Алтайдын Чолмоны

Тӧс јасак — ӱч јылдыҥ бюджеди — јарадылды

07.12.2018

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентинниҥ башкарганыла республикан парламенттиҥ ээчий 39-чы сессиязы ӧтти. Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Роберт Пальталлер, башкаруныҥ турчылары, федерал ла республикан  органдардыҥ, тап-эриктер корыыр  службалардыҥ ла јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, аймактардыҥ јаандары ла депутаттар Советтериниҥ председательдери, ӧскӧ дӧ улус туруштылар.

АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ 2019 јылдыҥ ла 2020 ле 2021 јылдардыҥ планду ӧйиниҥ республикан бюджеди керегинде»  јасактыҥ ӱлекериле   АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова таныштырды. 2019 јылдыҥ республикан бюджединиҥ кирелтелери – 20 580 млн салковой, чыгымдарыныҥ кеми 20 747,9 млн салковой. Бюджеттиҥ дефициди 167,8 млн салковой. Келер јылдыҥ кирелтезиниҥ кӧптӧгӧниниҥ шылтактарыныҥ тоозында: РФ-тыҥ субъекттерине бир канча иштерди бӱдӱрерине субвенциялар, субсидиялар ла бюджеттер ортодогы трансферттер чыгарганы. Ол тоодо јуртээлемдик јерлерди сугарарына, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларын јадар јерле јеткилдеерине ле ӧскӧлӧрине де. Ол ок ӧйдӧ бир кезик субсидиялардыҥ ла субвенциялардыҥ кеми астадылган.

Бюджеттиҥ чыгымду бӧлӱги РФ-тыҥ Президентиниҥ быјыл кӱӱк айдагы «Россия Федерацияныҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ национальный амадулары ла стратегиялык керектери керегинде» деп Јарлыгында тургускан тӧс керектери ајаруга алылып тургузылган ла јонјӱрӱмдик ууламјылу болуп јат.

Депутаттардыҥ бу сурак аайынча јараткан јӧбинде АР-дыҥ башкарузына, башчызына, Эл Курултайыныҥ комитеттерине бир канча шӱӱлтелер эдилген. Ол тоодо Јолдыҥ фондыныҥ кемин бийиктедери, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ бюджеттерин тӱҥдештирери, электроэнергияныҥ тарифтерин јабызадары, шелкопрядла тартыжары, «Алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери» подпрограмманы акчала јеткилдеери, спортты ӧскӱрери, јашӧскӱримниҥ јуучыл-тӧрӧлчи таскамалын   тыҥыдары, калада 7-чи ле 8-чи таҥмаларлу школдордыҥ тураларын тудары јанынаҥ ла ӧскӧ дӧ шӱӱлтелер эдилген.

Бу јӧпкӧ кийдирзин деп, он депутаттыҥ сессияда ла эткен шӱӱлтелери ајару јок артты. Нениҥ учун дезе, шӱӱлтелер комитеттерде шӱӱжӱлерде айдылар ла јарадылар учурлу. КПРФ-тыҥ парламенттеги фракциязыныҥ депутаттары тӧс јасакта кӧп јонјӱрӱмдик сурактарга ајару эдилбеген деп, тӧс јасакты јарадары учун ӱндерин бербедилер.    Депутаттардыҥ кӧбизи  (30 ӱн) келер ӱч јылдыҥ республикан бюджеди керегинде тӧс јасакты јараттылар.

Ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча  министр  Евгений Ларин АР-дыҥ «Бир кезик категорияныҥ эл-јонына Алтай Республикада јерлерди мензинерине тегинге берери керегинде» јасагына кубулталар кийдирери   керегинде јасактыҥ ӱлекери јанынаҥ јетирӱ этти.

Улуска тегинге јерлер берер учуралдар элбедилип јат – тузаланылбай турган ла ташталган јерлер кӧп учун, садтар отургызарга, ӱч ле оноҥ кӧп балдарлу билелерге  тегинге јерлер алар аргаларды кӧптӧдӧри ле о. ӧ. Бу јасак экинчи кычырышта јарадылды.

Депутаттар АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ медицинада кыйалтазы јоктоҥ страховать эдериниҥ территориальный фондыныҥ  2019 јылга ла 2020 ле 2021 јылдарга бюджеди керегинде» јасагын экинчи ле калганчы кычырышта јараттылар. ТФОМС-тыҥ 2019 јылга бюджеди дефицит јок болуп јат. Фондтыҥ кирелтелери, былтыргы јылга кӧрӧ, 10,9% кӧптӧгӧн лӧ субвенцияныҥ кеми 10,6% ӧскӧн.  ТФОМС-тыҥ бюджединиҥ кирелтелери ле чыгымдары келер ӱч јылга кӧптӧӧри пландалат.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ јасакберим ле национальный политика аайынча комитединиҥ председатели Виктор Ромашкинниҥ  таныштырганыла, АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ статузы керегинде» јасагына ла «Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ сурак-баштанузы керегинде» јасагыныҥ 17-чи тизиминиҥ 1-кы бӧлӱгине  кубулталар кийдирилген.

АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ  сурак-баштанузы керегинде» јасактыҥ 1-кы ла 3-чи тизимдерине кубулталар эдери керегинде јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышта јарадылды. Виктор Ромашкинниҥ јартаганыла, кубулталар федерал јасактарга келиштире эдилип јат.

АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин АР-дыҥ «Алтай Республикада билени, энеликти, адалыкты ла балдарды корыыры керегинде» јасагына кубулталар кийдирер јасактыҥ ӱлекериле таныштырган. Бу суракла иштеп турган органдардыҥ иштеринеҥ ӱзеери ӱредӱликтиҥ системазыныҥ ла школдоҥ озо ӱредӱлӱ учреждениелердиҥ  ӧзӱмин јеткилдеер ууламјы айрылып јат.  Јасак баштапкы, экинчи ле калганчы кычырышта јарадылды.

Онойдо ок баштапкы, экинчи ле калганчы кычырышта АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ јеринде опека ла попечительство аайынча ишти тӧзӧӧри ле бӱдӱрери керегинде» јасакка кубулталар кийдирер јасак јарадылды.

АР-дыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ председатели Сергей Майжегишев депутаттарды АР-дыҥ «Алтай Республикада јӧптӧштирер јаргычылар керегинде» јасагына кубулталар кийдирери керегинде јасактыҥ ӱлекери јанынаҥ јетирӱ этти. Бу јасакла АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ јӧптӧштирер јаргычыныҥ јамызына јаргычы јарадарга керектӱ документтердиҥ тооломы чокымдалат ла ӧскӧ дӧ ээжилер кубулат.

АР-дыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степанов АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ депутаттарыныҥ талдаштары керегинде» ле «Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ талдаштары керегинде» јасактарында кубулталар эдери керегинде јасактардыҥ ӱлекерлериле таныштырды. Бу кубулталар 67-чи таҥмалу федерал јасакка келиштире, онойдо ок РФ-тыҥ Тӧс Талдаачы кӱреезиниҥ аппарадыныҥ башкартузыныҥ эткен ајарулары ла шӱӱлтелери аайынча эдилет.

АР-дыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ ижин бӱдӱреечи Алексей Кокоринниҥ таныштырганыла, депутаттар отставкада јаргычыны јӧптӧштирер јаргычыныҥ ижин бӱдӱрзин деп јараттылар. Онойып, Горно-Алтайскта 2-чи таҥмалу јаргы участоктыҥ јӧптӧштирер јаргычызына бир јылга Зоя Николаевна Раднаева тудулды.

***

 Сессияныҥ кийнинде јаҥжыкканыла пресс-конференция ӧтти. Сессияныҥ турулталары јанынаҥ куучын-эрмекти журналисттерле АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ председатели Сергей Ефимов, КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ депутады Михаил Федькин ле депутат Аскар Тулебаев ӧткӱрдилер.

Сергей Ефимовтыҥ айтканыла, сессияда 17 сурак кӧрӱлген, 12 јасак шӱӱжилген ле 10-ы јарадылган, экӱзи баштапкы кычырышта јарадылды. Ол тоодо ӱч јылдыҥ республикан бюджеди керегинде тӧс  јасак јарадылган. Бюджеттиҥ јасагыныҥ ӱлекерин   тургузып иштееринде, шӱӱжеринде  АР-дыҥ башкарузы, Эл Курултайы, ишмекчи группалар, текши јондык ла јондык биригӱлер турушкан. Публичный дейтен шӱӱжӱде јакшы шӱӱлтелер айдылган, бастыра эдилген 101 шӱӱлтениҥ ончозына башкару јартамал-каруулар берген. Јасактыҥ бӱгӱнги ӱлекеринде, баштапкы кычырышта кӧрӱлгенине кӧрӧ, 3 млрд салковойго турар кӧп кубулта эдилген. Бюджеттиҥ 7% кӧбизи јонјӱрӱмдик бӧлӱкке учурлалган.  Организациялардыҥ алдына бюджеттеги молјулар ончо бӱткен. Республикан бюджет керегинде «Бюджет для граждан» деген бичик-брошюра кепке базылган, ол депутаттарга ӱнбереечилерле иште сӱреен керектӱ болуп јат. Јолдыҥ фонды 3 млрд салковойго кӧптӧгӧни бир јылдыҥ ижиниҥ турултазы эмес. Ич ле тыш туризмди ӧскӱрерине јаан акча-манат чыгарылган. Тергеениҥ бойыныҥ кирелтези 4 млрд салковойго кӧптӧгӧн, 2018 јылга кӧрӧ, кеми 17% бийиктеген. Депутаттар тергеениҥ башкарузыла кожо текши спортты, физкультураны ӧскӱрерине ле спорт клубтарды кӧптӧдӧрине акча-манатты арбындай чыгарарга чырмайган.

Сессияда он депутаттыҥ колы салылган ла јӧпкӧ кирбеген шӱӱлтелери керегинде ол мынайда айтты: «Бастыра шӱӱлтелер озо комитеттерде шӱӱжилет, олордо јӧптӧлзӧ, шӱӱлтелердиҥ пакедине кийдирилет. Бастыра ла шӱӱлтелерди кийдирер арга јок – акча-манат једишпей јат. Балдардыҥ ӱредӱлӱ заведениелерде курсак-тамагы керегинде шӱӱлте болгон. Бис оны јӧпкӧ кийдиргенис ле муниципал тӧзӧлмӧлӧрлӧ кожо иштеерис».

Михаил Федькин бюджеттиҥ кеми чын ла бийик, је лапту шиҥжӱлеп кӧргӧндӧ, кӧп сурактар ајаруга алынбаган деди. «Темдектезе, бистиҥ республика ишјалдыҥ орто кемиле СФО-ныҥ тергеелери ортодо калганчы јерлерде туруп јат. Тергеениҥ бойыныҥ кирелтези бюджеттиҥ 19,9%. Је тергееде иштеер јерлер тӧзӧӧриле иш ӧткӱрилбейт. АР-дыҥ башкарузыныҥ тургускан јеҥилтелердиҥ, ол тоодо балдардыҥ акча-пособиезиниҥ кеми калганчы јылдарда бир де бийиктебеген. Јурт ээлемдердиҥ иштеп алган продукциязын бир чук садары јанынаҥ иш ӧткӱрилбейт. НДС бийиктегениле колбой, келер јылда баалар бийиктеер. Ол ок ӧйдӧ ишјалдыҥ кеми јабыс. Јолдор јазалбайт: Улаган јаар, Беш ичиле јолдор керегинде куучын канча јылга улалат.  Оныҥ учун КПРФ-тыҥ фракциязы бюджетти јарадары учун ӱнин бербеген» — деп, ол айткан. 

Аскар Тулебаев бюджетте спортко ло клубтарга акча-манат чыгарылганы сӱӱндирет деди. «Је  спортко оныҥ бастыра ла бӱдӱмдериле тазыктырынарына јарамыкту спорттыҥ ӧргӧӧзин тудар сурак турат. Кӧп секциялар подвалдарда, јарымдай подвалдарда иштейт. Олордо айалгалар ӧрт болдыртпас ла санитар некелтелерге келишпей јат.  Спорттыҥ инфраструктуразын јарандырарына ајаруны тыҥыдар керек. Каланыҥ 7-чи таҥмалу национальный школы ойто ло бюджетке кирбей калганы коомой. Калага кирер јолдорды јазаарына   федерал  акча-манатты тартарыла иштеер керек. Онойдо ок электроот, сууӧткӱштер ӧткӱрер, каланыҥ  эскирип турган кӱрлерин јазаар сурактар курч турат. Балдарды школдордо изӱ курсакла азыраарыныҥ баалары аймактар сайын башка-башка болгоны јарабас керек. Онойдо ок курсактыҥ чыҥдыйына база јаан ајару эдери кайда. Бу суракла муниципал тӧзӧлмӧлӧрлӧ, ӱредӱликтиҥ министерствозыла кыракы иштеер јӧп јарадылганы јакшы» — деп, депутат куучындады.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА