар курч турат. Аскар Тулебаев калада 7-чи таҥмалу алтай школды тудар суракты улайын кӧдӱрген депутат болгонын айдар керек.

Кош-Агаш аймактыҥ башкартузыныҥ јааныныҥ ордынчызы Наталия Левина муниципал бюджетти бӱдӱрериниҥ аҥылулары, јербойында ӱредӱлик учреждениелердиҥ курч сурактары, кичӱ ле орто аргачылыктыҥ ижи керегинде куучындаган.

Кан-Оозы аймакта Кырлыктагы јурт јеезениҥ јааны Валерий Байрышевтиҥ јуунда айтканыла, јербойында јаткан улуска акча кайдаҥ ла канайда келип турганы, кандый иш учун кем каруулу болгоны, кемниҥ чыдулары – тӱҥей ле. Олор бастыра сурактарыла эҥ јуук јаҥга – јурт јеезениҥ башкартузына келет. Темдектезе, Кырлык јуртта 10 јылга почта јок. «Бу бистиҥ чыдуларыс эмес деп јартап та турзаҥ, је јурт бистиҥ ине, оныҥ учун турган сурактыҥ аайы-бажына тӱҥей ле чыгарга кичеенедис. Почта иштеер тураны 350 муҥ салковойго садып алганыс, је керек оноҥ ары јылбай туруп калган» – деп, ол куучындаган.

Валерий Байрышев јуунда кӧдӱрген база бир ӧҥзӱре сурак мал-аш тударыла колбулу болгон. Оныҥ айтканыла, Кырлыктагы јурт јеезеде јаткан улустыҥ таҥынаҥ ээлемдеринде туткан јӱк ле уй-малыныҥ тоозы 4,5 муҥ кире, бу јылкы ла кой мал јогынаҥ. 150-200 тын уй-мал туткан билелер бар. Мыныла колбой јербойыныҥ бюджедине мал бажынаҥ калан тӧлӧӧр суракты јасак кеминде шӱӱжер керек, не дезе, јурттыҥ ичинде ӧтӧкти де јуунадар иште бу мал-аштыҥ ээлери турушпай јат деп, ол айткан.

Улаган аймакта Балыктујулдагы јурт јеезениҥ јааны Дмитрий Чулунов Акташ–Улаган, Улаган–Балыктујул деген јолдордыҥ коомой айалгазы керегинде куучындаган. Бу суракты Улаганныҥ депутаттары республикан јуундарда улайын ла кӧдӱрет, је керек јылбай да турган ошкош.

Кычырыштарда ӧскӧ дӧ улус куучын айткан. Јуунныҥ турулталарыла республиканыҥ 2019 јылга ла планду 2020-2021 јылдарга бюджединиҥ ӱлекери аайынча шӱӱлтелер јӧптӧлгӧн.

Светлана КЫДЫЕВА