Алтайдын Чолмоны

Кабай болгон Алтайысла киндигис ӱргӱлjикке…

11.12.2018

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда јаҥар айдыҥ 2-чи кӱнинде јарлу бичиичи Чингиз Айтматовтыҥ «И дольше века длится день» деген романынаҥ алынган Манкурт керегинде туујызы ла јебрен тӱрктердиҥ поэзиязы аайынча  Калмык Республиканыҥ санаттарыныҥ нерелӱ ишчизи Баатр Колаев тургускан «Кабай» деп ойын-кӧргӱзӱниҥ эҥ баштапкы кӧргӱзӱзи ӧтти.

Байлык ченемелдӱ режиссер кыска ӧйдиҥ туркунына оогош кӧрӧӧчилерге  режиссер Ногон Шумаровтыҥ инсценировказы аайынча алтай албатыныҥ «Торко чачак» деген ойын-кӧргӱзӱзин тургузып кӧрди. Наадайлардыҥ ойын-кӧргӱзӱзи оныҥ баштапкы ченелтези деп айдарга јараар.

Калмык режиссер экинчи јаан ижин — «Кабай» деген бенефис ойын-кӧргӱзӱзин РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи Анна Балинаныҥ сегизен јажына учурлап тургусты. Тоолу јылдар кайра бу актрисаныҥ учурлу јажына учурлай А. П. Чеховтыҥ «Вишневый сад» деген ойын-кӧргӱзӱзин тургускан эди.

Режиссер Б. Колаевтиҥ тургускан ойын-кӧргӱзӱ бӱгӱнги кӱнге  сӱреен эптӱ келижет. Албаты јаҥжыккан јаҥжыгуларыныҥ, угы-тӧзиниҥ, тӧрӧл тилиниҥ учурын, байлыгын калай кӧрӱмле кӧрӱп, келер ӧйдӧ јӱретен   бала-барка  кӧкси куру, јӱректе угы-тӧзи, тили, албатызы керегинде оморкоду јок болуп, кӧндӧлӧҥ барар деген ӧзӧкти ӧйкӧгӧн сурактар албатыныҥ  алдына чыгарылды. Ады-јолын, угы-тӧзин, эне-адазын, јерин ундыган јиит кижи јӱрӱмге «сабадат». Тудунары-тайанары јок, тирӱ ӧскӱс болуп анда-мында согулат, сӱрдӱрет, базындырат. Јалкуурбаганы ла сӱрет, тебет. Мындый айалга кайда да анда ыраакта, бис билбес талада деп  тураар ба?    Јок, ол бистиҥ бу ла ӧдӱп јаткан јӱрӱмис.  Тӧрӧл тилис керек пе?  Школдордо балдарга тӧрӧл тилин ӱредери кыйалтазы јогынаҥ кыйа баспас, буспас тап-эригис пе?  Бир сӧслӧ, «Кабай» кӧрӧӧчилерге аайы-бажына чыгатан кӧп јӱрӱмдик учурлу сурактар тургузат. Манкурт болбоско, ӧзӧктӧ отты ӧчӱрбес, тилин тӧргӧ чыгарып, алтай болгон ады-јолын тӧмӧн тӱжӱрбей, бийик ӧрӧ кӧдӱрери кӱнниҥ, ӧйдиҥ кычырузы  деп оҥдоорго јараар. Сӱреен ӧйинде тургузылган ойын-кӧргӱзӱ.

Јуучылдыҥ јолы ба, айса   кулдыйы ба? Кажызы артык, кажызы јайа тартар? Сурактар кӧп.

«Кабай» деген ойын-кӧргӱзӱни јебрен тӱрктердиҥ чӱмдӱ сӧзиле, ӱлгерлериле, јаҥарла, бијеле кееркедип ийерде, кӧргӱзӱ солун бӱдӱм, сезим алынды.  Ойын эки тилле ӧтти.  Кӧргӱзӱде ченемелдӱ, јайалталу артисттер ойноп, чындык ойынла кӧрӧӧчилерди олјолоды.  Анчада ла Анна Балина (Найман-Ана), оныҥ уулыныҥ ролин ойногон Айдар Унатов (Јаламан), Ирина Майманова (Укубала), Александр Майманов (Јаламанныҥ адазы, база — Јарлыкчы) ло оноҥ до ӧскӧ артисттер бийик кеминде ойноды.

С. Тарбанакованыҥ  темдектегениле,  Анна Балина сценадаҥ энеликти тӧртӧн јылдыҥ туркунына бийик кеминде ле толо кӧргӱзет. База ла Чингиз Айтматовтыҥ «Энениҥ јалаҥы» деген ойынында Толгонайдыҥ, Јер-Энениҥ сӱр-кеберин кандый чындык ойногонын јаан ӱйениҥ кӧрӧӧчилери эмди де ундыбаган болор.  Анна Чекчеевна алкы бойы «Байлыгым» деген ойын-кӧргӱзӱни бойыныҥ ӧйинде једимдӱ тургускан эди. Калык чӱмделгези, јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгулары оныҥ кӧксинде, канында. Оныҥ сценада ойногон сӱр-кеберлериниҥ кажызы ла аҥылу, танылу. Бойыныҥ учурлу јажында база бир јаан сӱр-кеберди тыҥытту ойноды. Јарлу актрисала кожо бир сценада ойнооры оморкодулу, је ол ок ӧйдӧ каруулу керек.

Јайалталу актер Айдар Унатов бу ойында бойын база бир јанынаҥ толо, чындык кӧргӱсти. Јайалтазыныҥ учы-куйузы јок болгонын актер база катап бу ойыныла кӧрӧӧчилерге кӧргӱсти.  «Кабай» деген ойында Евгений Папитов, Эмиль Садыков, Эмил Колбин, Байыр Турлунов, Светлана Чельчекова, Арунай Тазранова, Алина Попошева ойнодылар. Ойын-кӧргӱзӱни јурукчы Валерий Тебеков кееркеткен, кӱӱзи Азулай Модоровтыҥ.

«Кабай» бенефис-кӧргӱзӱ јарлу актриса Анна Балинаныҥ чындык кӧрӧӧчилерин башка-башка јерлердеҥ кышкы эҥирде  чӱрче ле јууй тартты. Анна Чекчеевнаныҥ јерлештери Кан-Оозы аймактыҥ Келей јуртынаҥ амадап келген.  Бу јурттыҥ «Кӱреелей» ӧмӧлиги бойыныҥ учурлу алкыш кожоҥын јерлежине коолодо  јаҥарлады.  Уткуулду сӧстӧрин культураныҥ министри Ольга Антарадонова,  эл театрдыҥ  худбашкараачызы Эмма Иришева, РФ-тыҥ Театрал ишчилериниҥ биригӱзиниҥ Алтайдагы  талалык бӧлӱгиниҥ  јааны Светлана Тарбанакова,  Кан-Оозы аймактыҥ культура башкартузыныҥ јааны Александра Кокушева ла ӧскӧ дӧ улус айттылар. Министр бенефис-кӧргӱзӱни бийик баалап, кижиниҥ кӧкси бӧктӧлӧр ойын-кӧргӱзӱ болгонын аҥылап темдектеди. Ойын-кӧргӱзӱни В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱренчиктери база кӧргӧни јарамыкту. Кӧрӧӧчилер, сӧс айткан улус режиссер Баатр Колаевке солун, јилбилӱ  ижи учун јаан быйан айттылар.

Анна Балина бойыныҥ ӧйинде театрал санаттыҥ А. В. Луначарскийдиҥ адыла адалган государстволык институдыныҥ  актерский факультедин божоткон (ГИТИС, РАТИ). Ӱредӱзин једимдӱ божодып,  ӧскӧн-чыккан Алтайына јанган. Мында ол областьтыҥ культуразыныҥ учреждениелеринде иштеп, эл театрдыҥ ачыларын сакыган. Чаҥкыр амдузы —  театрдыҥ јаан сценазында ойнооры. Сакыырга узак та келишкен болзо, театр ачылган, актриса ондо иштеген. Оныҥ ойногон сӱр-кеберлеринеҥ эл театрдыҥ тӱӱкилик јолын кӧрӧргӧ јараар. Актрисаныҥ салымы, јайаандык јолы театрла бир колбуда болгон ло онойдо ок бӱгӱн де улалат. Тӧртӧн јылдыҥ туркунына ол сценадаҥ калык-јонды кеендиктиҥ телекейиле таныштырат. Театр албатыга бойыныҥ тӱӱкизин, чӱм-јаҥын, культуразын, телекейлик кӧгӱс байлыкты билерине кижиликтиҥ кандый да ӧйдӧ учурын јылыйтпас байлыктары ажыра таскадат.

Анна Балина режиссер болуп, бир канча ойын-кӧргӱзӱлерди тургускан. Темдектезе, С. Санашевтиҥ «Ырысту» (1986 ј.), «Эне, очок, от» (1993 ј.), «Алкыштар» (1994 ј.), «Сыргалјы» (1995 ј.), «Байлыгым» (2004 ј.) деп ойын-кӧргӱзӱлерин кӧрӧӧчилер ундыбаган болор. 2006 јылда Эмма Иришевала кожо Чот Енчиновтыҥ «Шулмус»  деген ойын-кӧргӱзӱзин тургускан.

Актриса, темдектезе, П. Кучияктыҥ «Алтын таҥдак» деген ойынында Баланканы, М. Каримниҥ «Ай карыккан тӱнде» — Танкабикениҥ, Б. Укачинниҥ «Месяц малой жары» — Эштеҥ эјештиҥ, Ј. Каинчинниҥ «Айгырдыҥ бажы» — Јаҥаныҥ ла оноҥ до ӧскӧ сӱр-кеберлерди чындык, јаркынду ла толо ойногон.  Јаш ӱйедеҥ, айса болзо, бийик ӱредӱлӱ театрал критик чыгып, Анна Балинаныҥ јайаандык  энчи-байлыгын јаҥы кӧрӱмле кӧрӱп, учурыла јаан ла каруулу јайаандык ишти, бичикти белетеп чыгарар… Ӱренчиктер, ӱренеечилер, аспиранттар Анна Балинаныҥ јайаандык јолы керегинде солун ӱлекер эмезе  јайаан иш бичиир деп иженер керек.  Бис манкурттар эмезис ине. Баалап та, оморкоп то билери база керектӱ эмес пе?

Бӱгӱнги кӱнде А. Ч. Балина керегинде кӧпти билерге кӱӱнзеген кычыраачы, кӧрӧӧчи актрисаныҥ «Путеводная звезда» («Салымныҥ јылдызы» 2014 ј.) деген бичигин библиотекадаҥ алып кычырар аргалу.

Анна Чекчеевнага, калыгыныҥ јаркынду, кӧкси ойлу, кӧзи чокту, керсӱ, кеберкек, чындык  кызына бек су-кадык, јаҥы јайаан иш, солун сӱр-кеберлер кӱӱнзейли.

К. ПИЯНТИНОВА