Алтайдын Чолмоны

Бастыра балдар сӱӱнчилӱ болзын

15.01.2019

Кош-Агаш аймактагы ада-энелери мал-аш ӧскӱреринде јаантайын иштеп турган балдарга учурлалган «Кочевник» деген ӱлекер ижин 2017 јылда баштаган. Ол керегинде биске Кош-Агаш аймактыҥ  јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ аайынча башкартузыныҥ јааны Бийханум Есболовна БЕРСИМБАЕВА куучындады.

Бу ӱлекерди коммерциялык эмес «Логос» тӧзӧмӧл (башкараачызы Гульшахида Есболовна Сарина) баштап апарат. Эҥ озо бу тӧзӧмӧлгӧ акча-манатла болушты «Јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген балдарды јӧмӧӧр кӱрее» јетирген. Оноҥ ло бери бу ӱлекерди килеҥкей јӱректерлӱ улус бир де ӱспей, бу ӧйгӧ јетире бӱдӱредилер. Ӧткӧн јылда олор президенттиҥ грантыныҥ конкурсында туружып, 300 муҥ салковойдыҥ јӧмӧлтӧзин алган.

Бу балдардыҥ ада-энелери јайгыда јайлулар сайын ыраада јӱре берзе, олорго ајару чек астап калат. Мыныла колбой кезиктерине кӱчке те келижет. «Кочевник» шак мындый айалгалу билелерге сӱрекей јарамыкту. Ӱлекердиҥ ишчилери балдардыҥ кӧчӱп јӱрер садтарын тӧзӧп, бир ӧзӧктӧ одоштой турган 5-6 турлуныҥ 15-20 балазын ого јӱргӱзедилер. Онойып, бу ӱлекердиҥ болужыла тӧрт ӧзӧктиҥ (Аргут, Бугузуншын, 52-чи километр, Јӱстыт) балдары садикке јӱрер аргалу болот. Онойдо ок «Кочевниктиҥ» ӱредӱчилери, психологторы бу болчомдордыҥ ада-энелериле педагогикалык, јартамалду, болушту иштер база ӧткӱредилер. Кышкыда ада-энелери јурттар сайын јангылап та келзе, ӱлекердиҥ ишчилери олорло колбуны ӱспей, ижин улалтат.

Белтирдеги интернатта койчылардыҥ 21 балазы јадат. Олорго јаантайын јӱзӱн-јӱӱр ойындар, башка-башка ууламјыларлу уроктор, таскадулар ӧткӱрилет. Психологтор ло педагогторго јӧмӧлтӧзин јетирип, башка да улус, устар балдарга ойындар, ӱредӱлик мастер-класстар ӧткӱрижет. Онойып, Айжан Кашетова балдарды кийисле узанарына, Айжанат Укашева балдарды албатылык «Тогус кумалак» ойынга, Чейнеш Нашева оноҥ до башка јилбилӱ, керектӱ ойындарга акту кӱӱниле ӱредедилер.

Болчомдорго кунугар бош јок. Бу ончозы олорго сӱӱнчи, јилбӱ сыйлап, бой-бойыла, јаан улусла ачык-јарык куучындажарына темиктирип, ӱредӱге белетеп, керек дезе јайалталарын да ачат. Ӱредӱчилердиҥ темдектегениле, балдардыҥ кезигинде эрмек-куучын айдарга, улус ортодо бойын тударга ӧткӱре кемзичек болгоны јанынаҥ кӱчтер болгон. Кажы ла бала ӱлекердиҥ болужыла бойы ошкош болчомдорло ойындар, јайаандык таскаду, куучын ажыра бойын јайым сезинип, ӱредӱге, керектӱ таскамалга кӱӱнин ачадылар.

Бийханум Есболовнаныҥ темдектегениле, калада јадып турган балдар аймакта тӧрӧӧндӧрине айылдап келип турганы база анчада ла јарамыкту. Оогош болчомдор билдирбезинеҥ кӧп јаҥы ченемелле ӱлежедилер. Јуртта балдар каладаҥ келгендеринеҥ орус тилге ӱренет, тӧрӧл тилин ундып бараткандары јурттагы ака-карындажыла алтай, казах тилдериле куучындап баштагылайт.

Ада-энелерге де бу ӱлекер јаан арга. Олордыҥ кӧп сабазы тууразында улустыҥ мал-ажында јалга иштейт. Бу билелердиҥ арга-чагыныҥ айалгалары кӱч деп айдар керек. Ада-энелер бойыныҥ кӱӱниле ӱредӱчилерле, психологторло бек колбуда јӱрет. Олор бир ӧйдӧ психологический, бир ӧйдӧ гуманитар болуш алат. Керек дезе, ада-энелерге акча-манатла да болужар арга табылат.

Ӱлекер аймактыҥ 60 билезиле иштеген. Ӧткӱрилген иштерге тайанып, ада-энелерге керектӱ буклеттер, бичик чыгарылган.

Оогош балдарга тили јакшы чыксын деп, кумак тудар, аҥылу чӧйилчеҥ бууларла, наадайларла ойноор ло кӱӱлик ойындар ӧткӱрилген. Эмеш јаан јашту балдарга экскусриялар ажыра экологиялык билгирлер, ар-бӱткенди кичеери јанынаҥ таскамал эдилген. Кажы ла ада-энеге балдарыла канайып куучындажары, кандый сурактарга ајаруны тыҥыдары керегинде јартамалду куучын-лекциялар ӧткӱрилген.

Балдарга ӧткӱрилген бастыра јилбилӱ ӱредӱлердиҥ, экскурсиялардыҥ, ойындардыҥ тоозы сӱрекей кӧп. Белтирде интернаттыҥ балдары ӱредӱчилерин јаантайын сакып, јаҥы ойындар ойноорго, солун ӱредӱге јӱткийдилер. Ада-энелерле балдардыҥ ортозында колбу да тыҥыганын, јакшы јанындӧӧн солынганын психологтор темдектейт.

Ӧткӧн айда ӱлекердиҥ президенттиҥ грантыла иштеер ӧйи тӱгенип калды. Ондый да болзо, ол оноҥ до ары улаларында алаҥзу јок. Јаан учурлу бу ӱлекердиҥ килеҥкей, јалакай ишчилери келер ӧйдӧ таныш ла јуук болуп калган болчомдорды таштабас кӱӱндӱ. Келер ӧйгӧ амадулар јаан, јаҥы санаалар, пландар толтыра. Балдардыҥ јайгы амыралтазы, ада-энелердиҥ культурный ӧй ӧткӱрижи, оноҥ до кӧп балдарла, билелерле иштеери темдектелет.

Кош-Агаш аймак ӱч эмезе оноҥ кӧп балдарлу билелерле бай. Мал-ашта иштеп турган ада-энелерлӱ, балдарына ӱзеери таскамал керектеп турган билелер оноҥ до кӧп. Оныҥ учун бу ӱлекер улалар учурлу.

Б. Берсимбаеваныҥ айтканыла, ӱлекердиҥ ижине ада-энелер бойлоры, карган энелер, карган адалар, бойыныҥ кӱӱниле келген тууразында улус, аймактыҥ администрациязы, депутаттар јӧмӧлтӧзин јетиредилер.

Ӧткӧн јылда бу ӱлекер «Вектор «Детство-2018» деп баштаҥкай кеминде «Кӧп балдарлу билелерге јӧмӧлтӧ» деген ууламјыда тергеелердиҥ эҥ артык јондык 100 ӱлекериниҥ тоозына кирген. Балдардыҥ тап-эриктери аайынча РФ-тыҥ президентиниҥ чыдулу кижизи А. Куз-нецова балдардыҥ омбудсмендериниҥ ороонныҥ тӧс калазында ӧткӧн XV јуунында «Кочевник» ӱлекерге аҥылу грамота табыштырган.

Э. КУДАЧИНА