Алтайдын Чолмоны

Федерал бюджет кирелтезиле де, чыгымыла да толо jеткилделген

11.12.2018

Россия Федерацияныҥ Государственный Думазы кӱчӱрген айдыҥ 21-чи кӱнинде 2019-2021 јылдардыҥ федерал бюджедин јӧптӧгӧн. Газедистиҥ бӱгӱнги айылчызы — Госдуманыҥ депутады Родион БУКАЧАКОВ.

—Родион Борисович, 2019-2021 јылдардыҥ бюджеди ӱчинчи калганчы кычырышла јӧптӧлди, бюджеттиҥ баштапкы кычырыжы аайынча Слер лапту куучындаган эдигер, эмди бюджет толо јӧптӧлӧрдӧ, нени айдарыгар?

—Баштап ла айдарга турганым — ӱчјылдык бюджеттиҥ бастыра кӧргӱзӱлериниҥ акча-манаттарыныҥ кеми, баштапкы кычырышта болгонына кӧрӧ, талдама кӧдӱрилди, акчазы астаган бир де ууламјы јок. Акчалар, темдектезе, экологияга, баштапкы кычырышка кӧрӧ, 37 миллиард, јолдордыҥ чыҥдыйын јарандырарга ла јолдордо јеткер болбозын јеткилдеерине — 21 миллиард, кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧрине — 14 миллиард, билимниҥ ӧзӱмине — 5 миллиард салковойлорго кӧптӧдилген. Экинчизинде, 2019-2021 јылдардыҥ бюджединиҥ кирелтелери чыгымдарынаҥ артыкту (орустап, профициттӱ) болор. Тоолорло алзабыс, темдектезе, 2019 јыл кирелтезиле 19 триллион 969 миллиард 300 миллион салковой, чыгымыла 18 триллион 37 миллиард 200 миллион салковой, айдарда, профицит 1 триллион  932 миллиард  100 миллион салковой эмезе орооныстыҥ экономиказыныҥ јыл туркунына иштеп алганыныҥ эдимдериниҥ ле јеткилдештериниҥ рыночный баазыныҥ (орустап, валовый внутренний продукт, ВВП) 1,8 проценти болор.

Ӱчинчизинде, 2019-2021 јылдардыҥ бюджедин ороонныҥ экономиказы ӧзӧрине, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱми јаранарына ууламјылалган бюджет деп јартын айдар керек, нениҥ учун дезе оныҥ тӧзӧлгӧзинде орооныстыҥ Президентиниҥ кӱӱк айда чыгарган 204-чи “О национальных целях и стратегических задачах развития Российской Федерации на период до 2024 года” деп адалган јарлыгы турат. Бу јарлыкты бӱдӱрерге алты јылга 13 триллион, 2019-2021 јылдарда 5 триллион салковой акча чыгымдалары темдектелген. Текшилей алза, Президенттиҥ јарлыгы 70-неҥ ажыра федерал ӱлекерлер кирген 12 национальный ӱлекерлердеҥ турат. 2019-2021 јылдардыҥ бюджединде  бу ӱлекерлер акча-манатла толо јеткилделген, бис, Государственный Дума, мындый бюджетти — кирелтезиле де, чыгымыла да јанынаҥ толо јеткилдеген бюджетти — јӧптӧп койдыс. Эмди республиканыҥ башкарузы талдама иштеп, 12 национальный ла 70-неҥ ажыра федерал ӱлекерлерге чыгарылган акчалардаҥ канча ла кире кӧп акча бери тартсын.

Бу ишти јаҥыс ла акча-манаттыҥ ла экономиканыҥ министерстволорына јарбыбай, ӧскӧ дӧ министерстволор ло комитеттер талдама иштеер учурлу. Ӧрӧги тоологон 12 национальный ла 70-неҥ ажыра федерал ӱлекерлердеҥ башка ӱчјылдык бюджетте 42 адылу государственный программалар темдектелген. Темдектезе, «Јурт ээлемниҥ ӧзӱми ле јуртээлемдик продукцияныҥ, сырьеныҥ ла аш-курсактыҥ рынокторын аайлаштырары» деп адалган государственный программага 2019 јылга 303 миллиард 600 миллион салковой акча салынган, бу акчаныҥ кеми баштапкы кычырышта 241 миллиард 600 миллион салковой болгон эди. Программаныҥ чыгымыныҥ кеми баштапкы ла ӱчинчи кычырыштардыҥ ортозында 62 миллиард салковойго кӧдӱрилгенинде Госдуманыҥ аграрный комитединиҥ камааны сӱреен јаан болгонын темдектебес аргам јок.

Федерацияныҥ талаларына ууламјылаган, учурлаган акчаларды алзабыс, 2019 јылга бюджеттер ортодогы трансфертке 2 триллион 95 миллиард 300 миллион салковой ло талалардыҥ бюджеттерин теҥдештирер дотацияларга 675 миллиард 300 миллион салковой акчалар салынган. Алтай Республиканыҥ башкарузы бу акчалардыҥ канча кирезин бейин тартары олордыҥ тургускан программаларыныҥ чыҥдыйынаҥ ла Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ алдына канайда коруланарынаҥ камаанду туру. Алтай Республиканыҥ 2019 јылдагы бюджединиҥ кирелтези јанынаҥ айдар болзо, ӱчинчи кычырышта ол, баштапкы кычырышка кӧрӧ, 2 миллиард салковойго кӧптӧдилген.

—2019 јылдыҥ федерал бюджединиҥ тӧзӧлгӧзи, тоолоры јанынаҥ јарт, сураарга турганым — јонјӱрӱмдик корулаш јанынаҥ айалга кандый?

—Тоозы кажы ла кӱн кӧптӧп турган пенсионерлеристи пенсияла јеткилдеериниҥ ӧзӧкти ӧйкӧгӧн ӧҥзӱре сурагын алзабыс, 2019 јылдыҥ бюджединде Пенсионный фондтыҥ кирелтези 8 триллион 600 миллиард салковой, а чыгымы дезе 23 миллиард салковойго кӧп болор, бу “технический” дейтен једикпес (орустап, дефицит) туру. Федерал бюджеттиҥ Пенсионный фондко чыгарып турган трансферти ол ло кеминде артар — 3 триллион 300 миллиард салковой. Страховой пенсия ла оныҥ “фиксированный” дейтен тӧлӧмири 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала 7,05 процентке кӧдӱрилер, а социальный пенсия 2019 јылдыҥ кандык айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала 2,4 процентке кӧптӧӧр. База 2019 јылдаҥ ала Пенсионный фондтыҥ кирелтезине коррупционерлердиҥ конфискациязыныҥ акчалары кирер. Ӧскӧ бӱдӱм јонјӱрӱмдик корулталарды алзабыс, кӱчӱрген айда Госдума баланы 1,5 јашка јетире кичеерине берилип турган айлык акча-пособиениҥ ӱстиги кемин 26 муҥ салковойго јетире, барлу јӱрген ле бала тапкан энелерге 140 кӱн отпускага берилип турган акча-пособиениҥ алтыгы кемин 52 муҥ салковойго, ӱстиги кемин 301 муҥ салковойго јетире, ишјоктордыҥ акча-пособиезиниҥ тегин улуска алтыгы кемин 1 муҥ 500 салковойго, ӱстиги кемин 8 муҥ салковойго јетире ле пенсияга чыгар ӧйи јууктап калган улуска алтыгы кемин 1 муҥ 500 салковойго, ӱстиги кемин 11 муҥ 280 салковойго јетире кӧдӱрди. Бу акчалар 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала тӧлӧлип башталар ла 2019-2021 јылдардыҥ бюджеттерине толо кирип калган. Энениҥ акча-капиталы јанынаҥ айдар болзо, баштапкызында, ол калганчы деп чоттолгон 2021 јылда 489 муҥ салковой болор, экинчизинде, бистиҥ “Единая Россия” партия энениҥ акча-капиталын берер ӧйди 2021 јылдаҥ 2024 јылга јетире улалтсын деп иш ӧткӱрет.

“О Фонде содействия реформирования жилищно-коммунального хозяйства” деп адалган федерал јасакка кӧмзӧниҥ ижин 2019 јылда токтотпой, 2026 јылга јетире улалтсын деген тӱзедӱ база эттибис. Федерацияныҥ талаларына, ол тоодо бистиҥ республикага да албаты-јоныныҥ айыл-јуртын чыныктап аларга бу сӱреен јаан арга туру. Ол ок ӧйдӧ 2018 јылдыҥ бюджединде јурт-коммунал ээлемге чыгарылган акчаны 10 миллиард 500 миллион салковойго кӧдӱрдибис, а 2019 јылдыҥ бюджединде бу бӧлӱкке салылган акчаныҥ текши кеми, 2018 јылга кӧрӧ, 59 процентке (214,3 миллиард салковой) кӧптӧгӧн. Кӱчӱрген айда јакшы эдип койгон иштердиҥ база бирӱзи — 2018 јылдыҥ бюджединде федерал ла талалык бюджеттер ортодогы трансфертти 112 миллиард 300 миллион салковойго кӧптӧткӧнибис болды.

—Родион Борисович, республикабыстыҥ албаты-јоныныҥ 72,62 проценти јурт јерде јаткандар ла ВРП-ныҥ (валовый региональный продукт) 32 проценти јуртээлемдик продукция болордо, јурт ээлемниҥ салымы керегинде сурабас аргам јок? Анчада ла јурттарыстыҥ ӧзӱмин 13-чи национальный ӱлекерге кийдирер деген санаа-шӱӱлте јилбиркедет?

—Бӱгӱн Россияда 38 миллион албаты-јон јурт јерлерде јатканын ла олордыҥ 30 процентинеҥ кӧби јокту јаткандардыҥ тоозына кирип турганын кӧп улус билер деп бодойдым. Экинчизинде, бу ла 2019-2021 јылдардыҥ бюджеттери јуртта јаткандардыҥ ла јурт ээлемниҥ јилбӱлери олордо аҥылу корулалар учурлузын јарт кӧргӱзет. Темдектезе, јурттыҥ башка-башка объекттери башка-башка бӧлӱктердеҥ јеткилделип турган, темдектезе, клубтар тудары культураныҥ министерствозына кирет, ФАП-тар — су-кадыкты корыыр министерстводо, јолдор учун — јолдык агентство каруулу. Јурттарыстыҥ ӧзӱми аайынча 13-чи национальный ӱлекер керек деген санаа-шӱӱлтениҥ тӧзӧлгӧзи шак мында туру: государствоныҥ, бюджеттиҥ јуртта јаткандарга ла јурт ээлемге чыгарган акчалары бир колдо ло бирлик колбуда болзын деген кӱӱнземелдеҥ эмей. Эрте кӱсте Ставропольеде јурт ээлем аайынча орооныстыҥ президенти ле башкаруныҥ председатели турушкан јаан јуун болордо, јуртта јаткандар аайынча аҥылу национальный ӱлекер јӧптӧӧр сурак бийик трибунадаҥ чокым айдылып, президент башкаруга бу јанынаҥ окылу јакылта берген эди.

Јурт ээлемниҥ министри Д. Патрушевтиҥ 2018 јылдагы кӱски кыра иштер ле 2017-2025 јылдарда јурт ээлемниҥ ӧзӱмине учурлалган билим-технический программаныҥ бӱдӱп турган аайын јартаган куучынын окылу шӱӱшкенибис. Министерствоныҥ ижи текшилей “кем јок” деп темдектелип, ол ок ӧйдӧ олордыҥ 2017-2018 јылдардагы јастыраларына ајару база эдилген. Темдектезе, јурт ээлемниҥ ӧзӱмине учурлалган билим-технический программаныҥ кезик акчалары туура јӱре бергендери ле 2017 јылда јуртээлемдик производствоныҥ рентабельнозы тӱшкени керегинде ачык-јарык айдылган. Мынаҥ ары бу ишти јарандырарына ууламјылай, Госдума башкаруга бир канча шӱӱлтелер эткен. Олордыҥ тоозында агропромышленный комплексти јӧмӧӧрине государстводоҥ канча ла кире кӧп акча чыгарары, јурт ээлемди јӧмӧӧр лӧ јурттардыҥ турумкай ӧзӱмин јеткилдеер программаларга чыгарылган акчаларды турулталу тузаланыларын кату карууда тудары, 2018 јылда ар-бӱткенниҥ јуртээлемдик продукция аларына каршузын јетиргенин орныктырар компенсацияны ла дизельный одыруныҥ баазы кенейте кӧдӱрилгениниҥ компенсациязын толо тӧлӧӧри, јуртта јаткандарга ла крестьян-фермер ээлемдерге электроэнергияныҥ баазын јабызадары керегинде айдылды. Калганчы сурак — электрооттыҥ баазы аайынча сурак јӱрӱмде бӱдетен болзо, биске сӱреен јарамыкту болор эди. Бистиҥ республиканыҥ албаты-јоны Россия ичинде эҥ јокту алты таланыҥ тоозына кирет, бу ла ок ӧйдӧ электроэнергия учун тӧлӧп турган бааныҥ кемиле «эҥ баалу» ӱч таланыҥ тоозына киредис. Эҥ јокту улус эҥ бийик баа тӧлӧп турганы кандый да логикага келишпейт эмес пе?

—Бу јуукта “Ведомости” газет Госдуманыҥ депутады В. Резник Россия Федерацияныҥ ар-бӱткен аайынча министерствозына ороон ичинде кочкорго трофейный аҥдаш ӧткӱрери керегинде баштану эткен деп јетирди?..

—Чын, андый баштану болгон. Бу кайкамчылу баштану аайынча тал-табыш ол ло тарый кӧдӱрилген. Кӧп саба депутаттар, ол тоодо Госдуманыҥ председатели В. Володин де, мындый суракты јаратпай тургандарын кезем угускандар. Комитетте мен де айдындым, чындап та, неге де јарабас, келишпес сурак. Кайкамчылузы — бу кижи јӱк ле кочкорлорго, Алтайдыҥ, Амурдыҥ, Путоранныҥ, Чукотканыҥ ла Якутияныҥ кочкорлорына умзанганы. Экинчизинде, тоозы ас болгоны учун корыыр, ӧскӱрер деп, Кызыл бичикке кийдирилген аҥнаҥ трофей аларга болуп, јоондорын адып койзобыс, аҥ канайып јаан, јоон ло су-кадык болуп ӧзӧтӧн, угы уйадай бербей. Алтайыстыҥ эҥ аҥдык јерлеринде јоон айу, сыгын, теке, кочкор, куран артпай браатканында јаан ла јажыт јок ине. Тал-табыш мынайда тыҥ кӧдӱрилерде, В. Резник “мен суракты јӱк кӧрзин, шиҥдезин деп баштангам” деп актанды. Оныҥ учун сурак тургуза ӧйдӧ куучын ла болуп артып калары сезилет.

—Родион Борисович, ачык-јарык куучын учун јаан быйан, јеҥил-айак јӱрӱгер, једимдӱ иштегер деп кӱӱнзейдим!

Куучын-эрмекти П. БОРИСОВ ӧткӱрген