Алтайдын Чолмоны

Jакшы арга берилди

09.11.2018

Россияда 45 аэропортко ат адаары јанынаҥ конкурс јарлалган. Горно-Алтайсктагы аэропортко база ат адалар. Бу јанынаҥ Алтай Республиканыҥ Јондык палатазында јондык шӱӱжӱ ӧдӱп, јарлу улустыҥ ады-јолдоры адалган. Тооломго билимчи Владимир Вернадскийдиҥ, императрица Елизавета Петровнаныҥ, бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ, аргачы Аргымай Кульджинниҥ, билимчи Сазон Суразаковтыҥ, Советский Союзтыҥ Геройы летчик Евгений Трофимовтыҥ, бичиичи ле абыс Михаил Чевалковтыҥ, јурукчы ла јондык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, бичиичи, Чуйдыҥ јолын шиҥдеечи Вячеслав Шишковтыҥ, Советский Союзтыҥ Геройы артиллерист Илья Шуклинниҥ, јурукчы ла бичиичи Николай Рерихтиҥ ады-јолдоры кирген.

Бӱгӱн бис «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ газетке ийген шӱӱлтелерин јарлап турубыс.

Јондык биригӱлер

«Промышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ российский биригӱзи» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ Алтай Республикадагы тергеелик бӧлӱгиниҥ, «Алтай Республиканыҥ врачтарыныҥ ассоциациязы» ла «Алтай Республиканыҥ библиотечный обществозы» деген тергеелик јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы Туулу Алтайдыҥ албаты-јонына Горно-Алтайсктыҥ аэропортына Россияныҥ улу улузыныҥ бирӱзиниҥ адыла адаары јанынаҥ ӱнбериште эрчимдӱ турушсын деп кычыру эдет. Биске ады-јолы јаҥыс ла Алтай Республиканыҥ албаты-јоны ортодо эмес, је анайда ок Россия Федерация да кеминде јарлу кижини талдап алар керек.

Бистиҥ аэропортты кемниҥ адыла адаары јанынаҥ башка-башка шӱӱлтелер айдылган. Ол улустыҥ тоозында Россияныҥ јарлу билимчизи Владимир Иванович Вернадскийдиҥ ады база адалган. Телекей ичинде јарлу бу кижиниҥ адыла адалган аэропортко ӧскӧ јерлердиҥ, ол тоодо гран ары јаныныҥ улузы ајару эдип, оныла јилбиркеер эди.

Бу билимчи Јердиҥ ле ӧскӧ дӧ планеталардыҥ химический составтары керегинде билимниҥ тӧзӧӧчизи болот. Ол анайда ок тирӱ веществолор ло биосфера, биосфера ноосферага кӧчӧри керегинде билимдик јанынаҥ јарлу билимчи болгон. В. И. Вернадский шиҥжӱлик экспедицияларда туружып, ороонныҥ јарымызын јойу базып ӧткӧн. Ол анайда ок XX чактыҥ баштапкы онјылдыгында Алтайда база болгон.

Оныҥ ноосфера керегинде теориязы аайынча шӱӱлтелериниҥ бирӱзиниҥ тӧзӧлгӧзине «јажыл» экономика салылган. Кижи ар-бӱткенле бирлик болуп тура, оныҥ бӧлӱги болот деген шӱӱлте айтканы алтай албатыныҥ идеологиязына келижип јат. Айландыра ар-бӱткенге каршу јетирбестеҥ мындый модельди јӱрӱмде бӱдӱргени Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык айалгазын јарандырарына экелер. Улу билимчи Вернадскийдиҥ шӱӱлтелери Алтай Республиканыҥ бӱгӱнги ӧзӱмине келижип јат.

Албаты чебер болгоныныҥ шылтузында Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткени тургуза ӧйдӧ ол ло баштамы бӱдӱми аайынча артканча. Биске оны келер ӱйелерге чеберлеп алар керек, онызын В. И. Вернадскийдиҥ ады-јолыла бистиҥ республиканыҥ јаан учурлу объеги адалганы јаантайын эзедип турар эди.

 Василий ОЙНОШЕВ,

филология билимдердиҥ кандидады:

— Аэропорттыҥ адын бойыстыҥ јерлежистиҥ адыла адаарга биске јакшы арга келижип јат. Айдарда, оны кемниҥ адыла адаары бойыстаҥ камаанду болуп јат. Мен сананзам, аэропортты улу алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адаар керек. Нениҥ учун дезе ол бистиҥ национальный геройыска јуук. Гуркинниҥ ады-јолы телкем Сибирьдиҥ бастыра интеллигенциязына база элбеде јарлу. Јурукчыныҥ адын орус та улус јакшы билер. Ӱнбериштеҥ ӧткӧдий кижи шак ол кижи.

Јерлештерге баштанып айдарга турган санаам база бар. Бистиҥ кӧп сабабыс та нениҥ де учун тууразынаҥ та кемге де иженип отурарын артыксынат. «Јаткан таштыҥ алдыла суу акпас» деген кеп сӧсти ундыбай, бир кижидий туруп чыксабыс, эрчимисле, бирлик кӱӱн-санаабысла јарлалган маргаанды бис те ала согор эдибис.

Кӱлер ТЕПУКОВ:

Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы,

— Тооломго атту-чуулу улустыҥ ады-јолдоры киргенин акту бойым јарадып кӧрдим. Олордыҥ кажызы ла Арасей тергееге ле кичӱ Тӧрӧлине – Алтай Республикага јаан ла кӧп тузалу керектер бӱдӱрген. Је биске олордыҥ ортозынаҥ сок јаҥыс кижини талдап алар керек. Мен кандый да алаҥзыштар јогынаҥ Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ ады-јолын адап, ого токтоп јадырым. Кичӱ Тӧрӧлиниҥ салымы, оныҥ автономиязы, тургун калыгы учун чындаптаҥ ла кемниҥ јӱреги оорып-сыстаган? Бу суракка кандый каруу јандырарын слер, јерлештер, бойыгар јакшы билеригер. Мениҥ кару оогош кычыраачыларым ла олордыҥ ада-энелери бу сурактыҥ каруузын бир ӱнле јӱрӱмин тӧрӧл Алтайы учун берген улу јурукчыбыс Г. И. Чорос-Гуркин деп јандырарында база алаҥзыбай турум.

Кӱчӱрген айдыҥ 8-30 кӱндеринде «Россияныҥ улу ады-јолдоры» деген сайтында бу ӱлекер аайынча талдаштар ӧдӧр. Волонтерлор дезе эл-јонныҥ кӱӱн-санаазын угуп, карууларды ла шӱӱлтелерди анкеталарга јууп бичиир. Бисте ойто ло «Бӧлӱнгенди бӧрӱ, айрылганды айу јиир» дегени чилеп болорго туру. Јерлештер, ончозы бойыстыҥ кӱӱн-табыстаҥ камаанду. Федерал сайтта болотон ӱнбериште бастырабыс бир кижидий туружып, јондык ла политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ады-јолын адап, ӱнисти ол учун беректер. Мындый алтам учун келер ӱйелер биске јаҥыс ла быйан айдар.

Светлана Кыдыева,

«Эне Тил» јондык биригӱниҥ јааны

– Бистиҥ биригӱ Горно-Алтайсктыҥ аэропортын тергеебистиҥ јондыгы чыкканынаҥ ала 150 јылдыгын 2015 јылда элбеде темдектеген Аргымай Кульджинниҥ адыла адаар шӱӱлте айдат.

Аргымай Кульджин (1865-193?) јӱрген ӧйин озологон, келерликти билип оҥдогон алтай калыктыҥ санаа-кӧгӱстӱ, ичкери кӧрӱмдӱ кижизи болгон.

Оны бистиҥ тергееде аргачылык иштиҥ тӧзӧгӧзинде турган кижи деп айдарга јараар. 19-чы чактыҥ учында, Алтайга саду-толужыныҥ экпини келген ӧйдӧ, Аргымай Кульджин јылкы мал ӧскӱрип, оны садып байыган. Кеҥи сууныҥ ӧзӧгинде сарју эдер ле кузук арутаар ла кургадар заводтор тудулган. Аргымайдыҥ туткан туралары Кеҥи јуртта эмдиге турат.

Аргымай – Туулу Алтайда јылкы малдыҥ угын јарандырар ишти баштаган кижи. Ол Сибирьдиҥ тергеелеринеҥ, ӧскӧ дӧ ыраак јерлердеҥ укту айгырларды экелип, олорды јербойыныҥ беелерине кожуп, јаҥы укту јылкы мал ӧскӱрер билим иш ӧткӱрген кижи. Оныҥ ӧскӱрген јылкылары јаҥы укту мал болгонын 1924 јылда билимчилер темдектеген. Аргымайдыҥ укту малы, Туулу Алтайга совет јаҥ келерде, Јабагандагы ла Кырлактагы јылкы мал ӧскӱрген заводторго барган деп, шиҥжӱчилер айдат. Бӱгӱн республиканыҥ Эл Ойындарында јеҥӱлер алган Кан-Чарастыҥ аргымактары Аргымайдыҥ јылкыларынаҥ чыккан деген шӱӱлте бар.

Аргымай революциядаҥ озо эмдиги Оҥдой аймактыҥ Кеҥи јуртында алтай балдар ӱренер баштапкы школ ачкан кижи. Оноҥ бу школды ол Алтай духовный миссияга табыштырып, ижин акчала јеткилдеген. Кеҥиде серкпе туткан.

Алтайла јорыктаган јарлу орус шиҥжӱчилердиҥ ле билимчилердиҥ: Л. П. Потаповтыҥ, С. П. Швецовтыҥ, В. Я. Шишковтыҥ, Л. Э. Каруновскаяныҥ, А. Г. Данилинниҥ бичимелдеринде, Алтай духовный миссияныҥ чыгарган кептеринде Аргымай Кульджинниҥ ады-јолы туштайт. Ол калыгыныҥ тӱӱкизин ле оос јайаан энчизин јакшы билген бичикчи, санаа-кӧгӱстӱ ле иштеҥкей, јерлештеринеҥ кийимиле де, јадыны ла аҥыланбай јаткан кижи болгонын билимчилер темдектеген.

Аргымай Кульджин Д. А. Клеменцке, А. Г. Данилинге ле ӧскӧ дӧ шиҥжӱчилерге алтай калыктыҥ кебин, тудунган-кабынганын кӧргӱскен баалу-чуулу коллекциялар јуурга болушкан. Ол эдимдер эмдиге јетире орооныстыҥ јарлу музейлеринде чеберлелет.

1930-чы јылдардыҥ политикалык истежӱзи Аргымайды кыйып ӧтпӧгӧн. 1930 јылда ол бай-кулак деп јаргыладып, билезиле 10 јылга айдуга барган ла оноҥ јанбаган. Билимчи, философия билимдердиҥ кандидады Валентина Муйтуеваныҥ баштанузыла А. К. Кульджинниҥ шылу кереги такыптаҥ кӧрӱлип, бу кижини акту бурулаганы ла айдаганы јарталган ла ак-чек ады-јолы орныктырылган.

2015 јылда республиканыҥ јондыгы Аргымай Кульджинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгын баштапкы катап окылу темдектеген.

Горно-Алтайсктыҥ аэропортын «АРГЫМАЙ» деп адап, бис бойыныҥ ӧйин озолоп јӱрген, Алтайы ӧзӱмдӱ тергее, албатызы бичикчи ле аргалу јадынду калык болзын деп амадаган атту-чуулу јерлежистиҥ адын кереестеерис деп, «Эне Тил» јондык биригӱ чотойт.

Александр ТӦЛӦСОВ,

Алтай Республиканыҥ Олимпий совединиҥ президенти:

— Аэропорттыҥ адын адаар деген керек бистиҥ тӱӱкибисте сӱрекей јаан учурлу алтам болуп јат. Бойыныҥ ӧйинде бис, спортчылар, Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ стадионы «Спартакты», Туу-Кайаныҥ эдегинде турган «Коммунальщик» деген стадионды јербойыныҥ аттарыла адаарга база ченешкен эдибис. Је ӱндерис ле тообыс ас болуп, кӱӱн-санаабыска јединип болбогоныс. Ол ло «Спартак», ол ло «Коммунальщик», ол ло «Динамо», ол ло «Буревестник» деген атту спортзалдар, јуунты командалар ла спорттыҥ ӧргӧӧлӧри Арасей тергееде ума јок кӧп болгонын кажы ла физкультура сӱӱчи јакшы билер. Је јербойыныҥ тӧс стадионы «Сартакпай», «Кадын», «Ӱч-Сӱмер» эмезе «Ирбизек» деп адалган болзо, угарга да эптӱ болор эди. Ол тушта ӧскӧ јондордыҥ алдында элекке ле уйатка тӱшпес эдис.

Бу учуралда андый ок учурлу сурак алдыбыста база туруп јат. «Бис эмес болзо айса кем?» деген јакаруны ла јакылтаны беретен кижи эмдиги ӧйдӧ ортобыстаҥ чыкпас. Бойлорыска ла иженери артып јат. Мениҥ кӱӱн-санаамла болзо, республиканыҥ кейдеги каалгазыныҥ ӧргӧӧзин јылым кайадый баатырыстыҥ — Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адаар керек. Шибее-јуртыбыстыҥ бозогозы болгон алтын каалгазы улу јурукчыбыстыҥ адыла адалзын деп кӱӱнзейдим. Тӱӱкиле колбулу јеезе-ӧргӧӧниҥ ады јаткан, иштеген, јӱрген, тазыл-тамырларын тӧрӧл јеринде артыргыскан кижиниҥ ады-јолыла колбулу болор учурулу эмес пе?